Дипломдық жұмыс. М. Әуезов - фольклортанушы (қазақ фольклористикасы бойынша)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қазақ әдебиеті кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

М. Әуезов — фольклортанушы (қазақ фольклористикасы бойынша)

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І ТАРАУ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ҮРДІСІ ЖӘНЕ ӘУЕЗОВ

1.1. 20-30 жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының даму

ерекшеліктері

1.2.М.Әуезовтің алғашқы фольклортанушылық ізденістері

ІІ ТАРАУ. М.ӘУЕЗОВ – ФОЛЬКЛОР ЗЕРТТЕУШІСІ

2.1 М.Әуезовтің қазақ ауыз әдебиетінің жанрлық түрлерін зерттеуге

арналған еңбектері

2.2 М.Әуезов қазақ фольклорын жанрлық тұрғыдан зерттеуші

а) Тұрмыс-салт жырлары

ә) Мақал-мәтел, шешендік сөздер, жұмбақтар

б) Ертегілер

в) Лиро- эпостық жырлар

г) Батырлар жыры

ғ) Айтыс

д) Тарихи жырлар

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің есімі қалың жұртшылыққа әйгілі керемет талант иесі, кемеңгер жазушы ғана емес еді; ол энциклопедиялық білімі бар ғажап ғалым, өте көрнекті қайраткер ретінде де әйгілі. Оның осындай әр жақты жазушылық және ғылыми педагогтік шығармашылығына арналған ірі монографиялық зерттеулерден бастап баспасөз бетіне әр жылдары жарияланған ірілі-ұсақ мақалалардың жалпы саны қазірдің өзінде бес мыңның үстінде.

М.О.Әуезовтің ұзақ жылғы жемісті әдеби мұрасына зер салсақ, оның екі үлкен арнасы зерттеушілердің назарын ерекше аударады. Олар зерттеуші Ә.Молдаханов атап айтқандай: Біріншісі – абайтанушылығы, екіншісі – фольклортанушылығы жазушының әдеби-ғылыми мұрасының екі алтын діңгегі де осыла (7). Дүниежүзіне әйгілі «Абай жолы» эпопеясы авторының әдеби мұрасы тарихшы, филолог, педагог ғалымдарының еңбектерінде зерттеліп келді (30). Ал енді, фольклортанушы ғалымның еңбектері әлі де өз дәрежесіне зерттеліп, көпшілікке таныла қойған жоқ. Дегенмен, М. Әуезовтің жазушылық және ғылыми шығармашылықтарындағы фольклортанушылық мәселесі зерттеушілердің назарынан тыс қалды деуге болмайды.

Ғұламаның фольклор саласындағы еңбектері туралы ең алғаш пікір айтқан ғалым, белгілі сыншы: Ғ.Тоқжанов. Ол 1927 ж. «Әдебиет тарихына бір жақты бағамен сын айтқан. Бұрын жазба әдебиет дамымай тұрған кезде, қазақ-кеңес әдебиетінің алғашқы дәуірлерінде, алдымен халқымыздың бай мұрасы фольклордан үйренуіміз керек, соған сүйеніп жазба әдебиет жасауымыз керек деп жиырмасыншы жылдардың бас кезінде айтқан М.Әуезовтің орынды пікірін Ғ.Тоқжанов: «Мұхтар бүгінгі қазақ жігіттеріне Біржанның салдығын, Ақанның серілігін, қарияларға Асанның қайғысын үлгі етеді. Үлгіні ертегі әңгімелерден, батырлық жырлардан алу керек екенін үгіттейді» — деп өрескел бұрмалайды (29). Тұрпайы социологиялық сын тұрғысынан келе етіп, мін тағады. Сол кездерде ресми жағынан үстем болған «пролеткульттік» әдеби сынның бір белгісі осындай еді. Бұдан кейін ұзақ уақыт бойы М.Әуезовтің фольклорлық еңбектері жайлы мәселе қозғалып сөз болмады. Кейін 50 жылдары «Абай жолы» эпопеясы арқылы аты дүние жүзіне әйгілі болған кезде ғана М.Әуезовтің жазушылық шығармашылығы ішінара ғылыми еңбектері арнайы мақала очерктердің объектісіне айналды. Соның өзінде, жазушылық жағы басымырақ қаралып, фольклортанушылығы «тиіп-қашты» ғана айтылды. Әуезұлы Мұхтардың 1932 жылғы 10 маусымда «Социалистік Қазақстан» газетіндегі ашық хатынан кейін ғалымның 20-шы жылдардағы еңбегі мүлде айтылмай, жабылып қалған болатын. Бұл жағдай М.О.Әуезовтің фольклортанушылық қырының осы уақытқа дейін жете зерттелмей, көпшілік танылмай келуінің басты себебі еді.

Солай болғанымен де «асыл тас су түбінде жатпайды» дегендей М.Әуезовтің фольклорды зерттеген еңбектері оның тұтас шығармашылығына арналған жинақтарда әдебиетші – ғалымдар З.Кедринанның (31), А.Нұрқатовтың (32), Е.Лизунова мен Ы.Дүйсенбаевтің (33), М.С.Сильченко мен М.Смирнованың еңбектерінде сол секілді ұлы жазушы ғұламаның творчествосына арналған газеттік журналдың мақалаларында көрініс тауып отырды (34).

Дегенмен де, ғалымдар М.Әуезовтің фольклортанушылығы туралы мәселені оның жалпы ғылыми педагогтік қызметімен байланысты көріп, фольклор туралы ішінара ғана тоқталып елуінші, алпысыншы, жылдардағы еңбектері ішінен, әсіресе, «Манас» туралы зерттеулерінің ғылыми мәнін ашып береді.

М.Әуезовтің шығармашылық жолына арналған профессорлар Сильченко мен Смирнова очерктерінде оның әр кездерде жазған фольклорлық еңбектері жайлы біраз сөз болады (34). Бірақ олар М.Әуезовтің фольклорды жинау зерттеу жұмысы «Жиырмасыншы жылдары профессиясына айналмаған болса, отызыншы, қырқыншы жылдары қазақтың халық поэзиясын зерттеуге барлық уақыты мен күшін түгел арнады» деп оның ғылыми еңбектеріне емес, жалпы дәуірге шолу жасайды.

Әсіресе, 60 – жылдары М.О.Әуезовтің мұрасын зерттеудегі олқылықтардың орны толтырылды.

М.О.Әуезовпен ұзақ жылдар қызметтес болып келген, қазақ фольклортану ғылымында әр жылдары онымен қоян-қолтық бірге жемісті еңбек етіп, осы ғылымды кеңес дәуірінде ілгері дамытқан ғалымдар: Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайлов тағы басқалары фольклордың өз тараптарынан қарастырып отырған әр жақты проблемаларының түйінін шешеуде аса беделді Әуезовтің айтқан ғылыми қағидаларына әрқашан иек артып отырды.

Алғашқы жылдары М.Әуезовтің қазақ эпостарын алғашқылардың бірі болып зерттелген қажырлы да жемісті еңбектеріне баға берудің орнына М.Ғабдуллин, оны автордың «жіберген қателіктері» ретінде айтқан еді.

Ал кейінгі жылдары М.Ғабдуллин студенттерге сабақ бергенде зерттеушінің теориялық қағидаларын басшылыққа алады.

Осы дипломды жазудағы мақсат-міндеттерім: Біріншіден, М.Әуезовтің фольклоршылық еңбегі кеңестік дәуірде, яғни Қазан төңкерісінен кейінгі кездерде басталды, сондықтан М.Әуезов еңбегімен тұспалдас қазақ фольклорының 20-30жылдардағы даму ерекшеліктерін ашу.

Екіншіден, фольклортанушы ғалымның 20-жылдардағы фольклорлық еңбектері, фольклортану ғылымында мүлде аталмай ақтаңдақтар күйін кешкен болатын. Ғалымдардың көпшілігі фольклортанушы ғалымның қырқыншы, елуінші, алпысыншы жылдардағы еңбектерін сөз етсе, дипломда 20-30 жылдары жазылған қазақ фольклортану ғылымын қалыптастыру дамытуға байланысты мақалалар мен еңбектері «Әдебиет тарихы» еңбегі және 1939 жылғы М.Әуезов пен Л.Соболевтің бірігіп жазған очеркіндегі қазақ фольклорын жанрлық жағынан қарастыруы сөз етілмек.

Демек «Мұхтар Әуезов – фольклортанушы» мәселесін бүгінгі жаңа заман талабы тұрғысынан зерттеп, көпшілік оқырманға таныстыру.

І ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ҮРДІСІ ЖӘНЕ ӘУЕЗОВ

1.1. 20-30– жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының даму ерекшеліктері

Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі шын мәнінде кеңес дәуірінде қолға алынып, ғылыми жолға қойылды. Бұл кезде ауыз әдебиетін зерттейтін– фольклористика ғылымы қалыптасты, фольклорист ғалымдар қатары өсті. Осының нәтижесінде жалпы қазақ ауыз әдебиетінің және оның жеке түрлерінің туу, қалыптасып даму тарихы жайында мақалалар, үлкен ғылыми зерттеулер жазылды.

Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі кеңестік дәуірде жүзеге асты дегенімізбен бұл салада Қазан төңкерісіне дейін жүргізілген жұмыстарды жоққа шығармаймыз.

Қазақ халқы ғасырлар бойы өзiнiң ұшан-теңiз аса қымбат ауыз әдебиет мұрасын жасап, ақындық талабын таныта бiлдi.

Халқымыздың табиғатынан сөз өнерiне жүйріктiгiн суырып салғыш, айтқыш қабiлетiн өткен ғасырдағы фольклорист ғалымдар Радлов, Потанин, Ш.Уәлиханов т.б. сол кездiң өзiнде жоғары бағалаған. Олар қазақ ауыз әдебиетi жайында құнды пiкiр айтты, бiрақ арнаулы зерттеу бар деп айту қиын. Олар тым болмаса қазақ фольклористикасының белгiлi бiр проблемасын түпкiлiктi көтерiп, сол жайлы жүйелi түрде пiкiр жасалмады. Себебi бiрiншiден сол кезге жүйеге келiп, толық жиналып болмаған ауыз әдебиетiнiң материалдық ұшан-теңiз молдығы мүмкiндiк бермесе, екiншiден Ш.Уәлихановтан басқалары, қазақ халқының емес, орыс Еуропа елдерiнiң өкiлдерi едi. Басқа бiр тiлдегi халықтың тiлiн түсiнгенмен, әдеби шығарманың поэтикалық iшкi сырын терең бiле алмады. Сондықтан олардың пiкiрлерi көпшiлiгiне жалпылама болып, нақтылы түрде зерттеу мәселесi көтерiлмедi. Бұл зерттеушiлер /Қазақ фольклористикасы/ қазақ халқының этнографиясы жайында жазған еңбектерiне талдау жасап, халықтың әдет-ғұрып, тұрмыс салтына, яғни ауыз әдебиеттiң ұсақ формаларына көбiрек көңiл бөлдi. Және де бұл пікірлер советтік дәуірде қалыптасқан қазақ фальклористикасы үшін қымбат та құнды болғанын белеміз.

Кеңес дәуіріндегі қазақ фольклористикасының қалыптасу, даму, өсу, жолы, басынан кешірген кезеңдері бар деп қараймыз. Фольклорист М.Ғабдуллин шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастырады.

Бірінші кезең – 20-30 жылдар арасы.

Екінші кезең – соғыс жылдары.

Үшінші кезең – Ұлы Отан соғысының кейінгі жылдар (1).

20-жылдардың бас кезінде-ақ қазақ халқының ауыз әдебиеті жайында мәселелер көтеріліп, фольклор туралы газет-журналдарға үлкенді-кішілі мақалалар жариялана бастайды. Бұл мақалаларды қазақ фольклорын жинау, зерттеу, бағалау халқына көптеген пікірлер айтылады. Мұның өзі қазақ кеңес фольклористикасының, яғни ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымның тууына негіз болды.

Алғашқы қадамды қазақ ауыз әдебиеті туралы жазылған кіші-гірім мақала-заметкалардан басталған қазақ кеңес фольклористикасы идеология майдандарында шиеленіскен таптық күрес жағдайында, фольклордың тарихы және қоғамдық күрес жағдайында, фольклордың тарихы және қоғамдық ролі жайында көтерілген мәселелерге белсене араласу негізінде дүниеге келді. Идеологиялық күрестердің негізінде туып қалыптаса бастаған қазақ кеңес фольклористикасы 20-жылдардың бас кезінде-ақ ауыз әдебиеті жөнінде бірнеше мәселелер көтереді. Солардың ішінде оның айырықша көңіл бөлгені: екі мәдени мұраны игеру және ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу мәселесі болады.

Ескі мәдени мұраны игеру туралы мәселе Қазан төңкерісінен кейін қауырт қолға алынды. Және бұл мәселеде 20-жылдары екі түрлі концепция орын алды.

Біріншісі – А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Әуезов «Қазақта Ресейдегідей тап болған жоқ. Сондықтан халықтың ауыз әдебиетіне таптық көзқарас келмейді. Өйткені, ол барлық жұртқа ортақ, бүкіл халықтың рухани мұрасы» — деп қарады.

Екіншісі – Ғ.Тоқжанов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов бұған қарсы әдебиеттің партиялығы, таптығы деген концепцияны жақтады.

Алаш ордашыларды С.Сейфуллин мінеп түрлі мақалалар жазды. Оларды кеңес өкіметіне қарсы «Олар ескі өмірді қайта орнатпақ болып күрес жүргізеді», — деп әшекерелей отырып, былай дейді; «Олар қазақтың бұрынғы батырлары туралы байлар құлқымен бұрынғы айтылған өлеңдерді жинап, оған тағы да елдегі өлеңшілерге жаңадан өлең қостырып кітаптар шығарды. Мәселен: «Аламан», «Кенесары — Наурызбай» … т.б.» және де «Олар … байлардың санасын сарындаған көркем әдебиетті сүйгіштеді» (2).

Міне осындай алаш ордашыларға қарсы Сәкен бастаған бұл күресті С.Мұқанов қолдап, «Қазақ әдебиеті әм Ыбырай» деген мақаласында: «Ауыз әдебиеті бізде бай, әдемі әдебиет» дей отырып ауыз әдебиетті шығарушы үстем тап емес, еңбекші халық, халық мүддесін жырлаған жыршы – ақындар екенін дәлелдейді (3). Осы ретте Сәбит халық әдебиетінің ең көрнекті өкілдері деп Орынбай, Шөже, Арыстанбай, Шал, Тоғжан, Біржан, Ақан, Ыбырай сияқты ақын-жыршы, әншілерді атайды, олардың шығармаларын жинау, жарыққа шығару жайлы мәселе көтереді.

Ал Аманғали Сегізбаев «Халық пен әдебиет» дейтін мақаласында (4), Бейсенбай Кенжебаев «Абай өлеңдерінің 1923 жылғы басылуы туралы» дейтін мақаласында ауыз әдебиетінің негізгі иесі еңбекші халық екенін айтады (5).

20-жылдардағы қазақ фольклористикасын таптық тұрғыдан бағалап, таптық тілекке сәйкес зерттеу мәселесі көтерілді. Ескі мәдени мұраның бәрін «халықтық» деп жарияламай, олардың ішінен ең асылдарын, идеялық және көркемдік сапасы жоғарыларын еңбекші таптың мүддесіне сай келетіндерін таңдап алу мәселесіне ерекше назар аударды. Мәселен, Сәкен, Сәбит, Елжас сияқты жас әдебиетші коммунистер түрлі еңбектер жазды.

Осындай бір-бірімен күрескен екі көзқарастың қайсысы шындық, қайсысы жасанды екенін ең әділ төреші тарихтың өзі бүгінгі күні түпкілікті дәлелдеп отыр. Бүгінгі күні фольклортану ғылымына таптық тұрғыдағы көзқарас, тұрпайы социологиялық сан алып, үкім шығаратын даттаушылық әдіс енді келмеске кетті. Бұрынғының бәріне байыбына бармай біржақты марапаттаушылық әдеттен де айыққанымыз шындық. Ендігі жерде қандай мәселе болса да, дәйекті ғылыми шешім жасай алатын кезеңге маңай тіреп отырмыз.

20-жылдардағы фольклористиканың екінші бір көтерген мәселесі–ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу туралы мәселе. Бұл мәселеге айырықша көңіл бөлген–М.Әуезов.

Ал 30-жылдары қазақ кеңес фольклористикасы тақырып жағынан болсын, зерттеудің ғылыми сапасы жағынан болсын ілгерілеп дамығандығын байқатады. Осы кезде ауыз әдебиетіне арналған маңызды әрі көлемді зерттеулер көріне бастайды.

Аталған жылдары фольклористикамыз тақырып жағынан алғанда бірнеше күрделі мәселелерді көтереді. Солардың ішінен бастылары мыналар:

Оқулықтар жасау мәселесі
Ауыз әдебиетінен үйрену мәселесі
Ауыз әдебиетін халық өміріне байланысты және халық ақындарының творчествосы туралы (1).

30-жылдары қазақ ауыз әдебиетінің тарихын оқулық көлемінде баяндау мәселесін алғаш көтерген. Оны қолға алған С.Сейфуллин еді. Бұл іске кірісер алдында ол әдеби мұраны білетіндерге арнап 1929 жылы «Еңбекші қазақ» газеті арқылы ашық хат жазады, қазақ әдебиетінің тарихы туралы кітап жазу ойы барлығын айтып, соған керекті материалдарды ел арасынан жиналып беруді сұрайды.

Аталған кітабын Сәкен екі бөлім етіп шығарды. Оның біріншісі, «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» деген атпен 1931 жылы хрестоматия құрастырып жарияланады. Ал екіншісі «Қазақ әдебиеті, Билер дәуірінің әдебиеті» деп аталатын қазақ ауыз әдебиетінің тарихын баяндауға арналған ғылыми зерттеу еңбек 1932 жылы жарық көреді. Мұнда Сәкен алдымен қазақ халқының тарихынан қысқаша мәлімет береді де, содан кейін ауыз әдебиетін жанрға жіктеп, бірнеше салаға бөледі. Және де ол ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін, көркемдік қасиетін көрсетеді.

Сәкеннің бұл еңбегі өз кезі үшін аса қажет және құнды еңбек бірі саналады, бірақ кітаптың ақауы, қате-кемшіліктері де байқалады. Ондай кемшіліктің бастысы–Сәкеннің қазақ халқының ауыз әдебиетін түгелдей билер дәуірінікі деуінде (Сәкен бұл пікірінен қайтты, оны кейіннен Ө.Тұрманжановпен бірлесіп жауған оқулығынан көресіз).

Сәкеннен кейін қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлемінде зерттеп баяндау жөнінде 30-жылдары көп жұмыс жүргізілді. Бастауыш және орталау мектептерге арналып, бірнеше оқулық хрестоматиялар баспа жүзінде жарық көрді. Оларды белгілі әдебиетшілеріміз М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, Ө.Тұрманжанов, М.Қаратаев, С.Мұқанов, Қ.Бекхожин т.б. жазып құрастырады. 30-жылдары шыққан бұл кітаптар азды–көпті кемшіліктеріне қарамастан, қазақ фольклористикасын дамыта түсу жолында тағы бір ілгері басқан қадам болып табылады.

30-жылдары қазақ әдебиетшілерінің, соның ішінде фольклористердің кеңінен көтерген мәселесі–көркем шеберлікке үйрену жайында болды. Рас, бұл мәселе 20-жылдарда да көтерілген еді. Бірақ, 30-жылдардың бас кезінде оған айрықша мән берілді. Осы мәселелер төңірегінде айтыстар да болды. Сонда – қазақ кеңес жазушылары шеберлікті орыс, батыс, шығыс әдебиеті классиктерінен және Абайдан үйрену керек деуімен қатар, оны халықтың ауыз әдебиетінен де үйрену қажет деген пікірлер де айтылады.

Мәселен, С.Мұқанов «Қазақтың пролетариаттық әдебиеті туралы» (1931) деген еңбегінде «Қара таудың басынан көш келеді» деген өлең өлшемі баяу өмірдің, түйе үстінде аяңдаған өмірдің өлеңі. Қызусыз қимыл, екпінсіз ырғақтың өлеңі екенін айтады (3). Ал социалистік жаңа заманды, екпінді құрылысты, совет адамдарының ерлік еңбегін шабыттана жырлау үшін өлеңнің оралымды ұшқыр түрі деп қазақ ауыз әдебиетіндегі «жыр» өлшемін ұсынады. Өйткені, қазақтың «Қобыланды», «Алпамыс» сияқты жырларында батырдың жорық – шабыс, айқас-тартыс, алыс-жұлыстары, көз ілеспес ерлік қимылдары «жыр» арқылы берілген. Сондықтан бүгінгі ерлік өмірді, екпінді қимылды түйдектете жырлау үшін өлеңнің «жыр» түрі өте мәнді екінен, бұл ретте «Қобыландыдағы» «жыр» түрін өзіне үлгі етіп жүргенін дәлелдейді.

Сәбит «Поэзия мәселесі» атты мақаласында халық поэзиясындағы «жыр» түріне және одан үйрену мәселесіне қайта оралады.

Халықтың ауыз әдебиетінен үйрену керек деген мәселені кезінде Сәкен де, Ілияс та, Мұхтар да көтерді. Бұл жөнінде олардың да айтқан, жазған пікірлері мол. Олар халықтың тіл байлығын, сөз өнерін үйренуді ұсынады, ауыз әдебиетіндегі кейбір сюжеттерді, фольклорлық образдарды пайдаланып, сол негізде жаңа шығармалар жазу мәселесіне көңіл аударады. Соның нәтижесінде қазақ кеңес әдебиетінде фольклорлық тақырыпқа жазылған бірнеше шығармалар дүниеге келді. Бұған Мұхтардың, Сәбиттің, Ғабиттің тағы біраз ақын-жазушылар фольклорлық сюжет негізінде жазған шығармалары дәлел.

Әрине, халық әбедиетінен үйрену және оны пайдалану мәселесін 30-жылдарда ақын-жазушылар ғана көтеріп қойған жоқ. Оған қазақ совет фольклористикасы да көңіл аударды. Әдебиетші ғалымдар мен фольклористер аталған мәселені кеңінен алып зерттеуге кірісті. Осыған орай олар ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің байланысты, фольклорды пайдалану және одан үйрену жолдары дейтін мәселені үлкен ғылыми проблема етіп көтерді. Бұл мәселелер С.Сейфуллин мен М.Әуезовтің, І.Жансүгіров пен Қ.Жұмалиевтің, С.Мұқанов пен Б.Кенжебаевтің, Е.Ысмайлов пен М. Қаратаевтың, тағы басқа да әдебиетшілер мен фольклористердің ғылыми-зерттеу еңбектерінен, мақалалары мен оқулықтарынан елеулі орын алды. Мұның өзі қазақ кеңес фольклористикасының ауыз әдебиетін зерттеу жолында жүргізген күрделі еңбегінің бір көрінісі еді.

30-жылдарда қазақ фольклористикасының тағы бір назар аударған мәселесі – кеңестік дәуірдегі халық творчествосы болды. Оған себеп: бұл мәселенің бүкіл одақ көлемінде қолға алынуы, оған партиямыз бен үкіметіміздің айрықша мән беруі, қамқорлық жасауы.

1933 жылы Сәбит Москвада СССР жазушылары одағының үйінде А.М.Горкийдің қабылдауында болады, әдебиет мәселелері жөнінде әңгімелесіп отырады. Сөз арасында: «Елдеріңіздің ескі әдебиетті қалай?» — деп сұрайды Горький. Оның бұл сұрағына Сәбит жауап беріп, қазақ халқының ауыз әдебиетке бай екендігін айтады.

— Сіздер алтын қазыналы сандықтың үсінде отыр екенсіздер, — дейді ұлы жазушы. Содан кейін ол Сәбитке ауыз әдебиетін жинау, зерттеу, одан үйрену туралы көп кеңестер береді (3).

Ал кеңес жазушыларының Бүкілодақтық бірінші съезінде (1934 ж) жасаған баяндамасында А.М.Горький халық әдебиеті туралы даналық пікірлер айтты. «Сөз өнері фольклордан басталады» дей келіп, сол фольклорды жинау, ең жақсыларын баспа жүзіне шығару, зерттеу басты міндет екенін көрсетеді. Және де халықтың ғасырлар бойына жасаған сөз байлығы, сөздік қоры фольклорда жатыр, одан үйрену, пайдалану қажет дейді.

Горкийдің осы ақыл-кеңестерінен кейін барлық жерде, соның ішінде Қазақстан көлемінде де халық әдебиетін бағалау, жинау, жариялау, зерттеу жөнінде көп жұмыс жүргізілгені мәлім. Және де А.М.Горький бастап айтқандай – халық арасынан шыққан өнер иелеріне барлық жерде көңіл бөлініп, ерекше жағдай туғызды.

Аталған кезде Қазақстанның да аудан, облыстарында өнер иелеріне қамқорлық жасалып, олардың бас қосқан творчестволық жиындары, слеттері, халық ақындарының айтыстары өткізілді. Халық арасынан шыққан таланттардың творчестволық еңбектері жоғары бағаланды. Мұның бәрі Қазақстанда халық творчествосының дұрыс бағалауына және өркендей беруіне кең жол ашты. Халық ақындарына айырықша көңіл бөлініп, олардың творчестволық өсуіне жағдай жасады. Осы кезде қазақ поэзиясының алыбы Жамбыл және Нұрпейіс, Доскей, Шашубай сияқты жыршы-жыраулар қайта жасарды. Олар өздерінің ақындық өнерін кеңестік шат өмірді жырлауға арнады, көптеген жаңа да тың шығармалар берді.

Бұл айтылғандар қазақ фольклористикасының алдына жаңа міндеттер қойды. Әдебиетшілеріміз бен фольклористеріміз кеңестік халық поэзиясын, оның көрнекті өкілдерінің шығармасын зерттеу ісіне кірісті. Осы ретте жүргізілген зерттеу жұмысына М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Е.Ысмаилов, Б.Кенжебаев, Ә.Тәжібаев тағы басқа әдебиетшілеріміз белсене араласты, олар бүгінгі халық поэзиясы және оның көрнекті өкілдері жайында көптеген еңбектер жазды. Сонда айтылған негізгі мәселе– кеңестік дәуірдегі фольклорымыздың жайы, оның күнделікті өмірмен байланысы, халық ақындарының творчествосы, кеңестік фольклордың жасалу, даму жолдары және болашағы, тағы сол сияқтылар болды. Бұл еңбектер кейін де қазақ кеңес фольклорының кең көлемде зерттелуіне жөн сілтеген, жол көрсеткен бастама еді.

Мұнымен қатар 30- жылдардағы фольклористикамыз қазақ халқының ертедегі ауыз әдебиетін зерттеу ісіне де көңіл бөліп отырды. Бұл ретте М.Әуезовтің «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» (1939), С.Мұқановтың «Батырлар жыры» (1939), Қ.Жұмалиевтің «Халық поэмалары» (1939), Б.Кенжебаевтің «Қазақ эпосы туралы» (1939) жазған еңбектері айрықша атауды керек ететін зерттеулер деп қараймыз. Аталған зерттеулерде қазақ ауыз әдебиеті тарихын, оның даму жолдарын ғылыми тұрғыдан жаңаша баяндау байқалады. Бұл еңбектерде, әсіресе, қазақ ауыз әдебиетінің халықтығы туралы мәселе көтеріліп, ол Маркстік – Лениндік ілім негізінде қарастырылады.

30 — жылдардағы қазақ фольклористикасын сөз еткенде халық ауыз әдебиетін зерттеу ісіне тек әдебиетшілер мен фольклористер ғана қатыспағанын, оған тіл мамандары да атсалысқанын айрықша атап өтуге тиістіміз. Бұл жөнінде Қ.Жұбановтың, С.Аманжолов пен Ш.Сарыбаевтың т.б. еңбектерін еске аламыз. Олардың қазақ фольклорын тілдік жағынан ғана емес, әдебиеттік – тарихи жағынан да зерттегені байқалады. Бұған мысал ретінде профессор Құдайберген Жұбановтың бір –екі зерттуіне көңіл аударғымыз келеді.

Профессор Құдайберген Жұбанов қазақ тілінің мәселесін зерттеуде аса құнды еңбектер қалдырған үлкен ғалым екені бәрімізге мәлім. Ол қазақ ауыз әдебиеті туралы да ғылыми мәні зор пікірлер айтқан адам. Және де ол өзінің бұл пікірлерін қазақ тілі мәселелерін зерттеуге арналған еңбектерінде келтіріп отырған. Мысал үшін оның 1936 жылы баспа жүзіне шығарған «Из истории порядка слов в казахском предложении» деген еңбегін алайық. Мұнда ол қазақ сөйлеміндегі сөз тіркестері тарихын зерттей отырып, өзінің ғылыми ережелерін дәлелдеу үшін, нақтылы мысалды қазақ ауыз әдебиетінен де алады. Мәселен, аталған еңбегінде қазақ тілінде кездесетін «сүт кенже», «бір туған» деген екі сөздің мағынасы не екенін анықтау үшін Шақар мен Тараза дейтін ақынның айтысынан мысал келтіреді (6).

Профессор Қ.Жұбанов қазақ ауыз әдебиетін мейлінше жақсы білген және ел арасынан фольклорлық шығармаларды көп жинаған ғалым. Мұның негізінде «Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен» (1936) дейтін ғылыми еңбегін жазған. Осы зерттеуінде, ол қазақ музыкасының шығу, даму тарихын ауыз әдебиетінің, әсіресе, эпостың шығу тарихымен байланыстыра қарастырады. Бұл жөніндегі ол «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Алпамыс» жырларына тоқталып, оларды шығаруда жыршылар үшін ән мен күйдің, домбыраның көп роль атқарғанын дәлелдейді, халық творчествосына тән синкретизм мәселесін көтереді.

Профессор Қ.Жұбановтың халық әдебиетіне байланысты айтқан пікірлерін еске алғанда, оның «Абай қазақ әдебиетінің классигі» (1934) дейтін еңбегінің фольклористер үшін аса маңызды да мәнді, үлгі етерлік зерттеу еді деп қарауға тиістіміз. Бұл еңбегінде профессор Қ.Жұбанов Абайға байланысты біраз мәселе қозғайды. Соның бірі «Абай және халық әдебиеті» деген мәселе. Мұнда ол халық әдебиетінің тілі мен Абай тілін салыстыра зерттейді. Халықтың сөз байлығын пайдалануда, айтпақ болған негізгі ойды ауыз әдебиеті қалай береді, Абай қалай береді деген мәселелерді ғылыми тұрғыдан өте дәлелді етіп баяндайды.

Сонымен, профессор Жұбановты ауыз әдебиетін, оның көркем тілін нақтылы түлде зерттеуде аса көп мұра қалдырған, фольклористиканың дамуына елеулі үлес қосқан, шығармаларды ғылыми тұрғыдан зерттеу үлгісін көрсеткен үлкен ғалым деп білеміз.

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеу iсiне белгiлi бiр маманы профессор Сәрсенбай Аманжолов та айтарлықтай үлес қосты. Ол “Бөгенбай батырды” баспа жүзiне шығарды, қазақ халқының жұмбақтары туралы еңбек жазды. Ал “Қазақ тiлiнiң диалектологиясы” дейтiн монографияда ауыз әдебиетiнен көптеген мысалдар келтiредi және диалект мәселесiн зерттеуде ауыз әдебиетiнiң мәнi зор екендiгiн көрсетедi.

Сондай-ақ қазақ тiлi және оны оқыту методикасы мәселелерiн зерттеуде елеулi еңбек еткен ғалым Шамғали Сарыбаев та ауыз әдебиетiнің үлгiлерiн жинау саласында қызмет атқарды. Жамбыл туралы және Жетiсулық халық ақындары жайында тұңғыш рет көп мәлiмет жинап, баспа жүзiне жариялады. Бұл материалдар Жамбылдың, басқа да халық ақындарының творчествасын зерттеуде аса пайдалы болған едi.

Жоғарыда айтылғандарға қысқаша тұжырым жасасақ, 30-жылдардағы фольклористикамыз қазақ ауыз әдебиетiнiң мәселелрiн зерттеуде мол еңбек сiңiргенiн, көп еңбектер бергенiн, сөйтiп, өзiнiң өсу, даму үстiнде болғананы аңғартады.

1.2. М.О. Әуезовтің алғашқы фольклортанушылық ізденістері

М.О.Әуезовтің көп қырлы ғылыми творчествосының iшiнде көрнектi орын алатын ең бiр көлемдiсi – фольклор туралы зерттеулерi. Ауыз әдебиетiн зерттеуге 20-жылдардан бастап кiрiскен ол, фольклорды зерттеудiң түбiрлi мәселелерiне тынбай араласып отырды. Әр кезеңдердегi фольклортану ғылымының талабына сай үлкендi-кiшiлi қыруар ғылыми еңбектер жазды. Бұл саладағы қырық жылға жуық ғылыми қызметi iшiнде қазiргi фольклортану ғылымының көшбасшысы ретiнде оның алғаш рет iрге тасын қаласып, бұрын бетi ашылмаған көптеген тың мәселелерiн дер кезiнде көтерiп отырды. Қазақ фольклорын зерттеудегi әрбiр жаңа бастаманың үнемi басы-қасында болып, оларды ғылыми тұрғыда зерттеуге мол бiлiмiн, күш-қуатын аямай жұмсады.

Зерттеушi Ә.Молдаханов М.Әуезовтiң фольклор жайлы ұзақ жылғы ғылыми еңбектерiн, ғалымның ғылыми көзқарасындағы эволюцияға байланысты үш кезеңге бөлiп қарастырады. Олар:

20-жылдардағы зерттеулерi – iзденiс жылдары.
30-жылдардағы зерттеулерi – кемелдену кезеңi.
40-жылдардан өмiрiнiң соңында дейiн – ғұламалықтың шыңы (7).

Ғұлама зерттеушi Әуезовтiң алғашқы iзденiс жылдары 20-жылдардағы жүргiзген еңбектерiн айтпас бұрын, оның сол фольклорға келуге әсер етке әлеуметтiк ортасын сөз еткенiмiз абзал.

М.Әуезов, сөз жоқ, бiртуар табиғи талант. Әуезов ұлылығының бiр қыры – оның тумысынан бiткен ақылдылығы мен зерделiлiгiнде. Ал екiншi жағы – қазақ халқының аса бай фольклорлық дәстүрдiң молдығы, онымен жастайынан жете қанық болып, бойына мол сiңiрiп, осы дәстүрдi ерекше құрметтеушi, сақтаушы, дамытушы ортада ер жетуi, тәрбие алуы.

Әңгiме-жырдың дүкенi болған Абай ауылында туып, ержеткен жас Мұхтардың қазақ фольклорына деген құштарлығы ерте оянады. Сол себептi оның фольклоршыл өмiртанымын сөз еткенде, ұлы Абай дәстүрiн сол топырақтың құдiретiн, сол ортаның тәлiм-тәрбиесiн әрқашан естен шығармаған жөн. Абай 6 жастағы Мұхтардың басынан сипап батасын берген.

Бала Мұхтардың Абай дәстүрiне, сол арқылы халық фольклорына шексiз сүйiспеншiлiгiн алғаш оятып, оны оқып бiлуге, құрметтеуге бiрiншi баулыған ұстазы өз атасы Әуез қарт Абаймен рухани жағынан көңiлдес, әрi ескi әдебиеттен мағлұматы көп адам болған. Жас немересiнiң тумысынан зеректiгiн, зерделiгiн жете байқаған атасы Әуездiң көп немерелерiнiң iшiнде кiшкентай Мұхтарға деген ықыласы ерекше болады. Оны бес жасынан Абай өлеңдерiнiң қолжазбасы арқылы оқытып, сауатын ашып, бiлiмге тартады.

Бұл мәселе туралы М.Әуезов өз өмiрбаянында атасы Әуездiң таң атқанан күн батқанға дейiн кiтаптан бас алғызбай Абай өлеңдерiнiң бәрiн жаттатқанын айтады (8).

Дiни мағлұматы мол, мұсылманша сауатты атасы Әуез құран кiтаптары арқылы өз немересiнiң сауатын ашып қоймай, ауыз әдебиетiнiң небiр көркем үлгiлерiнен де мол мәлiметтер берiп отырған. Осы жайында М.Әуезовтiң тетелес iнiсi Ахмет Әуезов естелiк кiтабында төмендегi деректердi келтiредi:

“Атамыз ескiше оқумен ғана шектелмей, халық ауыз әдебиетiнiң жар-жар, көрiсу, қоштасу, естiрту, сыңсу жаңылтпаш жұмбақтарының небiр үлгiсiн, “Күн астындағы Күнекей қыздан” таратып салт-дәстүр, қиял-ғажайып ертегiлердi, “Қобыланды”, “Алпамыс”, “Едiге”, “Ер Қосай”, “Көрғұлы”, “Айман-Шолпан” дастандарын, күнi кеше ғана өткен “Еңлiк-Кебек”, “Қалқаман-Мамыр”, “Сабалақ” оқиғаларын сабақ ретiнде өтедi”–дейді (9).

Осындай қабiлеттi жастың естiп бiлгендерi жадында берiк сақталып, ой-қиялына ерiк бередi. Кейiнiрек кезде балалық шағынан етене жақын, рухани дос болған сүйiктi ақын-жыршыларға елiктеп, өзi де өлең жазады. Бiрақ бұл өлеңдерi сақталмаған. Оны тек жазушының естелегiнен ғана көремiз (36).

Мұхтар әрқашан үлкен кiсiлердiң қасынан шықпай, солардың сөзiн тыңдап қана қоймай, жазып алып отыратындығын, сондықтан достары қалжыңдап оны “қара шал” деп атайды екен (9).

Семейдегi бес кластық училищенiң оқушысы жазға каникулда ауылына келiп, ақын-жыршылардың, әңгiмешiлердiң ауызынан естiген қазақ халқының өрнектi сөз үлгiлерiн дәптерiне жазып алып, ауыз әдебиет нұсқаларын жинай бастайды. Жазу дәптерiнде кездесетiн мынадай мәтелдер бар: “Қара күш ақылға төтеп бере алмас”, “Ар-ұят ақшадан қымат”, және т.б.

Адамды әлеуметтiк орта тәрбиелейдi, билейдi, тағылым бередi. М.Әуезовтiң табиғи дарындылығымен туған, өскен ортасының осылай тоғысып келуi болашық фольклортанушы ғалымға ықпал еткен басты себеп болады.

М.Әуезовтiң фольклорды зерттеудегi алғашқы iзденiстерi 20-жылдардың басынан Ташкент, Ленинград университеттерiнде оқып жүрген шағынан бастау алады. Оның жоғары оқу орындардағы алғашқы студенттiк дәуiрi 1922 жылы Ташкент, Орта Азия университетi қабырғасында басталғаны белгiлi. Осы алғашқы студентiк қадамынан-ақ ол бiр ғана оқумен шектелмей, ғылыми зерттеу жұмыстарымен де айналыса бастайды. Бұл жөнiндi ол өзiнiң өмiрбаянында: “Жазушылық қызметпен қатар, мен ерте уақыттан, сонау, студенттiк кезiмнен бастап ғылыми зерттеу жұмысымен айналысып келемiн,–деп жазады ”(36).

Болашақ фольклортанушы ғалым М.Әуезовтiң халық әдебиетiн зерттеушiлiк көзқарасының ерте қалыптасуына табиғи тумасынан ерекше зерделiлiгi, ес бiлгеннен үлгiлi, өнегелi фольклорлық дәстүр мен ортада өмiр сүрiп, ер жетуi басты себеп болады.

Семейдегi бес кластық училищенiң оқушысы кезiнде басталып, осы қаладағы оқытушылар семинариясы қабырғасында жалғастырған фольклорды жинаушылық талпыныстары Ташкент университетiнiң студентi кезiндегi зерттеушiлiк қызметiмен ұштасты. Соның нақты бiр дiлелi осы кезде Ташкентте шығып тұратын “Шолпан” журналының 1922 жылғы №2,3 және 1923 жылғы № 4,5 сандарында М.Әуезовтiң “Қоңыр” деген бүркеншек атпен (псевдоним) атпен “Қазақ әдебиетiнiң қазiргi дәуiрi” деп аталатын тырнақалды ғылыми-зерттеу мақаласы жарияланды.

Қазақ фольклоры мен жазба әдебиетiнiң сол кездегi жай-күйiне арналған жас қаламгердiң осы бiр алғашқы мақаласынан-ақ оның зерттеу нысанасының ауқымдылығы, көтерген мәселелерiнiң өзектiлiгi, әрi ғылыми тереңдiгi бiрден көзге түсiп, санаға ұялайды. Өзiне дейiнгi көрнектi фольклортанушы ғалымдарының пiкiрiне ой жүгiрте келiп,мақалының авторы Европа ғалымдары бiрауыздан мойындаған мазмұнға бай, жанры жағынан сан-салалы көркем де кестелi сөз өнерiмен өрнектелген ескi әдебиетiмiздi ерекше құрметпен, терең сүйiспеншiлiк сезiммен тiлге тиек етедi: “Өткен күннiң әдебиетiн еске түсiргенде, ескiлiктен со белгiнi қалдырып кеткен адамды ойлағанда, айтылған өлең, жыр, тақпақ, мәтелердiң аузынан шыққан кезiн ойлағанда, бәрiмiз де өткен күннiң өнерiне iшiмiзден бас игендей боламыз, сөзi қалған кiсiнiң атын құрметпен атағандай боламыз… ескi әдебиетiмiздi сүйемiз, сүюiмiз дәлелсiз емес. Құрметтеймiз, құрметiмiз орынсыз емес”.

Осылайша мақаланың авторы өзiне дейiнгi фольклоршы ғалымдардың пiкiрiне сүйене отырып, “ескi ел әдебиетi туралы келелi ой қозғайды”. Қазақтың кең даласындай ұшан-теңiз мол ауыз әдебиетiн, оның мәңгiлiк дәстүрiн, сөз өнерiнiң қазақ баласы үшiн қадiрлi орнын, оны сақтаушы, дамытушы ақындардың өлшеусiз қызметiн жоғары бағалайды.

Тереңiрек ойлап, байыптап қараған зерттеушi үшiн бұл еңбекте фольклортану жайынан бiраз тосын, тың пiкiрлер бар екендiгi күмән келтiрмесе керек. Оларды жинақтап айтсақ төмендегiдей:

М.Әуезов аталған мақалада әдебиетiмiздiң әлi “iргесi” нығайып, бетi ашылып болмаған жазба әдебиетке негiз боларлық мәнiн фольклор зерттеушiлердiң iшiнде алғаш рет атап көрсетедi. Оған мақала авторының мына бiр пiкiрi толық дәлел сияқты: “Сол ескi сөздiң iшiнде ескi қазақ өмiрiнiң әрбiр дәуiрi, әрбiр мезгiлi және әрбiр жеке-жеке суретерi, жазба әдебиетте кездесетiн үлгiлi мiнездер – типтер, ел iшiнде айрықша таптардың өзгеше психологиясы дәл айтылған”…Мысалға, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырындағы Қарабай Пушкиннiң “Скупой рыцарының” қазақ фольклорындағы айқын типтiк бейнесi екендiгiн аңғартады.

Ескi әдебиеттiң жөн-жосығын қарастырып зерттеу, ең алдымен жаңа әдебиет үшiн керектiгi – жаңа әдебиетке дұрыс бағыт беру жолында оның өткенiне тұтастай бет бұру қажет. Онсыз да жаңа әдебиеттiң болашағы болмайтындығын мақала авторы дер кезiнде , әрi батыл түрде күн тәртiбiне қоя бiлген.

Мақаланың өз кезi үшiн келесi бiр тың мәселе – жас ғалымның ескi ел әдебиетiн халықтың сөз өнерi деп танығандығы, оның өзiне тән ерекшелiктерi мен заңдылықтарын осы тұрғыда айқындаудағы алғашқы талпыныстары. Мәселен, батырлар жырындағы тек қазақ халқының ақындық өнерiне тән өрнектi сөз орамдары әдеби жағынан талдай келiп, бұл құбылыс ықшам жанрларға келгенде тiптi анық көрiнетiндiгiн бiлдiредi: “Әдебиеттiң ұсақ түрлерiне келгенде алдымыздан көздi қуантып, жайнап шығатын асыл тас сияқты қымбатты бұйымдары, қара сөзбен айтылатын аңқаулықтың исi аңқыған қарапайым ертегiмен қатар, Сарыарқаның «ақ көде малға шүйгiн шөбi, кiр жуып, кiндiк кескен жерi, көлеңкелi ағашы, қоңыр желiне шейiн» (10) шеберлiктiң оралымына кiргенiн көремiз.

Әдебиет ескiлiгiнiң табиғи ерекшелiктерiн талдай келiп, автор сөз өнерiнiң тұтас халықтық сипатын ашып көрсетедi: “Мынау — үстем таптың туындысы”, “мынау – еңбекшi халықтың шығармасы” дейтiн пiкiрден зерттеушi нысанасын алыс ұстап, қазақ даласында ақындық өнердiң тәттi сұлулығынан қой баққан қотыр тайлы тазша баладан, жамағат тұрғысы төре де құр болмағандығын, хан Қараша би, төре, батыр – бәрi де “айырмасыз кестелi сұлу сөздiң қадiрiн бiлiмге ұстартып, зейiнi ашылған европеецтен кем бiлмеген… бәрi де өмiрiнде кез келген iрi оқиғаның жанынан ақын рухы мiнген тұлпары – өлеңменен желдiртiп өткенге ұқсағанын”, автордың жiтi аңғарғанын байқаймыз.

Фольклор бiр ғана сөз өнерi емес, ол халықтың өмiр-тiршiлiгiнiң, әдет-ғұрпының, тұрмыс салтының ұлттық санадағы көркем бейнесi. Мәселенiң осы жағы да зерттеушi нысанасынан тиiстi орнын алған. Мысалға: “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырындағы бақташыл көшпендiлiк өмiр салтынан туған Қарабай мен Қодардың мiнез-құлықтары; Қарабайға тән сараңдық, Қодарға тән тұрпайылық. Керiсiнше, жаугершiлiк өмiр тудырған батырлар жыры Қобыланды, Ер Тарғындағы басқа жұртқа ұқсамайтын тек қазаққа тән халықтың асқақ қиялы тудырған көркем бейнелер «iрi қалпымен, өзге жұрттiкiне ұқсамай, таза қазақтiкi болып шығатындығы» туралы тұжырымдардан жас зерттеушi М.Әуезовтiң көркенмдiк биiк талғамын аңғарамыз.

Жоғарыда айтылған мақаланың назар аударарлық елеулi жақтарымен қатар, зерттеу тәжiрибесiнiң балаңдығынан туған үстiрт пiкiрлер де кездеседi. Автор қазақ өмiрiнiң өткендегi тұрмыс-салты толық көрiнетiн “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырындағы Қарабайға тән сараңдықты , Қодарға тән тұрпайылықты тек қана қазақтың бақташылық өмiрiнен жұққан терiс әдет-қылықтар деп табады. Жеке кейiпкерлер басындағы жағымсыз мiнез-құлықтар үшiн бүкiл халықтың бақташылық тұрмыс-салтын кiнәлау – жаңсақ пiкiр. Шындығында, Қарабайға тән сараңдықты, Қодарға тән топастықты алдымен осы кейiпкерлердiң iшкi сезiм дүниесiнен iздестiрген жөн. Бақташылық салт бұл жерде себеп қана.

Зерттеушiнiң қазақ фольклорын, соның iшiнде эпос қаһармандарының ұлттық характерiн, жауын жеңiп, жолы болғандығын, кейде тар ұлттық шеңберде қараушылық әдiсi де бiржақты жансақтылықты байқатады:

“Қазақ батырлары Ғазiретәлi, Сейiтбатталдай емес, олардың өзiнше жаратылысына тән қазақ тәрбиесi, қазақ ұғымы, қазақ тәнi бар. Алдарына қойған мақсаттары да бiрегей: алдымен ұлтшыл болу–өз ұлтын сүю, дiншiл болу–өз дiнiн сүю. Олардың жаратылысынан қазақ қаны күштi… Сондықтан да қазақ батырларының дұшпанын мұқатып жолы болғыштығы жауы қазақ емес, жат болғандықтан”-деп тұжырымдайды (10).

Зерттеушiнiң кейде осы секiлдi жеке көңiл сезiмге ерiк беруi ғылыми объективтiлiкпен сәйкес келмейтiндiгi белгiлi.

Дегенмен де кейбiр iшiнара айтылған ұшқары пiкiрлерiне қарамастан, қазақ әдебиетiнiң өткен жолы сол кездегi (мақаланың жазылған мезгiлiндегi — Ә.М.) бет-бағдары болашағы туралы ой қозғаған жас зерттеушiнiң ескiден қалған әдеби мұраға деген ерекше құрметтеушiлiк сезiмi, биiк талғамы танылады.

Ташкент университетiнде оқып жүргенде студент М.Әуезов қырғыз халқының ұлы мұрасы “Манасты” зерттеуге алғаш рет талпыныс жасайды. Ол 1923 жылы Түркiстан зиялыларының бас қосқан киелi жиынында осы эпос жайын ғылыми баяндама жасайды. Баяндама жұртшылық көңiлiнен шығып, мәжiлiс төралқасында Тұрар Рысқұлов, Әубәкiр Диваев, Сұлтанбек Қожанов оған жылы лебiздер бiлдiрiп, тақырыпты одан әрi тереңдете зерттеу керектiгi жайлы пайдалы пiкiрлер айтады.

Осыдан кейiн дарынды жастың болашағына зор үмiт айтқан Түркiстан Коммунистiк партиясының Орталық Комитетi оған сол 1923 жылы Ленинград университетiне оқуға арнайы жолдама бередi. Аталған жолдамамен М.Әуезов 1923 жылы тамызда Ленинград университетiндегi қоғамдық ғалымдар факультетiнiң тiл-әдебиет бөiмiне оқуға түседi. Осында оқып жүрiп, ол атақты ғалымдар В.Бартольд, С.Обнорский, Л.Щерба, С.Е.Малов, профессорлар В.В.Сиповский, Эйхенбаум сияқты ұстаздардан бiлiм, өнеге алады.

Алғашқы жылы университетте Мұхтар Әуезов бiр семестр ғана оқыды. 1924 жылдың басында ондағы қысқы сынақ-емтихандарын тапсырып демалысқа Семейге келген кезде жергілікті жерде тіл-әдебиет мамандары жетіспей Семей педучилищесіне әдебиет пәнінен дәріс береді. Ол кезде орта мектептердің өзінде оқулықтар тапшы болғандықтан, зерттеуші Әуезов өзі халық арасына әдеби мұраның үлгілерін жинап, өз лекцияларында пайдаланады. Онымен қоса Семейде шығып тұратын «Таң» журналының редакторы қызметін де атқарады. //Семей губерниялық атқару комитетiнiң Ленинград университетi ректорының атына жолдаған қатынас хатында: “Жолдас Әуезов қазақ әдебиетiне қызығумен осы саладағы өз бетiмен жүргiзген зерттеулерi арқылы техникумда қазақ әдебиетiн оқытатын лектор ретiнде бiрден-бiр кандидатура болып табылады”-деп атап көрсетуiнде үлкен мән бар. Сол кезде-ақ ол фольклор зерттеушiсi ретiнде танымал бола бастаған сияқты.

1924 жылы Ташкентте шығатын “Жас қайрат” журналының № 3 және № 4 сандарында М.Әуезовтың “Халық әдебиетi туралы” деп аталатын мақаласы басылды. Мұнда ол фольклордың ұмытылып жоғалып кетпей тұрғанда оны тез арада жинап, баспа орындарына жариялау қажеттiгi туралы үлкен проблемалық мәселе көтердi: “Халық бұрынғы кездегi салтынан, қолданып жүрген халық әдебиетiнен заман өте-мөте бүтiндей тотығады. Ескiлiктi өлең-жырларды жаңа буын жастары бiлмейдi. Аздап кәрi құлақты ескi кiсiлердiң ғана жадында қалды… Ендi өткенге салауат, бiрақ жұртшылығымызды ашып көрсетiп, халық әдебиетiн жинаудың шарасына кiрiсуiмiз керек. Менiңше, халық әдебиетiн жинауға ыңғай бар адамдар – оқыған шәкiрттерi болуы керек. Олар жаз елдерiне бара қалған кездерiнде халық әдебиетiн жинап, басылып жарыққа шығатын баспасөз майданына түсетiн жерге жеткiзу керек. Жинаушы шәкiрттер ескi халық арасынан өлеңдерi көп тараған ақындардың өлеңдерi олардың өмiрi, қай уақытта болғандығы туралы мағлұмат жинауға кiрiсуi қажет. Әсiлi, ескi әдебиетiмiздi жинауға жас оқығандарымыз күш көрсетпесе, халық әдебиетiмен аз жылда ашық қоштасамыз”,-дейдi ол аталмыш мақаласында (14).

Мақаланың сол кез үшiн өте актуалдылығы – автордың ұмытылып бара жатқан халық фольклоры үлгiлерiн мүлде жоғалып кету қаупiнен сақтап қалуындағы жанайқайы. Бұл мезгiл ескi қоғамның тарихи аренадан кетiп, оның орнына жас социалистiк қоғамның келiп орнығып жатқан кезi болатын. Ескiнiң орнына жаңа келгенде, одан қалған рухани мұраларды жойып, оның орнына жаңа қоғамның өз мүддесiне сай дүниелердi өмiрдi келтiру шаралары тарихтан белгiлi нәрсе. Ескiден қалған тiл, әдебиет, тарих мұраларының бәрiн мансұқ ету, жаңа пролетарлық мәдениет, әдебиет жасау ұраны, ұран ғана емес, соны iс жүзiнде асыру шаралары сол кездегi әдебиеттегi басшы ұйымдар – РАПП, КазАПП секiлдi одақтардың бғдарламалары мен күнделiктi iс-қимылдарына айтылып та , жазылып та, iске асырылып та жатты. Мұндай саясаттың ұлттық мәдениетiмiз бен әдебиетiмiзге тигiзген зияны қаншалықты болғандығына сол қоғамның өткендегi өмiр тәжiрибесi куә. Оны бүгiн ешкiм жоққа шығара алмайды. Өйткенi бұның бәрi тарихи шындық. М.Әуезовтың ұлылығы – осыларды алдын-ала көре, болжай бiлуi.

Осы мақаладан кейiн көп кешiкпей Семейде шығып тұрған “Қазақ тiлi” газетiнiң 1925 жылғы 23 сәуiрiндегi санында “Семей педтехникумы” деген бүркеншiк атпен Мұхаңның “Әдебиет ескiлiгiн жинаушыларға” деп аталатын көлемдi мақаласы жарияланды. Мұнда ол “Жас қайрат” журалындағы пiкiрлерiне қайтадан оралып, әдебиет мұраларын жинаушылардың алдына өз кезi үшiн ғана емес, одан кейiнгi кез үшiн де маңызы ерекше зор бағдарламалық мiндеттер қояды. Мақала авторы қазақ фольклорының шаң басып, әр жерде шашылып жатқан жұрнақтарын ғылыми бiр жүйеге келтiрудi дер кезiнде күн тәртiбiне қоя отырып, оған былай жауап қайтарады. Бiрiншiден, әдебиеттi сүйетiн қазақ оқушысына ой, сезiм азығын беру. Екiншiден, халқымыздың тiлiнiң қалыптасып, нығайып, өзiне бiткен көркi мен күшiн арттыруға жәрдемдесу. Үшiншiден, көнеден келе жатқан қазақ халқының ақыл-ойын, сөз шеберлiгiн көзге елестетiп ойға түю. Автордың дәлелдеуiнде: “Қазақтың өткендегi ақыл, ой тұлғасы айқындалмай, келешектiң бетi ашылмайды. Өткен күннiң ұғымы мен нанымы, әдетi мен салты анықталып, екшелмесе, келешекке бет түзелмейдi. Ирелеңi мен бұралаңы көбейедi. Қай жұрттың, қай түрдегi сөз орнын алсақ та, артындағы қоры жиналмай, алдына қарай заулап кеткен емес. Бұл туралы бүгiнгi жаңа әдебиетiмiздi мысалға алсақ та болады. Мәселенiң теориялық жақтарымен бiрге автор аталмыш мақаласында әдебиет ескiлiгiн қалай, кiмдер және қандай жанрлар жинау керек екендiгi туралы да нақты методикалық нұсқаулар мен оның жобасын көрсетедi. Олар төмендегiдей:

Бұл iс бiр ғана мамандардың жұмысы емес, кәрiсi бар, жасы бар сол үлгiлердi жатқа бiлетiн және оны қағазға түсiре алатын барлық жамағаттың мiндетi;
Айтушы ел iшiнде ескi сөздi жатқа бiлетiн кәрi құлақты қариялар болса, жазып алатын сауаты мол оқушы жастар мен оқытушылар болғаны абзал. Жинаушыға қойылатын шарт: барлық сөз айтушының дәл аузынан шыққан қалпында жазылып алынуы тиiс.
Фольклорды жинау жұмысын жаз айларында, оқытушылар мен оқушылардың демалыс кезiнде жүргiзген жөн.
Күзде барлық фольклор материалдары жиналып тапсырылған соң, оларды қыс бойы жүйеге келтiрiп баспаға, әзiрлеу, зерттеу жұмыстары атқарылуға тиiс. Жазда осы цикл қайталан басталады. Сөйтiп, әдебиет ескiлiгiн жинап, жариялау, зерттеу әдiсi үздiксiз процесс ретiнде жүрiп отырады.

Ел арасынан әдебиет ескiлiгiн және тарихи шежiрелердi жинауда қандай жанр мен тақырыптарға бiрiншi кезектке көңiл бөу керек? Осы мәселеге байланысты мақала авторы Семей губерниялық оқу бөлiмi жанындағы ғылыми-методикалық кеңестiң атынан халық мұрасын жинаудың бағдарламалық жобасын жасап ұсынады. Белгiлi абайтанушы ғалым Қ.Мұхаметқановтың пiкiрiнше, М.Әуезов 1925 жылы сәуiрде болған ғылыми-методикалық кеңестiң мәжiлiсiнде фольклорды және тарихи шежiрелердi жинау мәселесi тақырыбына баяндама жасаған. Аталған бағдарламалық сол мәжiлiсте (12 хаттама) талқыланып қабылданған. Ғылыми-методикалық жағынан бұл жоба бүгiн де кәдеге жарайтындықтан мақаламызда оны толығырақ берудi жөн көрдiк. Бұл бағдарлама “Әдебиет жайынан жазып алатындар” деп аталады.

Сонымен:

Алдымен ел iшiнде кездесетiн барлық батырлар әңгiмесi. Әсiресе, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қобыланды”, “Едiге”, “Шора”, “Алпамыс” сияқтылар. Оларды түгел бiлгендерiн жазып алу керек. Бұл әңгiмелердiң өлеңмен айтылуы шарт емес, қара сөзбен болса да жазып алу керек: 2.Ескi жиында айтысқан атақты ақындардың барлық айтысы. Айтысқан өлеңнiң мысалы, Кемпiрбай мен Шөже айтысы сияқтылар болады. 3.Ескi билердiң ру тартысының үстiнде, билiк үстiнде өлең, мәтел, тақпақпен ырғасқан сөздерi. Мысалы, Ақтайлақ бидiң сөзi, Сарыбайдың Солтабайға айтқан сөздерi. 4.Есiм, Абылай сияқты көпке белгiлi хандар жайындағы тарихи өлеңдер. Қабанбай, Кенесары, Наурызбай, Бөгенбай, Ағыбай сияқты бергi замандағы батыр жайындағы жарық өлеңдер. Осы сияқты адамдардың жақыны арқылы солардың өмiрбаяны, өмiрiнде кездескен белгiлi үлкен уақиғаларын алу керек. Мысалы, Наурызбай мен Тiлеуқабақ қыздарының әңгiмесi сияқты; 5.Қыз ұзатқанда айтылатын өлеңдер; жар-жар, беташар, қоштасу; 6.Салтпен байланысқан сыршылдық өлеңдерi: естiрту, қоштасу (өлiм алдындағы қоштасу, жерге қоштасу, өткен дәуренге қоштасу) Жоқтау (хан өлгенде, қарашаның жоқтауы, қараша кiсi өлгенде, үй-iшiнiң жоқтауы). Мұндай өлеңдердiң барлық кездескен түрлерiнiң түгел жинау керек. Кiм шығарды қай заманда, кiмге арналғаны жазылуы керек; 7.Ақтабан шұбырынды сияқты аумалы-төкпелi заманда басшылық еткен ру-геройларының әңгiмелерi. Сол уақиғаның тұсынан қалған өлең, жырлар; 8.Өзен, өлке, қоныс, мола, көл мен таулар атымен жалғасатын ертегi-әңгiмелер (аңыздар). Фольклор және топонимика; 9.Қалмақ пен қазақ жаулығының тұсына қалған не болмаса жақын рулармен жауласқан кезден қалған ескiлiктi әңгiмелер. Көзi көргеннiң баяны (воспоминание); 10.Қазақтың Бұқар жырауы,Шөже, Жанақ, Кемпiрбай сияқты ақындардың өмiр баянына тиiстi мағлұматтар. Қай рудан қанша жыл болған. Өмiрiнде қандай iрi өзгерiстерге байланысты кiмге, неге арнап айтқан өлеңдерi бар. Солар жиналуы керек. Бұл ерекше көңiл. Олардан басқа ертегi адамынша аталатын: Асанқайғы, Жиренше, Алдаркөсе, Қорқыт жайларындағы әңгiмелер. Солар айтқан өлең, тақпақ, билер жайында жиналу керек. Олар Бекболат, Шоң, Торайғыр, Қазбек, Ақтайлақ т.б. болады… Қазақ әдебиетiндегi шаманизм сарқыттары: “жұпшырақ”, “ақшалау”, “аластау”, “ұшықтау” т.б. ескi әдеттер. “Наурыз” сияқты мейрамға арналған өлеңдер, жарапазан өлеңдерi. 1916 жылғы уақиғалармен жалғас туған әңгiме. 1917 жыл өзгерiсiнен бергi уақиғалар туғызған өлең-жырлар, әңгiмелер.

Осы мақала негiзiнен 1924-25 оқу жылдары жас оқытушының Семей казпедтехникумына ұжымының оқушылар мен оқытушыларына арналып жазылған ғылыми-методикалық нұсқауы, әрi ескi әдебиеттi жинаудағы мақсат мiндеттi екендiгiн көремiз.

Демек, зерттеушi Әуезовтiң “Әдебиет ескiлiгiн жинаушыларға” деп аталатын мақаласы ауыз әдебиет нұсқаларын, тарихи шежiрелердi ел арасынан жинап жариялау жұмысының қажеттiлiгiн көтерген, оның мәдени, тарихи, әдеби мән-мағынасын терең ашып көрсеткен алғашқы ғылыми-методикалық нұсқау ретiнде бүгiнгi күнде де толық кәдеге жарайтын дүние.

Осы мақаладан дарынды да, зерек Әуезовтiң жан-жақты терең бiлiмiмен өз қызметiне деген ынтасын көремiз.

Жазушының Ленинград университетiндегi оқуынан үзiлiс 1924 жылдың басынан 1925 жылдың күзiне дейiн бiр жарым жылға созылды. Осы мезгiлдi студент М.Әуезов ғылыми жұмыстары үшiн өте тиiмдi өткiздi. Бұл қысқа уақыт жас зерттеушi үшiн, ең бiр жемiстi iзденiс жылдар болды. Соның тағы бiр нәтижесi–қазақ фолклорын, оның iшiнде нақты бiр эпосты арнайы зерттеу мақсатымен жазған “Таң” журналының 1925 жылғы сандарында басылған “Қобыланды батыр” мақаласы. Қазақ халқының батырлар эпосы iшiнде, бұл жыр ХIХ ғасырдан бастап-ақ зерттеушi ғалымдардың назарын аударған. Соның бiрi–1989 жылғы “Туркестанские ведомости” газетiнiң кезектi үш санында (№ 34, 38, 42) жарияланған үзiндi.

Көрнектi фольклортанушы ғалым Веселовский де кезiнде ««Қобыланды» жыры алғашқы кезде батырдың ерлiгi жайында бұрын-соңды айтылмаған жеке-жеке әңгiмелерден құралып барып, тұтас бiр эпосқа айналуы ықтимал»-деген пiкiр айтқан (37).

Сол кездегi ғылыми дәлдiктiң жеткiлiксiздiгiнен өз мақаласында бұлардың кейбiр пiкiрлерiн атап көрсетпегенiмен, Мұхтар Әуезовке аталған ғалымдардың тұжырымдары таныс болуы, олардың бастамалары осы жырды зерттеуге ұйытқы жасап, септiгiн тигiзуi ықтимал. Әйткенмен де, Мұхаң өзiнiң осы бiр тырнақалды мақаласымен-ақ қазақ фолклорын зерттеушi ретiнде дара қабiлетiн, өзiндiк ғылыми бетiн таныта бiлдi. Оған келтiрер дәлелiм, алдымен бұл мақалада жас ғалым қазақ филологтарының iшiнде бiрiншi рет халық арасына көп тараған “Қобыланды” жырына әдеби-тарихи талдау бере келiп, халқымыздың ғасыр бойы жырлар шығармасын алғаш рет әдеби ескерткiш деп қараған. Бұған дейiн яғни жиырма-отызыншы жылдардың өзiнде қазақ эпостарының тарихи оқиғамен байланысты жеткiлiктi шешiлмей келген едi.

Аталған мақалада М.Әуезов батырлар жырындағы оқиғаның жылжымалылығы туралы мәселенi де қазақ әдебиетiн зерттеушiлердiң iшiнде алғаш рет көрсете келiп: “Ел қиялы тарихтағы датадан бiрде iлгерi, бiрде кейiн ауытқып отырады. Бұрын-соңды болғанда кейде өзi сүйетiн мезгiлге, халықтың есiнде ұмытпайтын елеулi уақиғаның мезгiлiне үйiп-төгетiнi болды.

Орыстардың Владимир Красный Солнышко, арабтардың Арон Рашид арасына топтайтын сияқты бергi кезде көп елдiкке бөлiнген, түрiк жұртының сондай дәуiрi Алтын Орда болған. Халық есiнде бұл жақсы дәуiр секiлдi сақталады”- дейдi. Сөйтiп, халықтың тарихи оқиғаға қарым-қатынасын осы тұрғыдан анықтайды. Оның бұл орыс фолклорындағы анохронизм туралы, яғни тарихи фактiлердiң орнын ауыстыру нәтижесiнде ерте кезде болған тарихи немесе соңғы кездiң фактiсiн өткен заманда болған етiп көрсетушiлiк жайында пiкiрмен орайлас келедi.

М.Әуезовтiң “Қобыланды батыр” мақаласы батырлар жырының жанрлық сипатын, оған халықтың шығармашылық қарым-қатынасы, жырдағы тарихи оқиғаның халық қиялы мен арман-тiлегiне сәйкес суреттелуi, бiрлiк, ерлiк, патриоттық мотивтерi, жырдың кейiпкерлерi, тiлi туралы айтқан тұжырымдары мен батыл байламдары жиырмасыншы жылдар үшiн ғылыми табыс едi. Жырда бұлайша терең, әрi жан-жақты талдау Әуезовке дейiнгi зерттеушiлердiң еңбектерiнде кездеспейдi. “Қобыланды батыр” жырын ғылыми тұрғыда арнайы зерттеудiң алғашқы қадамы осылай басталады.

Студент Мұхтар Әуезов жоғарыдағы мақалалармен қатар осы мезгiлдiң iшiнде “Таң”, “Шолпан”, “Сана” журналында, “Қазақ тiлi”, “Ақжол” газеттерiнде фольклорлық үлгiлердi “семинарист Әуезов”, “Арғын”, “Жаяу сал”, “Қоңыр”, “Айғақ”, “Қазпедтехникум” деген сияқты бүркеншiк атпен көптеп жариялап тұрды. Осыдан кейiн жас фольклорист-ғалым жоғарыда сөз болған ауыз әдебиетi үлгiлерiн жинап бастыру және зерттеу еңбектерiн және де Семей педтехникумындағы қазақ әдебиетiнен оқытушылық тәжiрибесiн жинақтап арнайы кiтап жазуды жоспарлап алып, 1925 жылы күз айында Ленинград унтверситетіне қайтып оралып, тікелей жазуға кiрiседi. Осы жылдың аяғында қолжазбасын жазып та үлгіреді.

Ол 1927 жылы Қызылордада басылып шықты. «Көш жүре түзеледі» деген принципті ұстанған Әуезовтің бұл кітабында кейбір қателіктер де кездеседі, бұны зерттеуші дер кезінде көре біліп, кейінгі еңбектерінде түзетеді (28). Кiтаптың алғысөзiнде автор: “Ескi күннен бастап Абай мезгiлiне шейiн қазақ тiлiнде шыққан сырлы сөздердiң түрлерiн айырып, жiк-жiкке бөлiп, әрбiр дәуiрден қадау-қадау белгiлер қойып, сол белгiлер бойынша тарих шыңы басып жатқан ескiлiктiң желiсiн созып шығу болады”-деп кiтапты жазудағы мақсатын ашып айтады (16).

Осы кiтап жазылғанға дейiн қазақ фольклорын әдеби әрi тарихи жағынан жанрларға топтап жүйелi зертеу iсi арнайы қолға алынбаған болатын. Бұл ретте көлемi 296 беттiк аталмыш еңбек авторының қазақ әдебиеті тарихын жасау жолындағы тұңғыш қадамы, әрi осы саладағы алғаш рет жазылған күрделi дүниесi едi. М.Әуезов фольклорды зерттеу саласындағы жиырмасыншы жылдардағы iзденiстердiң күрделi қорытындыларын аталған кiтабында осылайша жинақтап бере бiлдi. Бұл кiтап басылып шыққан бойда жылы жабылып, дереу қолданудан алынып қалғанына қарамастан қазақ әдебиетi тарихын зерттеушi ғалымдар үшiн өлшеусiз қызмет атқарды. Осы орайда академик С.Қирабаевтың: “Қазақ фольклорын жүйелi зерттеу iсi жеткiлiктi қолға алынбаған дәуiрде тек М.Әуезов қана 1927 жылы басылған “Әдебиет тарихы” кiтабы арқылы ауыз әдебиетi материалдарын тұңғыш рет сала-салаға бөлiп зерттеуге талап жасады. Оларды жанрлық ерекшелiгiне қарай топтастырды”-деп баға бергенiн атап өткен жөн (17).

Осы тұста айта кететiн мәселе, ақын әрi әдебиет зерттеушi Сәкен Сейфуллин өзнiң 1932 жылы жарық көрген “Қазақ әдебиетi” кiтабының алғы сөзiнде: “осы уақытқа дейiн қазақтың ескi әдеби мұраларын зерттеуде iлiп алар ештеңе жоқ” – деп жазған (18). Аталмыш пiкiрге сүйенiп, бұл шығарма жайлы кезiнде пiкiр айтушы академик С.Мұқанов (19), профессор М.Ғабдуллин С.Сейфулиннiң кiтабын қазақ фольклорын жанрға бөлiп, жүйелi түрде зерттеуге арналған алғашқы ғылыми еңбек деп қараған (20). Мiне, ғылымда шындықты бұрмалаудың бiр мысалы осындай. Әдiлiне жүгiнетiн босақ, қазақ халқының ғасырлар шежiресi болған ауыз әдебиетiн белгiлi бiр жүйеге келтiрiп зерттеуде С.Сейфулиннiң “Қазақ әдебиетi” кiтабы теориялық, әрi практикалық жағынан М.Әуезовтың “Әдебиет тарихы” еңбегiнен кейiнгi екiншi қадам.

Белгiлi бiр тарихи кезеңнiң мiндеттеген ауыр жүгiн алға қарай алып жүру әр кезде де ұлылардың үлесiне тиген. М.Әуезовке 20-шы жылдары ұлттық фольклортану саласында өзiне дейiн ешкiм көтере алмаған күрделi ғылыми жұмыстарды ақарып жүзеге асыруға тура келдi. Олар саралап айтар болсақ, төмендегiдей:

Ескi ел әдебиетiн (фольклорды) жаңа жазба әдебиеттiң негiзi деп бiлуi, ұлттық кәсiби әдебиеттiң болашағы, қалыптасып дамуы әрқашанда халық фольклорымен тығыз байаныста ғана жүзеге асатындығы ғылыми тұрғыда дәледеуi; 2. Фольклорды әдеби көркем дүние бiртұтас халықтың сөз өнерi деп қарауы. Сонымен қатар, онда бейнеленген халықтық салт-сананы, әдет-ғұрып дүниетанымның көрiнiстерiн терең зерделей бiлгендiгi; 3. Зерттеу нысанасына алып отырған белгiлi бiр эпостық шығарманың әлеуметтiк басты сарынын айқындаудағы, тарихи оқиғаға халықтың қиялы мен арман тiлегiнен туындаған көзқарасы, соның халық жадында сақталып, көркем бейнеленген iз-сүрлеуi, нобайы, тұспалы деп қарағандығы. Фольклорды халықтың өз ұғымындағы тарихты танудың кiлтi деп бағалағандығы; 4. Фольклордың сарқылмас тiл қазынасы екендiгiн, ана тiлiнiң кең өрiсi фольклорды оқып бiлу арқылы ғана ашылатындығын баса көрсетуi. Ана тiлiмiздiң нелер сырлы сұлу кестесi, өрнектерi халық шығармашылығы болып табылатын фольклорда айқын көрiнетiндiгiн ғылыми жағына негiздеу, жазушылық творчествосында жүзеге асыруы.

Қорыта келгенде, Мұхтар Әуезовтың “Әдебиет тарихы” кiтабы және жоғарыда сөз болған басқа да 20-жылдардағы фольклортануға арналған еңбектерi тыңнан түрен салған ұғымды жақтарымен бүгiнгi фольклортану ғылымымыздың алғашқы адымын, бар болмысын, өткендегi тәжiрибесiн танып бiлуде маңызы ерекше зор.

ІІ ТАРАУ М.ӘУЕЗОВ –ФОЛЬКЛОР ЗЕРТТЕУШІСІ

2.1. М.Әуезовтің қазақ ауыз әдебитетінің түрлерін жанрлық түрде зерттеуге арналған көлемді еңбектері

Көрнекті қайраткер М.Әуезов қазақ ауыз әдебиетінің түрлерін жанрға бөліп кеңірек тоқталған алғашқы еңбегі – «Әдебиет тарихы» 1927 жылы басылып шыққан кітабы. Бұл кітапта «Қазақ ауыз әдебиетінің әлеуметтік бағыты, әлеуметтік мақсаты жоқ. Ол тек халықтың таза ақындық қиялынан туған» деген принципті ұстанған (16).

Әдебиет тарихы зерттеуші ғылымның бұл еңбегі екі түрлі өнер талабынан туған деп есептеледі.

Біріншіден, қазақ халқының оқу мен өнерге қолы Қазан төнкерісінен кейінгі жерде толық жетіп, елдің білімге тұсауын кескендей кең жол ашылды. Жалпы білім беретін орта және жоғары оқу орындары іске кірісе бастады. Кеңес мектептері мен техникум, институтарында оқушы жастарға арналған қазақ әдебиетіне білім беретін оқулық жасау ниетімен ұштасып жатыр. Сондықтан да, кітаптың алғы сөзінде автордың: «Қазақ шөліндей, білім бұлағындай күрекшісі қазақ оқушыларына арнадым» деп айтылған. Ол кездерге қазақ мектептерінде оқулық жасау мәдени, саяси мәні бар жұмыс болатын.

Екіншіден, М.Әуезовтың «Әдебиет тарихы» шыққанға дейін қазақ әдебиетін тарихтың ішіне алып зерттеген арнаулы еңбек жоқ болатын. Оның бұл кезде шыққан кітабы халқымыздың ғасырлар шежіресі болған әдебиет тарихын алғаш рет желісін тартып, бас-аяғын тұтас жүйеге келтіріп және барлық проблемарын ғылымдық тұрғыда зерттеп, бағалаған өз кезі үшін жақсы талап, жаңа бастама болатын.

М.Әуезовтің «Әдебиет тарихындағы» қазақтың тарихындағы халық поэзиясы көшпелі халықтың ертедегі тұрмыс-күйі, қазақтар арасында патриархалдық-феодалдық қатынастар жағдайында туып, қалыптасқан халықтың рухани өзіндік творчествосы ретінде сипатталады.

Бұл еңбектің жарыққа шығуына дейін қазақ фольклористика ғылымдарына, ауыз әдебиеті нұсқаларын зерттеуде қалыптасқан тәжірибе де, орныққан дәстүр де жоқ еді. Сондықтан кітаптың авторына бұл саладан өздігінен батыл түрде ізденуге тура келді.

Осы жолда орыс фольклористика ғылымының бай тәжирибесінен үйренуі, оны творчестволық меңгеруі, қазақ әдебиетін зерттеудегі қолданылуы заңды құбылыс.

Автор аталған кітабында орыс фольклортану ғылымының классификациялау тәжірибесіне сүйене отырып, қазақ ауыз әдебиетінің түрлерін төмендегідей жанрларға бөлген:

1.Сыршылдық салт жырлары: а) ел салтындағы шер өлеңдер (жоқтау, естірту, көңіл айту), ә) дінмен байланысты өлеңдер (наурыз, жарапазан, бақсы сарыны, бата), б) қыз ұзату үстінде айтылатын өлеңдер (жар-жар, сыңсу, беташар).

2.Батырлар әңгімесі: («Едіге», «Қобыланды», « Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора», «Қамбар» , «Алпамыс»).

3.Ел поэмалары : («Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман – Шолпан»).

4.Тарихи өлеңдер :(«Кенесары – Наурызбай», «Исатай – Махамбет», «Бекет»).

5.Ертегілер.

6.Айтыс өлеңдер

7.Билер айтысы.

Қазақ фольклорының барлық жанрларын бұлайша топтастырып, әрқайсысына арнаулы түрде әдеби талдау жасалған еңбек бұдан бұрын жасалған жоқ еді. Халқымыздың ауыз әдебиеті нұсқаларын түгел қамтып, соңғы алғаш рет тарихи тұтас білімін туғызған Мұхтар Әуезовтің «Әдебиет тарихы» кітабы алдымен осы жағынан бағаланды.

20-жылдары фольклортанушы ғалым болып қалыптасқан Мұхтар Әуезовтің аталған саладағы зерттеулері 30-жылдары әрі қарай тереңдетілді. Осы кезеңде оның фольклорға қатысты ғылыми-жазушылық нысанасы айқын көрінді. Фольклор ғылымын жұмыстың басты объектісі болса, жазушылық творчествосында ол фольклорға әдеби шығармалардың сарқылмас қоры, әдебиеттік, тілдік, тарихтық негізгі материалы ретінде қарады. Бұл кезде ол зерттеушілікті ауыз әдебиеті мұралары негізінде көркем шығармалар жазу тәжірибесімен ұштастырады.

Осы кезде жарыққа шыққан Мұхтар Әуезовтің жазушы Л.Соболевпен бірігіп жазған очеркі, қазақ ауыз әдебиеті тарихын зерттеуде ірі оқиға болды. Алдымен «Эпос и фольклор казахского народа» деп аталатын бұл еңбектің орыс тілінде жазылуы кездейсоқ емес еді. Қазан төңкерісінен кейін зор бағасын алған қазақ халқының ауыз әдебиеті орыс тілінде зерттелуінің нәтижесінде ғана дүние жүзіне танылуға тиіс болатын. М.Әуезов пен Л.Соболев бірігіп жазған бұл очерк осындай мақсаттан туған қазақ эпосы мен фольклорының тарихын тұтас ғылыми тұрғыда зерттеген орыс тіліндегі алғашқы еңбек. Халқымыздың фольклорлық бай қазынасын басқа халықтарға ғылыми тұрғыда таныту тілегінен туған игі де игілікті бастама. Фольклор қазынасы бүкіл одақтық жұршылықтың сарабына салған биік ғылыми деңгейден көрінген еңбек.

Қазақстандағы фольклортану ғылымына елеулі үлес болып қосылған бұл еңбекте халқымыздың эпосы мен фольклорын шын мәнінде қалыптасқан озық методологиялық тұрғысынан зерттеумен бірге оны ғылыми түрде классификациялау жүйесі де жасалады. Аталған очеркте қазақ ауыз әдебиеті төмендегідей жанрларға бөлінді:

1.Халық поэзиясының шағын түрлері: үйлену – салт жырлары (жар-жар, беташар, сыңсу). Мұң –шер өлеңдер (жоқтау, қоштасу, естірту).

2.Ертегі аңыздар, мақал-мәтел, жұмбақтар (қиял-ғажайып ертегілер, салт ертегілер, күй аңыз, балаларға арналған ертегілер, аңыз ертегілер).

3.Батырлар жыры («Едіге», «Қобыланды», « Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора», «Қамбар» , «Алпамыс»).

4.Ғашықтық жырлар («Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман – Шолпан»).

5.Тарихи жырлар

6.Айтыс өлеңдер

Ауыз әдебиетінің ұсақ формалары деген топқа жоғарыда айтылған түрлерден басқа көңіл көңіл айту, бәдік, наурыз, жарапазан, бата сөз де кіргізілген.

Қазақ фольклорын бұлайша ғылыми-жүйелі тәртіппен жанрларға бөлу, кейінгі кезде ғылыми қалыптасқан қағидаға айналып отыр.

Авторлар очерктің кіріспе бөлімінде сахараны кезіп, шарқ ұрған қазақ халқының ақындық дарынына, өткендегі елдің ұмытылмас рухын бейнелейтін сан алуан жырларды кейінгі дәуірге жоғалтпай табыс еткен оның ақылдарына тоқталады. Бұдан кейін қазақ халық тұрмыс-салт өлеңдеріне, оның халық өміріндегі маңызына, қандай жағдайда орындалатындығына және жеке-жеке түрлеріне қысқасша шолу жасаған. Халық поэзиясының шағын түрлеріне тән музыкалық үн-әуені мен жанрлық ерекшелігіне де көңіл бөлген. Бұл тарауды фольклордың ең ұсақ жанрлары мақал-мәтел, жұмбақтар жайлы да қысқаша мәліметтер берілген.

М.Әуезов Л.Собольевтiң “Эпос и фольклор казахского народа” деп аталатын очеркiнде ертегiлер, аңыздар, мақал-мәтел, жұмбақтарға арналған бөлiмiнде авторлар алдымен қазақ ертегiлерiнiң басқа халықтардағы ертегiлерге ұқсас мотивтерiне, онда көрiнетiн халқымыздың өткендегi тарихи-экономикалық тұрмыс-тiршiлiгiнен туатын өмiрге көзқарасы мен дүниетану ерекшелiктерiне тоқталады. Қазақ ертегiлерiн тақырыбы мен мазмұнына қарап өз iшiнен қиял-ғажайып, салт-күлдiргi, аңыз-ертегiлер деп төрт түрге бөледi де, солардың әрқайсысына тән өзгешелiктерiне және кейiпкерлерiне талдау жасайды. Аңыз-әңгiмелердiң ертегiлерден басқаша сипатын аша отырып, Қорқыт, Асанқайғы, Алдаркөсе, Жиренше шешен жайлы аңыздарды жеке-жеке сөз етiп, олардың халықтық жағын баса көрсетедi. Және осы топқа енген бұрын-соңды сөз болмаған күй аңыздар туралы тың пiкiрлер айтады.

М.Әуезов пен Л.Собольев мақал-мәтел жұмбақтардың мән-мағынасын баяндай келiп, оларды тудырған халықтың философиялық даналығын жоғары бағалайды.

Очерктегi өз құнды әрi молырақ бөлiм – қазақ эпостарына арналады. Мұнда алдымен эпостың шығу тегi, тарихы сөз болады. Қазақтағы көпшiлiк батырлар жыры мен лиро-эпос жырларының iшiнде халықтың әдет-ғұрпын бейнелейтiн тұрмыс-салт өлеңдерiнiң мол кездесуiне бұлтартпас дәлелдер келтiре отырып, очерктiң авторлары эпостық жырлар алғашында жоқтау, естiрту сияқты халық әдебиетiнiң шағын түрлерiнен тууы мүмкiн, халық творчествосының кiшiгiрiм формаларының ұзақ поэмаларға ауысуы заңды деп қарайды.

Эпостық дастандарының шығу тегi сөз болғандар, олар тұрмыс-салт жырларының негiзiнде туды деп айтуға кәмiл болғандығын автор былайша дәлелдейдi:

“Батырлар жорыққа аттанғанда айтылатын қоштасу жыры, қалыңдық әкелгенде айтылатын үйлену-салт жырлары, өлгенде жанкүйерлерi жылап-сықтап айтатын жоқтау жыры, сол батыр жайындағы эпостық жырдың негiзiн құрмауы мүмкiн емес. Мәселен, Сайын батырдың жайына байланысты туған қоштасу жыр, өлгенде туған естiрту жыры, әйелiнiң жоқтау жыры кейiн бiр ақынның өзектi желiге түсiру арқасында дастанның тұңғыш нұсқасын жасауы мүмкiн.

Эпостық дастан осылай тумақ керек деген жорамал басқа батырлық жырлары да тұрмыс-салт жырлары болуына байланысты айқындала түседi. Мәселен, Қобыланды батыр жырында.

Қырқыншы жылдардан бастап Қазақ ССР Ғылым академиясының Тiл-әдебиет институтында фольклор бөлiмiнiң меңгерушiсi болып қызмет iстей жүрiп, Мұхтар Әуезов кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстар жүргiздi. Бұл уақытта дейiн қазақ фольклорын жеке өз тарапынан зерттеп келсе, ендi оны жоғарыда аттары аталған ғалымдармен бiрлесе зерттеу iсiн қолға алды.

Қазақ фольклорының асқан бiлгiрi академик М.О. Әуезовтiң басшылығымен 1948 жылы “Қазақ әдебиетi тарихының” 1-томы жарыққа шықты. Бұл қазақ фольклоры мен эпосына арналған алғашқы ұжымдық еңбек едi. Оның негiзгi тарауларының авторы да Әуезовтiң өзi болды. Осыған дейiн жазылған жеке зерттеулердi жинақтай отырып, әрi көптеген тың мәселелер көтерген “Қазақ әдебиетi тарихының 1-томы жиырмасыншы, отызыншы, қырқыншы жылдарда ауыз әдебиетiн зерттеу саласында iстелген жұмыстардың қорытындысы есептi болды.

Кiтаптағы материалдардың жанр бойынша берiлуi, олардың хронологиялық тәртiппен тiзiлуi, әрбiр жанрдағы шығармалардың тақырыбын, кейiпкерлер тобын белгiлеп, басты-басты образдарына талдау жасалуы – 1939 жылғы М.Әуезов пен Л.Соболевтiң “Қазақ эпосы мен фольклорындағы” принцип сияқты. Бiрақ бұл салыстыруым шартты түрде ғана. Өйткенi, сөз етiп отырған академиялық еңбек М.Әуезов пен Л.Соболевтiң очерктерiне қарағанда материалдық жағынан орасан бай. Ол алғашқыда жоқ историографиялық бөлiммен жабдықталған. Әрбiр тараудың аяғында әдебиеттердiң тiзiмi берiлген. Қазақ ССР Ғылым академиясының қолжазба қоры бұл еңбекте жеткiлiктi пайдаланылған. Және де қазақ кеңес фольклоры жайлы жеке бөлiм кiрген.

Қазақ әдебиетi тарихының фольклорға арналған 1-томының алғашқы реакциясы бiткен бойды ҚК (б) Орталық комитетiнiң 1947 жылдың 21 қаңтарында қаулысы шықты. Қаулы “Қазақ ССР Ғылым академиясының Тiл және әдебиет институты жұмысындағы орасан зор саяси қателiктер туралы” деп аталды. Сол қаулыда осы томның алғашқы реакциясы қатты сынға алынды. Онда тағылған айып төмендегiдей:

Буржуазиялық ғалымдар әдiстерiнiң қателiктерi сыналмады. Фольклор тап тартысының құралы екендiгi, осы тұрғыдан ұғынып зерттеу – кеңестiк фольклортану ғылымының басты мiндетi екендiгi ашылмады.
Тұрмыс-салт жырларды туғызған ескi әдет-ғұрып сыналмай, мадақтау, жалаң сипаттау әдiсi орын алды. Олардың кертартпа надандық сырлары бүркелiп қалды. Олардың кертартпа надандық сырлары бүркелiп қалды. Таптық көзқарас көлеңкеде қалып қойды.
Ертегiлер бөлiмiнде де қазақ ертегiлерiнiң қоғамдық таптық мәнi анық, айқын көрiнбедi.
Батырлар жыры бөлiмiнде халықтық санаға жат үстем тап ортасы тудырған жырлар (“Едiге”, “Орақ — Мамай”, “Шора батыр”, “Сайын. батыр”) сынаудың орнына жалаң дәрiптелдi.
Ғашықтық жырлар бөлiмiнде “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” ежеқабыл салтынан туған жыр екендiгi, “Қыз Жiбек” жыры әмеңгерлiк, жесiрлiк заңын көркем жырмен қостаған, кертартпа сананы құптап, соны көркем түрде үгiттеген жыр екендiгi сыналмады.

Тарихи жылдар бөлiмiнде Абылай, Кенесарыны халықтық санадан тыс хан ордасының мақтаушы, жыршы ортасы тудырғандығы айтылмады.

Қатты сыналған бөлiм – шешендiк сөздер жайындағы зерттеулер болды. Шешендiк сөздер бөлiмiнде бұл салаға жататын халық мұрасын түгел дерлiк билер тудырды деген бiржақты қорытынды пiкiр де сыналды. Билер мақтаудың арты “бинамаға” айналып кеткенi, осы екi қателiк бұл бөлiмге тән сипат деп көрсетiлдi.

Осылайша аталған том жалаң социологиялық тұрғыдан аяусыз сынға ұшырады. Оның арты саяси қудалауға ұшырап, бұл том қазiргi күнде де таптырмайтын сирек басылымға айналды.

Бiраз жылдар өткеннен кейiн авторлар коллективi 1960 жылы бiрiншi томды қайтадан өңдеп басып шығарды.

Қазақ әдебиетi тарихының 1960 жылы шыққан фольклорға арналған бiрiншi томының осы басылымында да халқымыздың көрнектi ғалымы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтiң ғылыми жұмысы барлық жағынан толық, кең түрде көрiндi.

Мұнда да ол осы кiтаптың ғылыми реакциясын басқарумен бiрге “Ертегiлер”, “Айтыс өлеңдер” бөлiмiн және “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қыз Жiбек” тарауларын жазды. Ауыз әдебиетiн жанрлық принциппен зерттеуде жоғарыдағы М.Әуезовтiң еңбектерi қай жағынан болса да үлгi боларлық.

2.2. М.Әуезов қазақ фольклорын жанрлық тұрғыдан зерттеуші

Аса беделді фольклортанушы М.Әуезов «Әдебиет тарихы» еңбегінде «Сыршылдық салт-жырлар» деген тарауында халқымыздың әдет- ғұрыптарынан туған тұрмыс-салт жырлары тексерілген. Автор осы бөлімінде қазақ фольклорының бұл жанрға жататын үлгілерін тақырыбы мен мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарайды.

Бірінші топқа ел салтындағы бүтін халықтың қайғысына байланысты және үй-іші жеке адамының қасірет тағдырынан туған қара көңіл, қайғылы жүректің мұң-шерін білдіретін жоқтау, елмен, жермен , өткен дәуренмен бақылдасқанда айтылғанда қоштасу, басқаның басына тұскен қайғылы тұспалмен жеткізетін. естірту және соның қайғысына ортақтасып жұбататын «көңіл айту» өлеңдерін жатқызған. Жоқтау, қоштасу–қазақ халқының жақыны өліп, жыл бойы қара жамылып қайғыға түскенде ақындық өнерді аса қадірлі ететін, өлім аузында жатқанмен ойдан, сөзден ажырамай, тіршілік кезінде айта алмаған жүрек түбінде тұнған соңғы сөзін өлеңмен түйіп айтушылық салтынан туған. Сондықтан да олар жаттанды емес, айтушылардың өз жандарынан шығарғандары. Тұрмыс-салт жырларының басқа түріне қарағанда бұлар шын сезімге құрылған өлеңдер.

Егер жоқтау қоштасу өлеңдеріне қазақ халқының бауырмалдық ізгі сезімінің тереңдігі көрінсе, естірту, көңіл айту және жұбату өлеңдері адамгершілік пен туысқандық жанашыр мінездің иесі болған халықты танытады. «Жақыны өлгенге естірту айтқан ақынның сөзінде өлі табиғат пен тіршілік өмірдегінің бәрі де өзгеріп отырады», дейтін философиялық қағиданы қазақ өнеріне сай қолданушылық және халықтық әрекет тіршілігінде кездесетін нәрселермен әдеби түрде бейнелеп айтушылар бар. Осы тұрғыдан «бәрі қозғалыста, бәрі өзгерісте» дейтін диалектика заңын «тозбасты ұста соқпайды, өлместі құдай жаратпайды» деп өз сөзімен жаңаша түйеді. Адамның басына түскен ауыр қайғыны (өлім-қазаны) естірту бір рет хабарланады. Және де, оны бір адам ғана орындаған. Ал жұбату, көңіл айтуды қайғы иесіне айықтыратын ем, жәрдем ретінде айтқан. Сондықтан да, ол сан рет қайталанып отырған.

Ішқұса болғанда шер тарқатар сүйеу болған сұлу сөздің ел әдет-ғұрпындағы баға жетпес орны, оны жақын серік еткен ақын жанды қазақ халқының сырлы, сазды өлеңге үйір табиғаты аталған кітап бойынша осы планда танылады.

Автор мұң-шер жырларының мазмұн-мағынасы арқылы қазақ баласының бауырмал, жанкүйер – жанашырлық мінезін өмірге деген терең ойлы философиялық сезімдерін шебер көрсете білген. Азалы көңіл жазалы жүрек қайғысынан шыққан бұл жырлардың терең тебіреніс пен үлкен сезімге толы түрлі күй пернелерін зерттеуші дәл басып айтып отырады.

Дегенмен, бұл кітабында М. Әуезов мұң-шер өлеңіндерінің салт-ғұрпын әдеби сырларын бірсыпырғы мол көрсеткенімен, әдеби-тарихи мәні аз айтылады. Ал қазақ халқының реалдық тұрмысынан, күнкөріс кәсібінен туатын салт жырлары атаусыз қалған. Мысалы: төрт-түлік мал туралы және т.б.

Келесі топқа зерттеуші жиын тойдың жөн-жосығы, жаңа өмірге қадам бастаушы жас жұбайлардың көңіл күйініші көрінетін қыз ұзату, келін түсіру үстінде айтылатын тұрмыс-салт өлеңдерді кіргізген. М. Әуезов жар-жар, беташар, танысу, сыңсу жырларын туғызған қазақтың ескіден келе жатқан әдет-ғұрыптық ерекшеліктеріне баяндай келіп, аталған жырлады солардың әдебиеттегі бейнесі деп қарайды.

Автордың үшінші топқа жатқызған – діни салтқа байланысты туған өлеңдер: Наурыз, бақсы сарыны, бата, жарапазан зерттеушінің байқауынша, бұлардың өзі екітүрлі дәуірдің жемісі. Наурыз, бақсы сарыны, бәдік ескі діннің, көп құдайға табынушылықтың (шаманизмнің) сарыны болса, жарапазан, бата–мұсылман дінінің таратқандары.

М. Әуезов 1927 жылғы кітабында қазақтың тұрмыс-салт жырларына көбінесе халықтық әдет-ғұрпын бейнелейтін әдеби шығармалар ретінде қараған болса, 1939 жылғы очеркінде авторлар сол жырлардың белгілі бір қоғамдақ қатынастан туған әлеуметтік мәнін қоса қарастырады. Олардың қазақ халқының белгілі бір қоғамдық құрылыста бастан өткерген тарихи өмір шындығымен тығыз байланыста алып тексереді. Жеке адамның қайғы-шерін көрсететін халық жырларының негізіне сол кездегі қоғамдық-әлеуметтік әділетсіздікке мұң-нала жатқанын жазады.

Салт өлеңдерінің ішінде бұрынғы қоғамдағы әйел халқының ауыртпалығын білдіретін үлгілерді 1927 жылы кітабындағыдай құрғақ тамашалау тұрғысынан емес, Поль Лафарг айтқандай «үйлену үстіндегің өлеңдер әйел халқының ауыр халін әшкерелейді», — деп алынған.(21) Өткен заманда қазақ қыздарының тағдыры қиын халде болғандығы, үйлену салт жырларының мазмұны көбінесе қайғылы қасіретті сарын тауып, жастардың мұң-шерін, сорлы тағдырын танытатын. Халық поэзиясындағы жар-жар, сыңсу, беташар өлеңдерінің қоғамдық сипаты М. Әуезовпен Соболевтің очеркінде «Қазақ әйелінің басынғағы әлеуметтік теңсіздіктен, еріксіз ұзатылып бара жатқаны жанына батып, мұң-шер жырына қосқан».

Қалыңдық өз басының ғана наз-наласын емес, жалпы қазақ әйелінің аянышты тағдырын жыр етушіліктен туғандығы көрінеді.

Шешендік сөздердің ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде алғашқы зеттеуді академик М. Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ әдебиетінің тарихын жасауға арналған бір еңбегінде М. Әуезов «Билер айтысы» деген арнаулы тақырып енгізіп, шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысал келтіреді (16). Шешендік сөздерді зерттеу, оның ауыз әдебиетінде алатын орнын, халықтық сипатын анықтауда аталған еңбектін мәні зор. Еңбектің «Қазақ әдебиетінің тарихы» дейтін шолуында айтылатын: «ауызша әдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін, жалпы дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсінуін көрсететін сөздің барлығы да бір-ақ адамға тиісті емес, ол көптің өнері, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туысы»,- дейтін қорытындының шешендік сөздерге де тікелей қатысы бар.

Зерттеуші жас кезінен-ақ суырылған сөз жүйріктері–шешендердің табан астынан тауып алған сөздерін аса зейінмен тыңдап, таңдауларын қағазға түсіріп алып отырған. Мысалы: Зілқара бидің сөзі: «Бекмахамбет пен бейтаныс әйелдің сыр таса сай сөйлеуі». Бұдан да басқалар, оның архивтерінен кездеседі (13).

Мұхтар Әуезов 1940 жылдардың басында жазылған «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» дейтін зерттеуінде қазақтың мақалалары мен мәтелдерінің тұлғасы өлең түрінде жасалатын, мазмұны халықтың негізгі кәсібі малшылықпен байланысты болатын екі ерекшеліктеріне назар аударған. Оның көркемдік бейнелілік қасиеттеріне мысалдар келтіре отырып, автор одан мынадай қорытынды жасайды: «Мақал-мәтелдердің молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән-мағынасы осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынын, оның сарқылмас даналығының анық айғағы».

Алайда Совет фольклористикасының негізін салушылар мақал-мәтелдерінің кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенімен олардың жанрлық табиғатына тоқталмайды.

Ал жұмбақ та, шешуі де өлең түрінде келеді деп көп жұмбақтар келтірген (28).

М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» кітабында басқа тараулардан гөрі көлемі өте қысқа әрі аз боп шыққаны «Ертегілер» және «Ақындар айтысы». Зерттеуші осы кітабының – «Ертегілер» деп аталатын тарауында қазақ ертегілерінің шығу тарихы жайында өзінше азын-аулақ мәлімет береді.

Ерте кезде адам баласы маңайындағы дүниенің жасырын сырларын білмегендіктен, өзіне белгісіз заттың барлығына құдай деп табынған. Сол табынған нәрселері көп болғандықтан әрқайсысы туралы арнайлы әңгімелері болған. Осылайша құдайлар әңгімелері ескі грек, рим халқында көп болған. Заман өткен сайын, ақыл-білім өскен сайын ол табиғат нәрселерінің құдай емес екендігі бөлінген. Сондықтан олар жайындағы әңгімелер бұрынғы мағынасынан айырылып кейінгі ағартушылардың аузында ертегі болып кеткендігін» көрсетеді. Осылайша қазақ ертегілерінің шығуының мифке байланыстырып қарайды. Аталған тарауда ол қазақ ертегілерін алғаш рет тақырыбы жағынан топтауға талап жасады. Белгілі бір шындықтан туып, елдердің ескі салт-әдетін білдерітін «салт ертегілер», «мысқыл-мазақ ертегілер» және «күлдіргі ертегілер» деп төрт түрге бөледі. Автор төрт түріне бір-бір мысалдан ғана келтірген. Мысалы тұрмыс-салт ертегілеріне «Қу шал мен жалмауызды», аңшылық кәсіпке байланысты туған ертегілерге «Еділ-Жайықты» және күлдіргі ертегілерге Алдаркөсе, Жиренше шешен, Қожанасыр жайлы әғгімелерді жатқызған. Әдеби мысалдардың аздығы және мазмұнының аталған тақырыпқа сай келмейтіндігі көрініп тұр. «Құламерген» тұрмыс-салттан гөрі қиял-ғажайып ертегілерге: «Алдар көсе, Жиренше шешен, Қожанасыр» аңыз-әңгімелерге жататындығы бәрімізге мәлім.

Өзінің осы тараудағы жетімсіз жақтарын сезген автор 30-40 жылдары ертегі жанрын мұқият түрде зерттеп, ғылыми жағынан аса құнды монографиялық еңбегін жазды.

Бұл жағдайда әсіресе оның қазақ ертегілерін ғылыми жағынан зерттеудің үлгі өнегесі болып табылатын «Ертегілер» (А., 1956) деп аталатын монографиясынан көруге болады.

Мұнда Мұхтар Әуезов ең алдымен ертегінің ерекшелігін анықтайды. Революцияға дейін қазақ ертегілерін жинауда үздік еңбек еткен ғалымдар В.В. Радлов, Н.Г. Потанин, А.Алектров, Н.Березин, Ә.Диваевтардың игілікті істерін жоғары бағалап, олардың ауыз әдебиетін жинауда қолданған жеке әдіс-тәсілдерін атап көрсетеді.

Ш.Уәлиханов, А.Алектров сияқты ғалымдарлың ертегілер жайында өткен ғасырда айтқан, бірақ бүгінгі күнде де ескермеген ғылыми пікірлерін де ескеріп отырады.

Ертегілер кеңес үкіметі тұсында өнімді түрде жиналып зерттелгенін айта келіп, әр кезде орын алған кейбір кемшілік жайларға да тоқталады. Қазақ ертегілерін халықтың тарихынан, оның қоғамдық — әлеуметтік топырағынан бөліп алып зерттеген әдістердің қателігін сынап қана қоймай, одан қалай құтылудың сара жолын сызып берген. Оған дәлел – сөз етіп отырған ғылыми монографияда қазақ ертегілері халықтың басынан өткерген жалпы тарихи-тұрмыс жағдайларымен тығыз байланыста тексерілгендігі. Ертегілердің өзінде де халықтың психологиясы, тұрмыс-тіршілігі, қиял-сезімі, арман-мүддесі бейнеленумен бірге сол халықтың басынан өткерген қоғамдық қатынастары да көрінетіні бұл монографияда нақтылы ғылыми шешімін тапқан.

Мұхтар Әуезов қазақ ертегілерінің ішіндегі ең көлемдісі салт ертегілерінің қоғамдағы әділетсіз көріністерді мінеп-сынайтын құрал болғанын баса айтады. Мұны әсіресе күлдіргі ертегілер, Алдар көсе, Жиренше шешен жайла аңыздарға берген талдауынан анық көруге болады.

Міне осы тақырыптағы ертегілерге кейінгі кездің әсері нақты мәсалдармен дәлелденген. Мысалы қиял-ғажайып ертегілеріндегі адам баласы армандарының жаңа көріністері кейін отырғандығы айтылса, тұрмыс-салт ертегілерінде де ескі әдеттен гөрі белгілі шындықты қамтитын мысалдар келтірген. Кәсіп шаруашылық тақырыптарындағы ертегілерден де сондай өзгерістерді байқауға болады. Ертегілерді бұлайша бөліп зерттеушілік қазақ фольклортану ғылымында бұрын-соңды болмаған жаңалық.

Осы дәуірде орыс және басқа шығыс елдері халықтарынан ауысқан ертегілік тақыры пен сюжеттік оқиғалар, олардың қазақ арасында айтылып таралуы мол болғаны баяндалады. Әр халықтың, әр ұлттық ертегілеріндегі азды-көпті ұқсастықтары сол ұлт, сол халықтардың экономикалық жағдайы мен өмір характерінің бір заманда ортақ болған ұқсастық фактілерінен туып отырғандығын көрсетеді.

Қорыта келгенде, қазақ ертегілерінің түйінді мәселелерін шешуде М.Әуезовтің «Ертегілер» деп аталатын монографиясы тек Қазақстанда ғана емес, сол кездегі Бүкілодақтық фольклортану ғылымындағы бағалы еңбек болып табылады.

Академик Әуезовтің 1927 жылғы еңбегінде әр жақты зерттелген тарау- «Ел поэмалары». Мұнда қазақ халқының тыңдайтын лиро-эпостық жырлары: «Қозы Көрпеш–Баян сұлу», «Қыз Жібек» жайлы сөз болады. Әсіресе автордың мұқият түрде зерттегені – көшпелі қазақ сахарасының ортасында туып өскен жастардың махаббат жайлы түсінігін көрсететін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасы. Поэманы автор Жанақ айтты дейтін вариантын 20-жылдардан бастап жинайды. Қазақ халқының ұлы ақыны А.Құнанбаев Бейсенбай деген жыршының айтуынша нұсқаны ертеректе хатқа түсірткен көрінеді. Әуезов осы Жанақ – Бейсенбай вариантын 1924-25 жылдар шамасында Керей Уәйіс ақыннан жазып алып, 1936 жылы өзінің жауапты редакторлығымен жеке кітап етіп бастырып шығарды. Басқа варианттарының ішіндегі көркемдік түрі жағынан ең үздік нұсқа болып табылатыны – осы.

Көрнекті қайраткер С.Сейфуллин «Қозы Көрпешті» талай оқымыстылар мақтайтын еді. Мен мақтанарлық ештемесін таба алмадым. Әңгіме өлеңдерінің сөз қалауы, сөз тізімдері өлеңдерінің жалпы сарыны, күйі – жаугершілік замандікіндей емес, «көбенек ішінде бұйығып жатқан» марқау, мақау, бейбіт, жалқау, меңіреу жатқан замандікі сияқты деген қате көзқарасының М.Әуезов дұрыс мәнін ашып, жырдың идеялық мазмұнын түсіндіріп береді (24). М.Әуезов еңбектерінде Жанақ вариантымен Жетісу маңынан жазып алынған академик В.В. Радлов бастырып шығарған нұсқалармен салыстырады және екі түрлі айырмашылықты айтады. Біріншісі, жанама кейіпкерлердің әр нұсқада әр түрлі атпен аталуы. Бұл өзгерісті Әуезов жырдың ауызша таралуынан, жырлаушының нұсқадағына ұмытып қалып өз жанынан ойлап шығаруынан туған. Жырдағы мұндай өзгерістерді фольклормен жырлаушы мен тыңдаушы ортаның ықтиярының тыс жағдайында болған деп есептейді. Екінші айырмашылық, айтушы мен ақын тыңдаушы ортаның қалауынан солардың тікелей көңіл-күйінен туады. Мәселен, біреуінде жырдың аяғы қанды оқиғамен сүйіскен ғашықтардың өлімімен бітсе, екіншілерінде–Қозы Көрпеш-Баян сұлу қосылып мұраттарына жетумен тынады. Автордың бұл топшылағандары жырға әр дәуірдің түсірген таңбасы және әрбір ортаның қосқан жамауларын айқындауда ғылыми жағынан жасалған алғашқы болжам.

Поэмада зерттеу әдісінде батырлар жырына қарағанда жазушының көптеген тың мәселелерді көтергені көрінеді. Біріншіден, өз зерттеулерінде ол поэманың басқа түркі тектес халықтар бар екендігін ескере отырып, шыққан мезгілін өте ерте кезде сол елдердің өзара бөлінбей тұрған уақытында жататындығын жазады.

Көтерілген келесі бір мәселе–әрбір кейіпкердің жеке бейнесін қарастыру арқылы қазақ халқын мінез бен туысқа қарап сын жасаған қабілетін ашу болды. Тек Қозы мен Баянға ғана емес, олардың махаббат жібін жалғастырушы жандар. Ай, Таңсыққа да әр жақты әдеби сипаттама береді. Қаскөйлектің иелері Қодар мен Қарабайдың да мінезін ашады. Зерттеуінде Әуезов қазақ халқының жанашыр жарқыны болған Н.Г.Потаниннің: «Бұл жыр жер жүзіндегі ең қымбат «әдебиет» мұраларына жататын шығарма»,- деп берген бағасын ілгері жалғастыра келіп, Қозы Көрпеш-Баян сұлуды тек қазақ халқының ғана рухани табысы емес, жалпы адам баласының ой-қазынасына қосылған бағалы бұйым ретінде қарайды (30).

Жырды жер жүзі әдебиетінің асыл туындылары «Ромео мен Джульеттамен», «Фаустпен», «Ләйлі-Мәжнүнмен» салыстырып тексереді де, оны «Ромео мен Джульеттамен» қатар қояды. Ал жырдағы сараңдық дерті іш-тысын түгел меңдеп, жүзелер мезгілінен кеткен Қарабайды орыстың жазба әдебиет жасаған «скупой рыцарь» Плюшкиндермен салыстырады.

Зерттеуші Әуезов поэманың композициялық құрылысына көңіл бөліп, жырдың ішіне табиғи түрде кіріскен қазақ халқының әдет-ғұрыптарынан туған тұрмыс-салт жырларының барлық түрлері кездесетінін аталған шығарманы бұрын-соңды зерттеушілердің ішінде алғаш рет ашып айтады. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» белгілі бір замандағы шын тебіреніс, толғаныстан туған сүйіспеншілік жыры, соның мәңгілік өшпес, тозбас ескерткіші болуымен бірге, қазақтың әдет-ғұрпы, салт-санасы, күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі кең суреттелетін тұрмыс-салт жыр екендігін осы тұрғыдан анықтайды. Аталған туындыны бірінші рет қазақ елінің әрі махаббат, әрі салт жыры деп тұжырымдаған 20-жылдардағы М.Әуезовтің бұл пікірі бүгінгі күнге өзінің ғылыми мәнін ешбір төмен түсірген жоқ.

Автор «ел поэмалары» деп атап жазған еңбегінде қазақ халқының лиро-эпостық жырының ішінен жеке түрде алып тексергенң екі ғана шығарма бірі жоғарыда қарастырған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» болса, екіншісі – «Қыз Жібек». М.Әуезовтің зерттеу әдісі – алдымен қысқаша мазмұнын, сонан кейін оның әдеби мәнісін сөз етеді. «Қыз Жібек» дастанын басқа да қазақ халқының эпостарымен салыстыра келіп, оның өзіне тән ерекшелігіне тоқталады. Осы орайда жырдың басталуы – «Сері жігіт Төлегеннің өзіне тең жар іздеп сапар шегуі», «Қозы Көрпеш – Баян сұлуға» немесе батырлар жырына ұқсамайды деп қарайды. Сондықтан да оны жазба түрдегі романға жатқызуға бейім. Бұл ретте «Қыз Жібек» шығыс елдерінің ғашықтық жыры «Сейфул-Мәлікке» ұқсастырып, осы хикаядағы Сейфул-Мәліктің сері қызы Бадыгүлжамалды іздеп шығуы – Төлегеннің Жібекті іздеуі сияқты деп қарайды. Алайда «Қыз Жібек» жырының басталуы – қазақтың басқа эпостық жырларынан өзгешелеу деп топшылаған Әуезовтің бұл пікірімен келісу қиын. Мысалы «Қобыланды» эпосындағы Алпамыстың батырлық, ерлік майданына шықпас бұрын алдымен жар таңдауы, Құртқа мен Гүлбаршынды іздеп тауып үйленуі бәрімізге белгілі. Еркін махаббаттың иесі Төлегеннің де болашақтағы өз теңін іздеп сапар шегуі соларға ұқсас. Бірақ болашақ жар іздеу Қобыланды мен Алпамыс батырлық жолдарының алғашқы қадамы болып, олардың кейінгі іс-әрекеттері түгел дереу жауапкершілік күресте көрінсе, Төлегеннің тағдыр жолы түгелдей махаббат машақатымен байланысты. Махаббат оның тірліктегі таңдап алған өмірлік мұраты. Ол осы жолда апат болды. Шығарманың басқа жырлардан айырмашылығы мен құндылығы да осында.

Солай болғанмен де «Қыз Жібек» — қазақтың өз салты мен әдет-ғұрпынан туған төл шығармасы екендігіне күмәнданбайды.

«Қыз Жібек» әңгімесі қазақ елінің өз рухы, өз қанынан шыққанына осы күнге дейін елдің өзі куә. Осы күнге дейін бір қазаққа Жібектің Сансызбайды сүйіп, соған тиюі өрескел көрінген емес. Олай болса бұл әңгіме қазақ елінің өзгеден бөлек табиғатынан, өзгеден бөлек ұғымынан туғандығына дау жоқ» деп тұжырымдайды (16). Рулық, феодалдық салт-сананың Қыз Жібек пен Сансызбайды әмеңгерлік-жесірлік жолмен жарастырмақ болып қосқан жасандыларын кітаптың авторы: «Қыз Жібек» махаббатының Төлеген өлгеннен кейінгі екінші сатысы бір атаның баласына түгелдей арналған ауданды, көлемді махаббат» — деп сипаттайды. Сөйтіп кертартпа салт-сананың әйелді белгілі бір рудың мүлкі санағанын: Қыз Жібек Сансызбай арқылы сол рулық құрылыстың заңын заң, ұғымын ұғым қылып бекіте түскенін зерттеуші құптап шығады. Тіпті «Қатынды ел шауып, егер қылып жаттан аласың, не ағаңды өлтіріп жеңгенді аларсың» дейтін кертартпа зиянды мәтелді үлгі етіп мысалға келтірген. Осындай әлсіз жақтарын сезіп, көрі білген Әуезов қырқыншы жылдары «Қыз Жібек» жайын зерттегенде үстем таптың феодалдық — кертартпа салт-санасының жырдағы көріністерін ғылыми түрде ашып көрсетеді. Бұл жырдың кейіпкерлері жөнінде талдауында да осы принципті берік ұстаған. Бұл ретте бұрын болып кеткен екі ұдай көзқарасты аша отырып, ғылыми объективті баға берген.

М.Әуезов 1939 жылғы еңбегінде «Айман-Шолпан» жырының мазмұнын берген. Ғалым бұл жырды «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» және «Қыз Жібек» поэмаларынан гөрі жырдың образдық–сюжеттік негізінің өмірден алған шынайылығы, реалистік ерекшелігін айтады

Зерттеушінің келесі тарауы «Батырлар әңгімесі» деп аталған. Осы бөлімде Әуезов тұңғыш рет батырлар жырын қазақ ауыз әдебиетінің аса мол, әрі көрнекті саласы ретінде жеке алып зерттейді. Бұл еңбек шыққанға дейін өткен ғасырда қазақтық ауыз әдебиетін жинап бастырумен шұғылданған ғалымдар В.Г. Радлов, Ш.Уәлиханов, Г.Потанин, Ә.Ә.Диваев батырлар жырының шығу тегі, тарихи төркіні, басқа халықтар эпосымен байланысты сол кездегі жайы туралы маңызды мәселелер көтеріп, өз дәуірі үшін аса құнды пікірлер айтқан еді. Бірақ та арнайы мол зерттеу жасалмаған. Ол кеңес үкіметі кезіндегі әдебиетші ғалымдар: жазушы С.Сейфуллин, академик М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, профессорлар: Қ.Жұмалиев, Е.Смайлов, Кенжебаев, Ғабдуллиндердің батырлық эпостары жайлы ауыз толтырып айтарлық еңбектер берген адамдар. Солардың ішінде көшбасшысы – академик М.Әуезов.

М.Әуезов бұдан бұрынғы «Қобыланды батыр» мақаласында жеке бір ғана эпосты зерттеуді нысанаға алса, сөз етіп отырған «әдебиет тарихы» кітабында қазақтың батырлар жырын тұтас түрде зерттеді.

Аталған еңбегінде ол басқа да түркі тілдес елдердің ішінен қазақ халқының өз еншісіне тиерлік батырлар жыры бар. Оның айғағы батырлар жырында қазақ «халқының» өзіне тән әдет-ғұрпы, өзіндік психологиясы бейнелейтіндігінен деп пайымдайды. М.Әуезовтің осы пікірі өзінен бұрынғы Ш.Уәлихановтың «Қазақ эпосынан халықтың өткендегі тарихы, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салты, ондағы жеке геройлардың ерлік қимылы арқылы бүтін бір елдің рухы көрінеді» деген тамаша пікірмен үндес келеді және де бұл кітабында Ш.Уәлиханов сияқты батырлар жырының тарихқа қатынасы туралы мәселені де көтереді (35). Шоқан «Қазақтағы батырлар жырының халықтың өткен дәуірдегі тұрмыс тағдырын танытатын тарихи ескерткіш ретіндегі ролін жоғары бағалай келіп, қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиетінің бір түрі батырлар туралы жырлар. Бұлардың көбі Алтын Орда дәуіріндегі болған тарихи адамдар»(35) деп қараса, бірақ батырлар жырындағы оқиғаларды халық қиялы өз арман-тілегіне сай әсерілей жырлайтындығын жеке ескермеген болса, Әуезов батырлар жыры халық өмірінің ескерткіші болуымен қатар сол халықтың ақындық қиялынан туған көркемсөз өнері екендігін баса айтады. Осы тұрғыдан сөз етіп отырған тарауға алты жырды енгізген. Оларды: Ұлы батырлар («Едіге», «Қобыланды», «Ер Сайын», «Ер Тарғын», «Шора»), Кіші батырлар («Қамбар», «Алпамыс») деп екі топқа бөлген.

М.Әуезов осы кітабында қазақ эпостарының ең көне үлгілерін нағыз халықтық деп бағалайды. Мәселен, Едіге, Қобыланды, Ер Тарғын, Ер сайын, Шораны «Ұлы батырлар» тобына жатқызып, бұлардың туыс жаратылысы басқалардан өзгеше олардың қолдаушы, дем беруші иелері, пірлері бар сондықтан да халық қиялында орны басқалардан жоғары» деп бағалайды. Ал кіші батырлар: Алпамыс, Қамбарды бергі заманның батырлары, халық қиялы сөне бастаған заманның жасағандары. Мұнда бұрынғыдай шын сезім аз, сол себептен олар бұрынғы батырлардың бұрмаланған қайталамасы, ескінің бұзылған қалдығы деп қарайды. Мұхтар Әуезовтің пікірінше кіші батырлар бұрынғы түрік батырларының ізі жоғалып, әрбір ру өз жерінің ыңғайына қарай бөлек-бөлек елдік жасап кеткен заманда шыққан. Бұлар бұрынғы қиялы сөне бастаған жаңа елдің, жаңа бірліктің батырлары. Бірақ ол бірліктің тарихта үлкен орын алып, кең майданға шыққан елдер емес, көпшілігі тозып азғындап кеткен, ұсақталып қалған ел болады. Бұларға қарама-қарсы Қобыландыны халық қорғаны болған жорықта олжа үшін жүрген дүние қуған батыр емес, жақсылық атақ үшін жүрген, айдын үшін жүрген ұл деп қарайды. Халық батырының алдына қойған мақсаты: жайшылықтағы ел қамқоры – күн көріске тіреу, көңілге медеу болған батыры қиыншылық күн туғанда жау бетіне қарсы тұрар қорғаны болған.

Бұл кітабында М.Әуезов бұдан бұрынғы мақаласындағы сияқты «Қобыланды батыр» эпосының сюжетіне арқау болған Қазан қаласын орыстардан қорғау оқиғасы деп санайды. Ал жырдағы Қобыланды, Құртқа, Тайбурыл образдары – сол мақаланың негізінде жазылғанын танытады. Оның есесіне аталған кітапта Қобыланды жырының тілі, оны жырлаушы Марабайдың ақындық таланты туралы тың пікірлер қозғап, тереңірек талдау жасаған. Кітаптағы: «Қобыланды өлеңі – күшті ақындық, шалымды қиялмен жырланған өлең. Қобыландының үй-ішімен қоштасуын, Тайбурылдың шабысын, Қазанмен жекпе-жегін суреттейтін жерлер жырды бергі кезде айтушы Марабайдың ақындық қуатының күштілігін білдіреді. Бұл сөздер төселген жүйректегі толғаулы ақынды танытады. Қиялы бой, сезімі күшті, суреті көп ақынды көзге көрсетеді» — деген зертеушінің пікірінен жырлың сюжеті мен әдеби образдарына ғана емес, оның сыртқы формасына да көбірек көңіл бөлгенін байқаймыз. Қобыланды жырының тілі туралы Әуезовтің айтқан бұл пікірін қазақ эпосын одан кейінгі кезде зертттеуші С.Сейфуллин де қайталайды. Сөзім дәлелді болуы үшін С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» деп аталатын кітабынан мына бір мысалды келтірейік. Шеберлік ретінде Қобыланды жыры – ескі ел әдебиетінде ірі орын алатын жырдың бірі. Мұның жыры күшті ақындықпен айтылған. Жырдағы Тайбурылдың, Құртқаның үйден алып шыққандағы еркелеуін суреттеуі, Қобыландының үй-ішімен қоштасуы, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен Қобыландының айқасы – міне осы жерлердің бәрі де әдемі тізілген, көркем суреттелген жырлар. Қобыландыны соңғы айтып беруші Марабай ақын» — дейді. Қобыланды жырына қарағанда, Марабайдың зор ақын екендігі айқын көрінеді. «Сәкен Сейфулиннің кітабында «Қобыланды батыр» жыры жайлы М.Әуезовтің пікірі ап-анық көрініп тұр емес пе? Бірақ зерттеушілердің екеуі де жырға қатысты Қобыландының тарихын дәл тауып айта алмады.

Көне жырлардағы батырлардың ғайыптан жаралған жаратылысын тілге тиек етіп, жер-көкке сыйғызбай қошеметтеп, туыс-тіршілігі қарапайым халық тағдырымен тамырлас «Қамбар батыр» жырының мазмұнын, әлеуметтік мәні олқы санайды. Оны күші мен ісі қазақтың өз арасындағы араздыққа жұмсалады деп айып тағады. Мәселен, ол: «Қамбарды бүкіл елдің батыры емес, белгілі бір топтың, кәсіптің ғана батыры, ол өзінен бұрынғы ұлы батырлардай бүтін бір елдің жоғын жоқтамайды. Жартылай бір бір топтың ғана жартысын жыртады. Сондықтан ол жартылай батыр. Мұнда бұрынғы батырларлай еркіндік өмір, серілік жоқ, ол қоңыр ғана аңшы, көптің бірі» деп көрсетеді.

М.Әуезовтың аталған кітабында айрықша көңіл бөлгені ноғайлы дәуірінде туған батырлық жырлар: «Едіге», «Шора», «Ер Сайын». Ық жағына пана, жау жағына қамал болған ұлы батырлар қырғыз, қазақ, өзбек, ноғайлы елдері болып бір тудың астына топтасып, бірін-бірі жатырқамай бауыр болып жүрген іргелі елге тән құбылыс деп біледі.

Өкінішке орай аталған жылдар әміршілдік қоғам үстемдік құрған заманда Едігенің атын атау қылмыспен барабар саналған кездер болды. «Шора», «Ер Сайын» жырларының тапшыл, байшыл астарлар ізделді. Халықтың сан ғасырлар бойында жасалған рухани мүмкінінен тек «езілген» тап мүддесіне лайықтылары санатқа қосылып, өзгелері мансұқталды. Фольклор табиғаты ескерілмей, тарихтағы тұлға мен эпос қаһарманы арасында тепе-теңдік белгісі қоюға болмайтындығы олардың арасындағы күрделі айырмашылық бар екендігі, кез келген тарихи оқиға эпосқа ауысқанда көркемдік шындықтың өз заңдылығына бағынатыны мойындалмады.

«Осының салдарынан батырлар жырының көп құнды ескерткіштері еңбек еткені халыққа жат деп есептелді. Сонау елуінші жылдардың бас кезінде «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр бастаған түрлі нұсқалармен қосып санағанда төрт жүзден асатын қазақ эпикалық жырларының ішінен әсіре «тапшылық» көзқарастың тікелей нәтижесі еді».

1939 жылғы еңбегінде батырлар жыры бірден үлкен поэма ретінде тумай, алғашында тұрмыс-салт жырларының негізінде немесе батырдың әр кездегі ерлігін жырлаған жеке өлеңдердің жиынтығынан үлкен жырға айналуы мүмкін дейтін М.Әуезовтің осы пікірін қазақ эпосын зерттеуші ғалымдар Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллин де қолдайды.

Бұл мәселемен бірге М.Әуезов осы бөлімде батырлар жырының тарихи оқиғаларға қатысын да сөз етеді. Оларды бұдан бұрынғы еңбектеріндегі секілді Алтын Орда бірлігінің құрылу, ыдырау дәуірімен байланыстырып қарайды. Мәселен, «Едіге» жырының шыққан уақытын ХIV ғасырдың аяғына Алтын Орданың ыдырау кезіне; «Қобыланды батыр» мен «Шора» жырларын XVІ ғасырға – қазақ хандығының құлау мерзімініне жатқызады.

Қырым хандығындағы өзара соғыстар оқиғасымен байланысты «Алпамыс батыр», «Ер Сайын», өзбек бірлігі негізінде «Қамбар батыр» жырлары туды деп тұспалдайды.

Очерктің сөз етіп отырған «Батырлық эпос» деп аталатын бөлімінен зерттеуші М.Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағылай «батырлар әңгімелері» бірыңғай дәріптеушілік әдісінен арылғандығын көреміз.(28) Мұнда батырлар жырының туған ортасына көңіл бөліп, оның әртүрлі варианттарын салыстыра отырып, халықтық нұсқасын анықтау ниеті байқалады. Мысалы 1927 жылғы «Әдебиет тарихы» кітабында ұлы батырлар мен кіші батырлардың айырмашылығын қоғамдық ой-санадан тыс лифтік жәйттарға байланыстырып, ішкі, көне заманда шыққандарын нағыз халықтық деп қараса, сөз етіп отырған очеркте әлеуметтік мотивті бірінші орынға қойған. Соның салдарынан бүтін халықтың қуат күші болған Қобыланды, Қамбарларды аға батырлар тобына жатқызады да, ел мүддесінен өзінің жеке бастық қамын артық санаған Сайын сияқтыларды іні батырлар қатарына қояды.

«Әдебиет тарихының дербес бөлімдері ретінде тексерілген келесі тарау ақындар айтысы мен билер айтысы. Айтыстың жанрлық ерекшелігі жағынан ел салтының қызықтайтын театр өнері, қалың думан мен жиынның сауығы мен желігі үстінде айтылатын сөз жарысы айтылады. Сөз майданының жекпе-жегін іздеген ақындарды білегіндегі қайратына сенген батырға теңейді. Ішкі мазмұнына қарай ақындар айтысын рушылдық айтыс, дін айтысы деген түрлерге, ал сыртқы құрылысы жағынан қара өлең, қайым өлең деп бөлген. Бірақ та біреуге арналған бір жақтау тарапынан айтылған өлеңдері де айтысқа жатқызған. Осы тұрғыда аталған тарауға енген «Шернияздың Баймағамбетке», «Бижанның Қожаға айтқаны» айтыс өлеңдерге жатқызудың қисыны жоқ сияқты. Сондай-ақ Бұқардың «Керей, қайда барасың?» деген өлеңін дау мен билікті қоса айтқан билері айтысы ретінде алған. Бұл еңбекте «айтыс» жанры асығыс түрде жазылғандықтан ең алдымен айтысты тақырыбы мен мазмұнына қарап бөлу жағы жетіспейді.

Ал кейінгі еңбектерінде зерттеушінің өнімді түрде зерттегені бар. Бұл салада ол өзінің «Айтыс өлеңдер», «Жалпы театр өнері және қазақ театры», «Жамбылдың айтыстағы өнері» деп аталатын аса құнды ғылыми еңбектерін жазады.

Айтыс қазақ тілінде, негізінде, екі түрлі мағынада қолданылады. Біріншіден, жеке адамдардың не екі топтың арасында болатын өлең және қара сөз түрінде сөз жарыстырып сынасу, дауласу. Екіншіден, саяси-ғылыми мәселелер жөніндегі пікір таласы (дискуссия). Өлеңмен немесе қара сөзбен айтыс ертедегі қазақ халқының ауыз әдебиеті ескілігінен келе жатқан өзгеше әдеби жанр. Жиын-тойда қыздар, жігіттер тобы болып айтысатын жар-жар, топ алдында дауға түскен шешендердің сөз сайысы өлең сөзбен өзара қағысқан ақындар айтысы бәрі де әр бәуір, әр замандағы халқымыздың рухани қазынасы. Қазақтағы айтыс өнеріне кезінде орыс халқының үлкен ғалымы В.В. Радлов та көңіл бөлген, суырып салма шеберлігіне таңданған болатын. М.Әуезов айтыстың шығуына, оған себеп болған тарихи әлеуметтік жағдайлар, оны тудырушы ақынның рөлі, айтысты ғылыми жағынан топтау жайлы алғаш пікір айтқан.

Мәселен айтыстың шығу тарихы жайында «Айтыс және ақын» деген зерттеу еңбегінде академик С.Мұқанов: «Бұл жанр жазу-сызу мәдениеті дамымаған көшпелі қазақ, монғол, түркмен елдерінде және араб елінің көшпелі бәдеуи тайпасына тән сауаты аздық, мектебі оқуы жоқтың қасы болуы – бұл елдерде ақынның күші аузына түсіп, айтысты ауызша өркендеткен» — деп қараса (3), М.Әуезов зерттеулерінде алдымен айтыстың жанрлық өзгешелігін айқындамай, оның шығуы туралы ғылыми пікір айту қиын екендігін ескертеді. Яғни зерттеуші айтыс жанрының әртүрлі кезеңдегі жағдайға байланысты туындайтынын айтады.

Айтыстың жанрлық ерекшелігі әдебиеттану ғылымында әлі де жүйеге келіп шешілмеген мәселе. Бұған да М.Әуезов өз әріптестері – ғалымдардан жауаптырақ қарайды. Жазушы Ғ.Мүсірепов: «… айтыс тек қазақ халқында ғана бар жанр» — деп үстірт жорамал жасаса, Әуезов айтыс тек қазақ халқында ғана емес Қырғыз, Қарақалпақ, Араб, Иран, Үндістан елдерінде, тіпті одан әрі Батыс Европаның орта ғасырында кельттерде фильдер, Францияда трувьерлер, Скандинавияда скальдлер сияқты айтысқан жүйрік ақындар болғанын айтады (7).

Фольклортанушы ғалым М.Әуезов еңбегінде тұрмыс-салт, ақындап айтысы деп екі топқа бөледі де, тұрмыс-салт айтысы өз ішінде халықтың діни әдет-салтына байланысты түрі – бәдік, үйлену салтына байланысты түрі – жар-жар, т.б. екенін ашып айтады. Ақындар айтысы кейінгі дәуірде айтысушы ақындардың атымен тікелей байланысты туған, тұрмыс-салтқа байланысты айтыстан түрі де, мазмұны да өзгеше екенін дәлелдейді.

М.Әуезов ақындар айтысын да өз ішінен бірнеше түрге бөледі «рушыл айтыс, жұмбақ айтыс, діни айтыс, т.б.». Зерттеушінің айтысты осылай топтауын М.Ғабдуллин өз зерттеулерінде дәл осылай етіп айтысты топтастырғанын көреміз (1).

Академик М.Әуезов импровизацияның, айтыс ақындығының керемет көзін көп жылғы зерттеулері нәтижесінде: «Айтысқа шеберлік–жалпы ақындық өнерінің өзгеше бір биік белгісі. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңзес. Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп, шолып өтіп, қимыл еткен шөп басын, қылт етіп бұққан түлкі түгін шалып қалғандай, айтыс ағымындағы ақпа ағын да сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт. Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Ол шын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де ұзақ сапар сын кешіп, сан сайыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып барып жетеді»,-деп тұжырымдайды (25).

Тарихи жырлар жеке жанр ретінде М. Әуезов пен Л.Соболевтың «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» деген мақаласында қарастырылады. Мақалдан тарихи жырлардың шығуы XVIII екінші жартысы мен XIX алғашқы жартысында қазақ халқының отыршылдыққа қарсы жүргізген көтерілістерімен байланыстырыла зеттеледі. Тарихи жырлар қатарына Сырым, Исатай және Махамбет, Бекет, Жанқожа жайындағы жырлар алынады. Сонымен қатар, мақала авторлары қазақ тарихи жырларынан тууына негіз болған жыр дәстүрінің әріректе, Орта Азия мен Сібір тайпаларының ру аралық тартысы кезіндегі шабуыл жорық жырларында, XVII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-қалмақ соғыстары, «Ақтабан шобырынды» жайындағы жыр аңыздар, XVI-XVIII ғасырларда өмір сүрген батырлардың жорықтары жайындағы тарихи фактілерге негізделген жырларда жатқандығын дұрыс көрсетеді. Сондай-ақ тарихи жырлардың Ноғайлы заманында шығарылған батырлар жырларынан айырмашылығы да айтылады. Мұны біріншіден, тарихи жырлар анық тарихи оқиғаларға негізделген; екіншіден кейіпкерлері тарихта болған адамдар, үшіншіден, тарихи жыр авторлары, көбінесе, сол оқиғаларды көзімен көрген кісілер, төртіншіден, осыған байланысты жыр соңында оқиғаны сырттай топшылау емес, көзімен көріп сезінген әсердің молдығы деп біледі.

Қорытынды

Қазақ фольклортану ғылымының өткен жолына көз тастап, ой жүгіртсек, оның қалыптасып дамуына үлес қосқан ғалымдар шоғыры баршылық. Солардың ішінде көрнекті жазушы әрі ғалым Мұхтар Әуезовтің орны аса үлкен, еңбектері қай жағынан болса да ерекше көзге түседі.

Ол жиырмасыншы жылдары біртұтас жүйеге келтірілмеген қазақ фольклорын өзінің “Әдебиет тарихы” деп аталатын күрделі еңбегінде алдымен тарихи-әдеби жағынан зерттесе, қырқыншы жылдары жанрларға бөліп қарастыру мәселесін көтерді. Бұл оның «Ертегілер», «Айтыс өлеңдері» деп аталатын ғылыми монографияларында айқын көрініс тапты.

Негізінен, Қазан төңкерісінен кейін кеңінен өркен жайған қазақ фольклортану ғылымы бірден бүгінгі дәрежеге жеткен жоқ. Қырық жылдан астам уақыттың ішінде ол туу, қалыптасу, ержету процестерін басынан кешірді. Оны үзбестен қырық жылдан артық уақыт зерттеген Мұхтар Әуезовтің ғылыми творчествосы да қазақ фольклортану ғылымының даму жолымен бірге өсіп жетіліп отырды. Сондықтан Әуезовтің ауыз әдебиетімізді жинап бастыру қызметін немесе оны ғылыми тұрғыдан зерттеген еңбектерін алсақ та әр дәуірге тән біртіндеп жетіліп отыратын үлкен ғылыми эволюцияны аңғару қиын емес. Мәселен, ғұлама ғалымның қазақ фольклорын жиырмасыншы жылдардағы жинау қызметінде оның идеялық мазмұнына, туған ортасына қарамай, жалпылама түрде жинап бастыру әдісі орын алса, отызыншы, қырқыншы жылдарда ол халықтың озық үлгілерін таңдап бастыруға тырыса бастаған. Ал, елуінші жылдарда қазақ эпостарының ғылыми басылымдарын жарыққа шығару мәселесін қолға алды.

Сол сияқты Әуезовтің фольклорды зерттеушілік қызметінде де жоғарыдағы үш дәуірге тән үлкен эволюция бар. Егер ол қазақ фольклорын жиырмасыншы жылдарда тар ұлттық шеңберде алып зерттеген болса, отызыншы жылдардағы еңбектерінде басқа халықтар фольклорымен салыстырып зерттеуді басшылыққа алып отырды. Елуінші жылдардан бастап Әуезовтің ғылыми еңбектерінде әдебиет және ондағы процестер тек қазақ эпосы мен фольклоры көлемінде ғана емес, әрқашан да басқа туысқан халықтардың фольклорлық шығармаларымен өзара байланыста қаралды. Осы тұрғыдан олардың ортақ мотивтері тақырыптық ұқсастықтары өзара салыстыру арқылы жан-жақты ашылып отырды.

Әдебиет туралы ойларын жеке дара айтпай, көптеген халықтардың рухани мәдениетімен творчестволық байланыста алуынан Мұхтар Әуезовтің зерттеушілік қызметінің тереңдігін, құлашының кеңдігін танимыз. Бұдан біз қазақ ауыз әдебиетінің ғана емес, дүние жүзі фольклорын зерттеуші ғалым-фольклортанушы Мұхтар Әуезовті білеміз.

Қазақ фольклорын жинап бастыру және оны ғылыми жағынан зерттеу саласында жемісті еңбек етумен бірге, ол 1946 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым академиясының толық мүшесі ретінде фольклортанушы кадрларды даярлау жұмысына да айрықша көңіл бөлді. Қазақтың алғашқы фольклортанушы ғалымдарының көпшiлігі Мұхтар Әуезовтiң шәкірттері болғандығы соның айғағы.

Ол ғылыми жетекші немесе арнаулы аппонент ретінде фольклор жайлы жазылған қырыққа жуық кандидаттық докторлық дессертациялар қорғау жұмысына басшылық жасады.

Профессор М. О. Әуезов ұзақ жылдар қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақтың Мемлекеттік Ұлттық университетінде студенттерге дәріс оқып, асқан шешен лектор ретінде аты аңызға айналған ұстаз. Оның ең жақын шәкірттерінің бірі академик 3. Қабдолов бүгінде былай деп еске алады: «Әуезов жазғанда ғана емес, ауызекі сөйлеген сөзде де ғаламат суреткер шешен болатын. Шешендік кейбіреулердің ұғымындай әшейін ширақ сөйлеу, құрғақ көлгірсу емес. Шешендік шексіз білімнен, терең ойдан, асқан парасаттан туатын нәрсе. Мұқаңның шешендігі ғұлама ғалымдығында жатыр», – дейді.

М. О. Әуезов – әрі жазушы, әрі ғалым, әрі ұстаз. Ол осының бірде-бірінде осалдық көрсетпеген, бәрін де қатар және тең ұстаған ғұлама жан.

Почему будущее Казахстана зависит от мультиков —…

Кадыров призвал захватить Одессу и Харьков

Переговоры между Арменией и Азербайджаном состоятся в…

Турция прекратила все торговые отношения с Израилем

Знакомые Елены Константиновой называют ее наглядным пропагандистом…

Людоед и расчленитель стали «героями СВО»

В США заработал первый казахский детский сад

Шокирующая статистика! Война России против Украины унесла…

«Стыдно парню так осквернять священный головной убор»:…

Казахстанские хоккеисты обыграли чешских на юношеском чемпионате…

Дипломдық жұмыс. М. Әуезов — фольклортанушы (қазақ фольклористикасы бойынша)

«Нет входа казахам, нет входа собакам»: странные правила английских ночных клубов

Ереван и Баку продавили Москву. Российские военные покинут приграничные районы Армении и ереванский аэропорт Звартноц».

Ах, какой же «красавчик» Путин! Великолепная работа оператора

В Байконуре День Победы отметят парадом с участием сотрудников города и космодрома

Ерлан Кошанов возложил цветы к памятнику Маншук Маметовой

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты