Мазмұны

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………….

 

1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ  

   БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ ………………………………………………………………………….

• Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс……………
• Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы…………………
• 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь

          Ятсенның уақытша  өкіметінің қызметі………………………………………..

 

2 1912-1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ……………

 

2.1. Юань Шикайдың билікке келуі……………………………………………………….

2.2. Синьхай  төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының  

       саясаты……………………………………………………………………………………………..

2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының  

       орнауы………………………………………………………………………………………………

2.4. Синьхай төңкерісінің нәтижесі…………………………………………………………

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………….

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………………..

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тєуелсіз ел болып, демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек. Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз. Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында маңызды роль ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында өшпес із қалдырған Синьхай төңкерісінің өзектілігі күмән тудырмауы қажет.

Синьхай төңкерісінің тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік кезеңде, ХХ ғасырдың 50-60 жж. жазылған. Ал Қытайда осы бір тарихи оқиға туралы зерттеулер өте көп болар. Алайда, біз қытай тілін білмегендіктен Қытай тарихнамасының туындыларын көп қолдана алмадық. Ал Қазақстандық тарихнамасында Синьхай төңкерісінің туралы зерттеулерді тіпті таба алмадық, мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы ақтаңдақтарды жабу қажеттілігі Синьхай төңкерісінің зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады. Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.

         Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Синьхай төңкерісінің не себепті туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың сол уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде жүргенін көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-экономикалық, әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Синьхай төңкерісінің шығуына, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген єсерін де қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Синьхай төңкерісінің басталуы қалай жүргенін, оның басшылығында кімдер болғанын, олардың мақсаттарын, құрылған Синьхай төңкерісінің мемлекетінің саяси құрылымын көрсетуді ұйғарып отырмыз. Сонан соң бітіру жұмысының авторы Синьхай төңкерісішіл армиясының құрылымы, жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына қояды.

         Осы мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттерді шешуге тура келеді. Ең алдымен Синьхай төңкерісінің хронологиялық шеңберін анықтаймыз, сонымен бірге Қытайдағы экономикалық жағдайдың өзгерістер шын мәнінде халықтың ашынуын тудырды ма, әлде одан басқа әлеуметтік, мәдени, саяси жағдайдағы өзгерістердің де біріге ықпалдасуы болды ма? Мұнан кейін біздің алдымызда шешілуі тиіс міндеттердің бірі көтерілістің туындауында идоелогияның маңызы қаншалықты болды, деген сұраққа жауап беру.

         Келесі шешілуі тиіс міндеттердің бірі Синьхай төңкерісінің басшылары арасындағы және басшылық пен қарапайым көтерілісшілер арасындағы қарым-қатынастарды көрсету болып табылады. Синьхай төңкерісінің, оның басшыларының мақсаттары қандай болды деген сұраққа да жауап беруге тырысамыз. Синьхай төңкерісішіл армиясы қандай жорықтар жасады және жорықтардың мақсаты не болды? Жорықтардың нәтижесі қандай, деген сұрақтарға жауап береміз.Қытай Республикасының ішкі құрлысын анықтау барысында ондағы қоғамдық және саяси қатынастарды анықтау міндетін шешу де көзделіп отыр.

         Міне осы қойылған мақсаттарға жету және міндеттерді шешу мәселесі диплом жұмысының өзегі болып табылады.

         Әдістері мен әдіснамасы.  Синьхай төңкерісінің тарихы туралы зерттеу жұмысын жүргізген уақыттымызда  негізінен диалектикалық әдіснаманы қолдандық. Диалектикалық-материалистік әдіснама қоғам дамуының заңдылықтарына және оны зерттеудің әдістері жүйесіне негізделеді. Бітіруші жұмыс барысында анализ, синтез, салыстырмалы-тарихи зерттеу єдістерін қолданды. Талдау әдісі зерттеліп отырған мәселе туралы мәлімет беретін тарихи деректермен жұмыс кезінде де, тікелей жұмыс барысында да қолданылды. Әсіресе Қытайдың ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі революция қарсаңындағы, яғни Синьхай төңкерісінің алдында, басшылығының революциялық идеясының қалыптасуы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени жағдайын анығтау, деректермен жұмыс істеу кезінде берілген мєліметтерге сыни талдау жасау арқылы деректік мәліметтің шынтуайттылығын анықтау мүмкіндігі туды. Сонымен қатар талдау әдісін біз монографиялық еңбектердегі берілген тарихи ақпаратты ғылыми тұрғыдан зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан кейін біз синтез әдісін қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын жазған уақытта алынған деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын топтастырып, өз ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру жєне салыстырмалы әдісті қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Синьхай төңкерісінің туралы тарихи мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, мәселенің хронологиялық шеңберін анықтады.

         Диплом жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек деректер мен тарихи зерттеулерде көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті қорытынды шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сєйкес біз тарихи оқиға туралы берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі, анықталған және сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.

         Қолданылған деректер.  Деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан түрлі. Кез келген тарихи оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл деректердің шынтуайтылығы мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді. Бізге белгілі деректер өз ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен топқа жіктеледі. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине материалдық деректер де бар екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде пайдаланылған жоқ. Бітіруші негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың өзі өз тарапынан әдеби және құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Кейбір мәселелерде, әсіресе Қытайдың ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайын анықтаған кезде пайдаланғанды айтпасақ, құжаттық деректерді де біз зерттеу аясынан тысқары қалдырдық. Біздің негізге қолданғанымыз әдеби деректер. Олардың қатарында ең алдымен «История экономического развития Китая. 1840-1948. Сборник статистических материалов» атты Мәскеуде жарық көрген [1] Қытай экономикасының ХІХ-ХХ ғасырлардағы даму қарқыны туралы мәлімет беретін материалдар жинағын атап өткен жөн. Бұл дерек көзі статистикалық материалдардан, экономикалық құжаттардан топтастан, бізге Синьхай төңкерісінің қарсаңындағы және көтеріліс кезіндегі ел экономикасының дамуына байланысты ақпаратты көрсетуге көмектесті. Негізінен құжаттық дерек болғандықтан біз осы дерек көзіне сыни талдау жасамадық. Бір жағынан Қытай тілін жетік білмегендіктен де деректе берілген материалдарға салыстырмалы анализ жасалмады. Алайда мұндай анализ өз кезінде кеңестік тарихшылардың қолымен өткізілгендіктен біз осы бір дерекке сенім білдірдік.

Келесі қолданылған дерек те бізге Синьхай төңкерісінің шығуына себеп болған факторларды анықтауда үлкен септігін тигізді. Синьхай төңкерісі қарсаңында Қытай экономикасында қарама-қайшылықтарға толы құбылыстар орын алды. Бір жағынан ауылшаруашылығы мен қолөнер дағдарыста болды, екінші жағынан мануфактуралық өндіріс дамыды. Бірақ мануфактуралық өндірістің дамуы бүкіл экономикада айтарлықтай үлес алмады. Мұның барлығы А. П. Болобанның «Земледелие и хлебопромышленность Северной Манчжурии» деген 1909 жылы Харбинде басып шығарылған [2] еңбегі қолданылды. Әрине бұл еңбекті тарихнамалық әдебиет ретінде қолдануға да болар еді, бірақ ондағы келтірілген статистикалық мәліметтердің көптігі мен жан-жақтылығы оны деректер қатарына қосуға итермеледі.

Тікелей Қытай Республикасының тарихына байланысты қолданылған деректер қатарында көтерілісшілердің жариялаған заңдары, манифестері, шетелдік мемлекеттермен арадағы хаттары, Синьхай төңкерісіне басшылық еткен көсемдердің және көтеріліс кезінде Цин үкіметінің территориясында болған шетелдікдіктердің естеліктері бар. Аталған деректер нарративтік деректер қатарына жатып сыни талдаудан өткен. Біз де оларға сыни көзқараспен қарап, ондағы берілген мәліметтерді басқа деректермен салыстыру арқылы тарихи шындыққа жақын ақпаратты қолдандық.

Синьхай төңкерісінің байланысты деректер қатарында «Манифест о необходимости уничтожения северных варваров по воле неба» деген көтерілісшілердің ұстанымдық құжаты бар. Құжат біз қолданған басқа деректер сияқты «Синхайская революция» деп аталатын [3] жинақта жарияланған. Манифесте төңкерісісшілердің идеологиялық ұстанымдары, діни сенімдері, саяси көзқарастары туралы құнды мәліметтер бар.

Келесі дерек көзі де Сунь Ятсен жариялаған халықтық «үш принципі»  [4] деп аталып, көтерілісшілер басшылығының халыққа үндеуі. Үндеуде Синьхай төңкерісінің, Қытай республикасының мақсаттары мен ішкі идеологиясы негізделген.

 Келесі «Синьхай гемин цзыляо»[5] құжаттық деректе Қытай республикасының қоғамдық қатынастар, экономикалық жүйе, әкімшілік басқару құрылымы туралы маңызды ақпарат беріледі. Әрине бұл бағдарламалық құжаттағы ұстанымдар сөз жүзінде қалып, декларация ғана болды. Оның көптеген қағидалары, әсіресе әділеттілік пен теңдік туралы принциптер шынайы қоғамдық қатынастарда орындалмады.

Л.И. Касктың «Сунь Ятсен и временная конституция  Китайской Республики 1912»[6] атты мақаласы төңкерісшілердің басшылары ұсынған  республикалық билік жүйесінің құрылымы туралы мәліметтер беріледі. Бұл деректе Қытай Республикасының саяси билік формасы, мемлекеттік аппарат құрылымы мәселелеріне көңіл бөлінген. Бұл құжаттық дерек біздің зерттеуімізде маңызды орын алды.

Осындай деректер қатарында С.Л.Тихвинскиидің  «Внешнеполитические взгляды и деятелность Снуь Ятсена» [14] шығармасын атап өткеніміз жөн. Бұл Революциялық құжаттық деректік матиралдар негізінде Синьхай революциясы кезінде Цин әулетінің астанасы Пекиндегі саяси жағдай, халықтың пікірі, шенеуніктердің ойлары, билік басындағылардың әрекеті туралы маңызды мәлімет алуға болады.

Зерттелу деңгейі. Синьхай төңкерісінің тарихы кеңестік тарихнамада маңызды орын алды. Әсіресе Қытаймен арадағы қатынастар шиленіспеген кезде, Қытай коммунистік партиясы социалистік революцияда, одан кейін социалистік құрлысты орнату кезеңінде кеңестік басшылықтың, одан кейін кеңестік ғылымның көмегіне сүйенді. КСРО-да өз көмегін аямады. Осы кезеңде Қытай тарихына аса көңіл бөлінген болатын. Қытай тарихында әсіресе тап күресі мәселесіне баса назар аударылды. Соның ішінде ХХ ғасырдың басында орын алған Қытай тарихындағы ірі оқиға Синьхай төңкерісі терең зерттелді. Сондықтан да болар, кеңестік тарихнамадағы Синьхай революция зерттеу негізінен 50-60 жылдары орын алғаны. Зерттеушілер арасында  «» 1950 жылы жарық көрген монаграфияны айтуға болады. Онда Қытай тілінде жазылған деректерге сүйене отырып, көтерілістің шығу себептері, барысы, жеңілу себептері, тарихи маңызы мәселелері терең де жан-жақты зерттелген. Әрине зерттеу кеңестік идеология тұрғысынан, марксистік методологияға сүйене отырып жазылған. Сондықтан да автор шаруалар көтерілісін тура жолға бастайтын таптың болмағандығын, шаруалардың о бастан революциялық жеңістерді толығымен пайдалана алмайтындығы тілге тиек етеді.

Сондай зерттеулер қатарында қытайлық тарихшы  «» [16] деген еңбегін атап өтеміз. Бұл еңбекте ХХ ғасырдың 1911-13 жылдарында орын алған революциялық қозғалысының тарихы суреттеледі. Синьхай төңкерісін буржуазиялық революциясы деп атайды. Оның пікірінше, төңкерісшілер бүкіл Қытайдың ұсақ буржазия топтарының, кейінен ірі алпауыттар мүддесі үшін күрескен және осы күресі барысында үлкен жетістіктерге жеткен. Синьхай төңкерісін буржуазиялық революция деп санап, оның басты мақсаты «Цинь империясының құлату мәселесін шешу» [16. 265 б.] деген тұжырым жасайды. Ол Синьхай төңкерісінің одан кейінгі Қытай халқының бостандық үшін күресіне зор ықпалын тигізді және халық революциясының бастамасы болды, деген ойын алға тартты. Автор еңбегі негізінен төңкерісшілердің әскери жетістіктеріне аса көңіл бөліп, негізінен армияның жорықтары мен шайқастары туралы зерттеу болып есептеледі.

         Бұлардан басқа «.», », Болдырев Б. Г. «», Воронцов В. Б. «Миссионеры и их наследники: Повороты политики США в отношений Китая», Зарецская С. И. «», . «», », Сидихменов В. Я. «Манчжурские правители Китая» және «Китай страницы прошлого», Соловьев Ф. В. «Китайское отходничество на Дальнем востоке России в эпоху капитализма (1861-1917 гг.)»,  «» еңбектер қолданылды. Бұлардың барлығы қытай тіліндегі деректерге сүйене отырып, Синьхай төңкерісі, Қытай экономикасы, әлеуметтік құрылымы, саяси жағдайы туралы терең зерттеулер болып табылады.

         Қазіргі уақытта халық көтерілістері, революциялар, әлеуметтік теңдік үшін жүргізілген тап күресі мәселесіне ғалымдар кеңестік кезеңдегідей аса көңіл бөлмейді. Сондықтан да болар тайпиндер көтерілісі туралы орыс тілді тарихнамада, посткеңестік аумақта ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап бірде бір зерттеу жүргізілмеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ 

   БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ

• Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс

    ХХ ғасырда Қытайда жалпы алғанда буржуазиялық революцияның негізі қаланып болған еді. Оның алғышарттары ретінде жалдамалы жұмысшылар мен бай-шонжарлардың мал шаруашылықтарда феодалдық меншікке капиталистік элементтерді қоса пайдалануы, өнеркәсіптің тез қарқынмен дамуы 4 мануфактуралар мен жақты ұсақ өнеркәсіптердің көптеп ашылуымен сипатталды.

         1845 жылы және 1913 жылдары аралығында 70-тен астам бытыраңқылықты сипаттағы көтерілістер болғанымен олардың көпшілігі экономикалық күрестен аспады.

         1911 жылы Қытайдың саяси өмірінде үлкен бетбұрыс басталды. Бұл негізінен Цинь империясы билеушілері мен либералдық оппазиция арасындағы Қытайдың бұдан былайғы тағдыры жөніндегі пікірлері үлкен қайшылықтарға, ашық майданға айналды [1]. Конституциолистер 4 петицияға бөгет қойғаннан соң негізгі бағыттарын орталықтан провинцияға ауыстырды. Олар үкіметтен 1911 жылы сәуір айында Жоғарғы Кеңес палатасын шақыруды бір топ депутаттар талап етті, онда: Қазіргі жағдай өте ауыр келесі сессияны күтудің қажеті жоқ, әйтпесе қысқа уақыт ішінде халық наразылығы күшейіп толқу пайда болады делінеді [2].

 1911 жылы 24 тамызда Ченду провинциясында 10 мың адам митингіге шықты. Олардың провинция көлемінде салық төлемеу, сауда-сатық және мектептегі оқу жұмысын тоқтату арқылы, назарларын аудармақшы болды.

         1911 жылы 9 шілдеде императордың провинциядағы өкілі Ч. Эрфэн резиденция аумағындағы демонстранттарға әскерлерге қарсы оқ атуға бұйрық берді. Бұған жауап ретінде Чэнду провинциясында жаппай наразылық болып, арты қарулы қақтығысқа жалғасты.

         1911 жылы 25 қыркүйекте Сычуан көтерілісшілері Жунсянь қаласын алды. 1911 жылы 25 қыркүйекте Синьцзинь және Шуанлю қалаларында жалғасын   тапты.

         Қоғамның жоғарғы бөлігі Батыстың экономикалық басқыншылығына қарсылық көрсете бастады. Бұл қозғалысты Шэньси және шен қызметіндегі адамдар басқарды. Оларға көпестер, кәсіпкерлер және зиялылар қосылды. Революция шетел капиталын және ұлттық ақша қаражатын жұмсау мобилизациясын ығыстыруға бағытталды. 1905-1908 ж.ж. американдық, жапондық және неміс тауарларына 3 көлемді байкот жариялау өтті.

         Ескі жаулары көтерілісші шаруалар мен құпия қоғамдардың мүшелерімен бірге маньчжурлық жүйеге тағы да революционерлер қарсы шықты. 1905 жылдың ортасында Қытайда және  Жапонияда үш үлкен революционерлер ұйымы болды: Сунь Ятсен басқарған «Қытай жандану одағы» (Синчжунухэй); «Қытай даңқының жандану одағы» (Гуанфухэй) – Чжэцзян және Цзянсу провинцияларының жасырын ұйымы; және де Хуан Сином және Сун Цзя жон «Қытай жаңару одағы» (Хуансинхуэй).

         Революционерлердің идеологиялық қарсыластары болып реформашылар, ал Қытайдың өзінде конституциализмді жақтаушылар шықты.

         Билік басында Князь Цин қалды. Ол Цыси  және державаны қолдауын пайдаланды. Шандуньдағы Чжили казармаларына Юань Шикайдың «жаңа әскерлері» оралды. 1901 жылы Ли Хунчжанның өлімінен кейін басшылық Хунань тобына өтті.

    Әулеттің өмірі көбінесе  «жаңа әскерге» тәуелді болды. Цыси 1907 жылы Юань Шикайды басты биліктен айырып, Бэйян тобының күшін жоюға үміттенді.

    Орыс-жапон соғысының нәтижесінде либеральды оппазиция өсуі Цысидің жол беруіне әкелді. Юань Шикайдың ұсынуымен 1905-1907 ж.ж. Европаның  және АҚШ-тың конституциялық құрылысын зерттеуге төрелердің басқаруымен арнайы делегация жіберілді. Бұған көне отырып Цыси 1906 жылы қыркүйекте конституцияны енгізуге және тек бір жылдан кейін 1907 жылы күзде жоғарғы кеңесші палатасының және провинциялада кеңесші комитеттердің құрылуына дайындық жүріп жатқанын жариялады. Бұл дайындық 1916 жылыға дейін созылды. Император билігі конституцияға және парламентке тәуелді болмады.

         1911 жылы мамырда маньчжурлықтар оппозицияларға, сонымен қатар жер иеленушілерге, көпестерге және кәсіпкерлерге қатты соққы берді. Дәл осы жағдай қаржының негізгі бөлігін Сычуан, Хубэй, Хунань, Гуандун провинцияларында Хугуандық темір жолдарының құрылысына жеке акционерлік серіктестікке салды. Мамыр айында маньчжурлықтар Англияның, Францияның, Германияның, АҚШ-тың банктік консорциумынан үлкен хугуандық заемға айырбастау үшін бұл серіктестікті национализациялады.

         1911 жылдың мамырлық бұйрықтары министрлер кабинеті және теміржолдар национализациялау туралы Цин әулетін саяси топтарға және шэньси сословиесіне дұшпанды және және керек емес етті. Оппозиция жолдары национализациялауға қарсы шықты. Алдымен көтерілістер Хубэй, Хунань, Гуандуне провинцияларында басталды. Алайда, өте шиеленісті жағдай Сычуанда туды.

         1911 жылы қыркүйекте-қазанда болған Сычуандық көтеріліс Цин монархиясын тығырыққа тіреді. Бұл кезде провинцияларда бірінен соң бірі жаңа көтерілістер басталып жатты. 22 қазанда әскерлер Чаншада келесі күні Цзюцзянда, 24 қазанда Наньчанда және   Небтың баласы бұрыңғыдай заң шығаруға құқы болды, армияға және флотқа басшылық етті, сонымен қатар өз еркімен парламентті таратуға құқылы болды.

         1908 жылы күзде Цзяйтян ауруы асқынып, Цысидің денсаулығы денсаулығы нашарлады. Таққа күрес басталды. Икуан Юань Шикайдың қолдауымен өзінің баласын Лу Лиді отырғысы келді. 1908 жылдың 13 қарашасында Жоғарғы Кеңес мәжілісінде Цыси Луиді тақтың мұрагері деп жариялады да, ал оның әкесін Цзайфэнді регент етті.

         Оныншы және соңғы цин императоры екі жасар Луй Сюаньтун («Жалпы бірлестік», 1908-1911) басқаруымен таққа отырғызылды. 15 қарашада Цыси 73 жасында қайтыс болады. Оған дейін ол Цзайтян императорды уландырған болатын.

         Он жылдың ішінде (1898-1908) тарихи сценадан Гун, Ли Хунчжан, Лю Куньи, Жуняу, Чжан Чжидун сияқты абыройлы саясаткерлер, тұлғалар шыққан болатын. Олардың ішінен тек Юань Шикай қалды.

         Реген- монархиялық елдерде монарх орнында мемлекетті уақытша басқарып тұрушы Сианада Цин билігін құлатты. Нәтижесінде Хунань провициясы және Шэньси Лекинге тәуелді емес екендерін жариялады.

         12 ақпанда Луидің жоғарғы биліктен бас тартуы жария болды. Одан басқа Юань Шикайға императорлық бұйрықпен уақытша мемлекеттік үкімет құруды тапсырылды. Сөйтіп жоғарғы билік құлаған әулеттен «жаңа армияға» өтті. Солай 267 жылдан кейін (1644-1912 ж.ж.) Қытайда Цин әулетінің билігі жойылды. Сонымен бірге Қытай империясы өзінің 2000 жылдық тіршілігін тоқтатты. Оның орнына Қытай мемлекеті орнады. Бұл ай календарымен Синьхай жылында болғандықтан, 1911-1912 жылғы көтерілісті «Синьхай революциясы» деп атады.

         Революцияға дейінгі соңғы айлар Сычуандағы көтеріліс ХХ ғасырдың басында Қытайдағы буржуазиялық революцияның алғы шарттары болған. Қытай деревнясында, әсіресе  қалаға жақын аудандарда тауар шаруашылығы, бір жағынан жалданушы жұмысшылар, екінші жағынан буржуазиялық жер иелері және ақсүйектер таптары дамыды. Саудагерлерден  имбард иелерінен ұлттық буржуазия құрылды. Өнеркәсіпте капитализм дамуының 3 сатысы болды: ұсақ тауарлы өндіріс; мануфактура және ірі машиналы өнеркәсіп

         Бұған жауап ретінде 1911 жылы Қытай билеуші таптары әскери кеңес құрды. Бұдан белгілі болғандай министірлер кабинеті жасақталынды. 13 министірдің 8 маньчжурлар: әсіресе олардың бесеуі Қытай финанс, әскери, теңіз, ішкі істер министірлігі сияқты негізгі министірліктерді басқарған Ұлы князьдар болды. Қытай нәсілінен аты бар заты жоқ шетелдер қарсылық саясаты ведмост-н басқаратын аса танымал емес Шэн Сюань-хуай тағайындалды. Бұл жағдай Цинь империясы билеушісі тобы мен оппозиция арасындағы шиеленісті одан ары ұшықтырды [1].

         Маньчжур аристократтарын бұдан басқа империалистік мемлекеттердің іс әрекеттері одан қабылжытты. 1909 жылы регенттін Юань Шикайды астанаға жіберуі шетелдіктердің оны «мықты» саясаткер ретінде мойындауы және Цинь үкіметінен шетел державалары  оны қайтадан орнына қоюды талап етуі маньчжур билеушілеріне үлкен қауіп-қатер туғызды.

         Бірінші сәтсіз әрекеттен сабақ алмастан, Цинь үкіметі екінші қателікке ұрынды. Мамыр айында өкім бойынша Хучуань темір жолын меншіктендіру, темір жолдың жергілікті халыққа аз мөлшері тиесілі болды да, акцияның ірі көлемі үкіметке тиесілі болды. Бұл дегеніміз-шаруалар мен қалалық ұсақ буржуй топтарының темір жол құрылысына салған ақшасын тонау болып табылатын еді. Әсіресе Сычуан провинциясындағы акция иелеріне үлкен  шығын әкелді.

         Бұл бұйрық Қытай бойынша жаппай наразылыққа ұшырады. Қытай үкіметі шетелдін мәселелері банкілерден Англия, Франция, Германия, АҚШ-тан 6 млн. ф. Ст. Ақша Хучуань темір жолын салу үшін қарыз алды. Негізінде үкімет ұлт буржуазиясынан темір жолды алуының мақсаты, шетелден ірі капиталистердін бақылауына беру болып табылады.

         1911 жылы шілдеден Сычуанда көтеріліс бұрқ ете қалды. Үкімет әскері көтерілісшілерді басқанымен, толықтай жеңе алмады. Мұның себебі әскерлердің (кіші офицерлер) өздері де болып жатқан оқиғаға наразы болатын.

         Ал, бұл кезде Пекинде ірі конституцианалист Чжан Цзянь Юань Шикаймен кездесу жасап, «елдегі саяси кризис және оны қалпына келтіру» мәселесін талқылап жатқан еді.

         Сычуан көтерілісі империя орталығынан алыста болу себепті, бүкіл қытайлық көтерілісте шешу рөл атқармады. Дегенмен, Сычуан көтерілісі Синьхай революциясының алғышарттарының бірі есебінде, Учань көтерілісіне түрткі болды деп айтсақ артық болмас.

         Сонымен Сычуан көтерілісі бүкіл қытайлық революцияның жасалуына, қытай халқының революциялық санасының оянуына түрткі болды.

 

1.2    Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы

 

         Сычуан көтерілісі орт-н жалғай болуына байланысты, бүкіл қытайда қолдауға жете алмайды. Біріншіден Ужань провинциясы Қытай провинциясының нағыз орталығы, жұлын тұтасы деуге болады.

         Екінші Ужань үш ірі негізгі қаланы өзіне қосып тұр: Ханькоу және оның шетелдік концессиялары, Ханьян-Қытайдағы бір ғана маңызды металлургиялық заводты қала, Учань-әкімшілік және әскери орталықты қала.

         Төңкеріс жұмысты Уханьда екі ұйым- «Әдеби қоғам» және «Жалпы гүлдену қоғамы» жүргізіп отырды. Олардың базасы Хубей провинциясындағы «Жаңа армия» бөлімдері болып табылды.

         1911 жылы шілдеде осы одаққа 1000-ған жауынгерлер мен кіші офицерлер кірді. «Әдеби қоғам» басқарушысы Цзянь И-Умен, төңкерісшіл ұсақ топтар негізіндегі әскери ұйым болып саналады.

         Ухань көтеріліс басында 1911 жылы қазанның 6-на, кейін 16 күніне шегерілді. Бірақ көтеріліске бір апта қалғанда 9 қазанда Ханьнаудағы Орыс концепциясы территориясында төңкерісшілердің жасырын пәтерінде жарылыс болып, полиция назарын аудартты. Бұдан белгілі болғандай полиция төңкерілісшілер тізімін тауып алды.

         Бұл жағдай төңкерісті тезірек бастау қажеттілігін тудырды. Келесі күні поиция «Әдеби қоғамның» үш мүшесін ұстап алып жазалауы, сондай-ақ төңкерісшіл пиғылдағы адамдарда әскери бөлімдерден іздеуі жауынгерлер арасында толқу туғызды.

         10 қазан кешке бөлім командирі мен екі жауынгер аралындағы қақтығыс көтеріліске бастама болды. Көтерілісшілер қару-жарақ қоймасын басып алды. Бұған осы көтерілісті күтіп отырған төңкерісшілер қатты қуанды, олар да бар мүмкүндігінше көтерілісті дұрыс пайдалануға ұмтылыс жасады. Бұл Қытай тарихындағы Синьхай революциясының бірінші парағы еді.

         Маньчжурлықтар қолдан билікті тастай қашты, түрмелерден төңкерісшілер босатылды. Көтерілісшілер алғашқы кезеңнен-ақ өздерінің бытыраңқылығымен, нашар ұйымдасқандығымен сонымен қатар көтерілісшілер мен қарапайым халық (көпшілікпен) байланыстың нашарлығымен, нақты жоспарларының жоқтығымен байқалынып қалды.

         Сөйтіп көтерілісшілердің билігі бірден либералдар, саяси тәжірибесі бар Тан Хуа-лун бастаған топқа жүктелді. Олар ең алдымен конституцаналистермен кездесіп төңкерісті аяғына дейін жеткізуді, Қытайды республика деп тану керектігі туралы кеңесті. Алғашқыда консти-р либералды күдіктенгенімен, мүдде-мақсаттары бір жерден табылуы жалпы көтерілістің тізгіні либералдар қолына көшті.

         Төңкерісшілер либералдарға көтерілістің алғашқы күндері өз талаптарын қойды. 11 қазанда Учаньда олардың шешімінен, Қытай мемлекеті – Республикалық деп танылды, қытайдағы бес ұлт-халыққа – қытайлықтар, маньчжурлар ,монғолдар, мұсылмандар және тибеттіктерге маньчжурлық үшінші билеу Сюаньтун жыл санауы алынып тасталынғанын жария етіп, қытайлықтардың жыл санауы бойынша Хуан-ди 4609 жыл санауы енгізілгендігі жөнінде мәлімдейді[1].

         Қысқа мерзімді маньчжурлар үкіметіне қарсы жорық жасау, сол үшін жаппай көтеріліске үндеу тастады: Хубей провинциясында әскери үкімет құрылды. Державалары Ханькоудағы шетельдік консулдарға, шетел державаларының ерекше құқығы мен мүдделері сақталатындығы жөнінде хабарлады.

          Бұл көтеріліс жөнінде «История китая атты» еңбекте осы көтеріліс туралы: 10 қазан кешке үкіметтің репрессиялық шарасына қарсы сержант Сюн Бинку-нен сапербатына батальонынының жауынгерлерін көтеріліске шықты. Қару-жарақ қоймасын басып алып, түн бойы кескілескен ұрыс болды. Таңертенгілік көтерілісшілер үкіметтік мекемелерді басып алды. Маньчжур үкіметінің билеушілері Учаньды тастап шықты, осылайша Учань көтерілісі жеңіске жетті-делінген.

Бұдан көріп отырғанымыздай Учань көтерілісінің сипаты да, басқа көтеріліске қарағанда ерекше жалпы халық пен әскерилер арасындағы тығыз байланысты көреміз.

Сонымен қытайда дағдарыс тереңдей түсті. Оны біз жоғарыда айтқандай ішкі әлеументтік-саяси жағдай үлкен жарылысқа айналды. Міне Учань көтерілісі осының нәтижесі.

Учань көтерілісін мемлекеттік әкімшілік басқармада қызмет атқарған Тан Хуалуна басшылық жасады. Ол өзі ғылымнан хабары бар, сауатты әулетті отбасынан шыққан адам. Білімі демекші Тан Хуалуна Цзинь-ши ғылыми дәрежесін, сондай-ақ  Жапонияда заң мамандығын иеленген, Хубэй провинциясы, тіпті Пекиннің саяси өмірімен тығыз байланыс жасап, отырған, танымал тұлға еді.

         Учандік көтеріліс 10 қазан 1911 ж Синьхай революциясының бастауы болды. Сондықтан да 1911 жылы революция осы сұрақты зерттеуде үлкен мәнге ие. Учандағы көтеріліс туралы материаплдар қытай мақалалары мен орыс архивтерінде сақталып қалған бұл көтерілістің ұйымдастырушылары мен басшылары Хубей провинциясындағы революциялық қауымдар еді: әдебиет қауымдастығы  «(Вэньсюэшэ)» және «Жалпыға ортақ прогресс одағы» («Гунцзиньхуй»).

         «Жалпыға ортақ прогресс одағы» басында шэньси ортасынан шыққандар (Лю Гун, Сунь У, Цзяо ДаөФен) ал «Әдебиет қауымдастығының» басында кіші буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь –Чжан Ян Хун-шэн), ал «Әдебиет қауымдастығының»басында кіші буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь –Чжан Ян Хун-шэн) тұрды.

         1911 жылы Хубэеде 8-дивизия және 21 араласқан бригада болды,олар 15 мың адамға жуық еді. Жақа әскер қатарына крестбяндықтар жағынан және кіші қала бурдуазияшыларда, революционерлер де армия қатарына алынып, сол жерде антиманьчжурлікке қарсы үгіт-насихат жүргізді.

         24-қыркүйек 1911 жылы «Әдебиет қауымдастығының» мен «Жалпыға ортақ прогресс одағы» көтеріліс жоспарын нақты нақтылап бекітеді. Саяси және әскери дайындық комитеттерін құрды, басты қолбасшысы болып Цзян И-у-ді, ал штаб бастығы етіп   Сунь У тағайындады. Көтеріліс 6 қазапн күніне жоспарланды. Бірақ пекин билеушілеріне белгілі болып қалады да Хучуан наместнигі  Хуй ченуге хабарландырып, Учанге әскер е,нгізеді. Осы себептерден кейін революционерлер көтерілісті 10 қазанға қалдырады.

         Бірақ 9 Қазан күні олардың жоспарын өзгертетін жағдай болды. Бұл күні штабта Сун У Ханьлодағы орыс концепциясында болған кезде, граната жарылады. Ол жерге келген орыс милициялары тінту жасау кезінде қару-жарақтар, ақша, ту ал ең бастысы көтерілісшілер тізімін тауып алады. Бәрін қалауға алу басталады. Милициялар ұстанғандардың ішінде Лю Гуннің інісі болады, оны тергеу кезінде революцияның барлық құпияларымен орналасқан дерін айтып қояды. 9 қазан күні кешке таман полиция Лю-Яо-чэнді, Пэн чу-фанді, Ян Хун-шэнді және тағы басқа «Әдебиет қауымдастығының» белсенді мүшелерін қамауға алады.

         Цзян И-у-ға қашып кетуге мүмкіндік туады. 10 қазан күні таңертең манбчжур билеушілерінің қақпасының алдында Лю Яо-чен, Пэн Чу-фань және ян Хуй Чэн қаладан шығуға, кіруге тиым салады. Солдаттарға казармадан рұқсат етілмейді. Полиция отрядтары барлық жерлерді тінтіп, қамауға алып жатты.

         Бірақ үш патриоттың олімі және революцилнерлердің тізімі билік органының қолында болуы туралы сыбыстар тез таралды. Кешке 10 қазан күні 8-батальон солдаттары мен сержант Сюн БинЛун көтеріліс бастап, қару-жарақ сақталған сарайды басып алды.

         11 қазанда әскери штаб, полиция бөлімшелері көтеріліске шыққан солдаттар қолында юолды, қала толығымен көтерілісшілер қолында болды. 11-12 қазанда, ханбянда құлады. Орталық қытай көтерілісінің қолайлы аймағына айналды.11 қазан күні таңертең кеңес комитеттері көтеріліс басшылары кездесті. Олардың алдында уақытша революциялық билеушілер билігін орнату тапсырмасы тұрды.

         Бірақ бұл істі олар өздері істеуге шамалары келмей, жергілікті қытай чиновниктерін көмекке шақырды. Бірнеше шақырулардан кейін кеңескеХубэй кеңес комитетінің мүшесі Тан Хуа-лун, оның орынбасары Ся Шоу-кан мен Чжан Го-жун, комитет мүшесі Юань Юй-лун, Лю Гэн-Цзао, Щэнь Вэй-чжоу сот палатасының бастығы Ма Цзи Чжан, Учан облысының бастығы Чжан Юй-нань, салық бастығы Кэ Фэн-ши т.б. келді. Олар революция көмегімен өз мақсаттарын жүзеге асырмақшы болды: маньчжур билігін өздеріне тиімді билікпен ауыстырмақшы болды.

         Алғашқы сұрақтар мен кеңестер нәтижесінде билеушілердің басшысы – дуду сайланды. Бұл лауазымға аралас бригада кғомандирі Ли Юань-хун тағайындалды. Бұл Цинь монархиясына сатылған, көтеріліс кезінде қаладан қаша алмай қалған еді. Бірақ Ли Юань-хун революцияға қызмет етуден бас тартады. Оны күзетпен ұстауға бұйрық беріп, өз қызметін бастауын күтеді.

         Азаматтық істер министірлігінің қызметіне Тан Хуа-лунуға ұсынылады, ал бұл лауазымды қуана қарсы алады.

         Бірақ көтеріліс басшылары революция тағдыры мен жауап кершіліктер өздерінде екенін түсінеді.

         11 қазан күні олар қайта жиналып, Маулюечуді  таңдап алады, ол Ли Юань-хунді өз қызметіне тускенге дейін әскери-революциялық комитет басшысы болып, барлық маңызды саяси және әскери сұрақтарды шешетін болды. Ол сол кеште бірнеше шешім қабылдады.

1. Қытайды республика деп жариялауды.
2. Хубей әскери билеушісін ұйымдастыру, олар әскери министрлер ісі, азаматтық іс, шетел істерін және әскери штаб істерінен тұрды.
3. Барлық провинцияларға цинь билеушілеріне қарсы көтерілісті бастауға шақырды.
4. Барлық халыққа үндеулерді дуду әскери билеуші Ли Ю ань-хун атынан жіберді.

         12 қазан күні Маулюечуді бірқатар шешім қабылдады.       ә        скери іа министрі Ху Ин, оның орынбасары етіп Ван Чжен-тин, азаматтық істерінен Тан Хуа-лун, штаб бастығы Ли Юань-хунда қызмет еткен үш 21 бригада офицері Ян-Кай-цзя болды.

Бұл үндеулерде «барлық Хубэй әскерлерінде республикалық билеу формасын енгізу» туралы айтылды. Барлық үндеулерінде учан билеушілері барлық қытайлықтарға атап көрсетеді – сен тіпті ірі помещик немесе кедей болсаң да барлығыңның мақасаттарың, қызығушылықтарың маньчжур династиясын құлату және республика жариялау, мемлекетте тыныштық ин тәртіп орнату.

Қытайлықтарға және маньчжур династияысындағыларға да лагерден кетуге, өз бауырпларының жағына шығуға үгіттейді.

13 қазан күні революциялық армия құрамына адам алу қарастырылды. Жұмыскерлер, крестьяндар, студенттер бұған назар аударды. Ерікшілердің көптігі сонша Учан әскерлери биліктегілері тоқтатуға мәжбүр болды.

Учан билеушісінің негізгі күші крестьяндар мен жұмысшылары маңызды роль атқарды. Маньчжур билігі қалада құлағаннан кейін олар ертеңмен қару-жарақтар дайындауға ат салысты.

Бұл арада маньчжур билеушілерінің ………………. көтерілісшілерге қарсы астыртын әрекет ұйымдастырды. Бұл заговордың басында Ли Юань-хуннің келісімімен әрекет еткен Кэ Фэн-лин тұрды.  Кэ Фэн-линдің уйі штабқа айналдырылды. Осы жерден Пекинге, Учаньге әскер жіберу туралы телеграмма жіберілді және осы жерден Учань үкіметіне тыңшылар жіберілді. Күзет қарауында тұрған Ли Юань-хун болып жатқан оқиғаларды бақылап отырып, өзінің маңызды әскери тигізе, алатынын сезіп, ЛиЮань-хун дуду лауозымен қабылдауға шешім шығарды.

17 қазан күні Юсмачан алаңында әскер басшы қызметін қабылдағаны ресми түрде өткізілді.

Ли Юань-хун қызметті қабылдамай тұрып революционерлер мен конституционелисте,р 16 қазан күні кеңесте Хубэйде Қытай республикасының уақытша конституциясын қабылдады. Онда адамдардың тенді сөз бостандығына, жеке меншікке ие болуына, сауда-саттыққа, демократиялық бостандыққа және халықтың сайлауға, сайлануға құқы бар делінген. Бірақ Хубэяның барлық халқы барлық халқы сайлана алама  немесе сайлауға қатыса алатыны жөнінде конституция авторлары еш нәрсе айтпайды.

Жоғары заң жүргізуші орган – парламент, бұл конституция күшіне енгеннен кейін үш айдан кейін құрылуы керек. Бұл конституция бойынша дуду үлкен билікке ие болады. Парламенттін жиналмағанын ескерер болсақ,  онда барлық биліктің Ли Юань-хун қолында тұрақтанғанын көреміз. Хубэй конституциясының әлсіз жақтарына қарамастан, одан булжуазиялық революциясының бастауын көре аламыз. Бұл құжаттан көтеріліс себебі тек маньчжур монархиясын құлатуда ғана емес, орнына Қытай революциялық мемлекетті орнатуда екенін анық көре аламыз. Бірақ конституция тек қағаз бюетінде ғана қалды.

Учан көтерілісінің қатерлі екенін көрген маньчжур билеушілері 12 қазан күні әскери министр Инь Чанға екі девизияны Хубэйге бағыттауын тапсырды. Дивизия басында Юань Ши-кай  — Фэн Го-чжан  және Дуань Ци-жуй тұрды. Сол уақытта теңіз миністріне Уханьға соғыс кемелерін Са Чжэнь-бин  басқарумен бағыттады. Ал көтерілісті жаншуға басшылық жасау Инь Чаньге тапсырылды.

Ханькоуды қорғау үшін революциолистер маңызды бөлігі Люцзямо қаласының жолында соғыс ашты. Көптеген революционистер қолдарына бұрын-сонды қару алып көрмеген, олар әскери іске соғыс барысында үйренсе де, бұған қарамастан революционерлер армиясы жеңіске жетіп, қарсыластар Люцзямяоны беруге мәжбүр болды.

Люцзямаодағы жеңістен кейін, маньчжурлік монархияға қарсы күрес көптеген провинцияларда басталып кетті. 19 қазанда Ичандща көтеріліс болды. Бұл көтерілісті жаңа әскер солдаттарының басшысы Тан И-чжи («Әдебиет қауымдастығы» мүшесі)және Ху Юнь-луннан («Жалпыға ортақ прогресс одағы мүшесі») еді. Бұл көтеріліске бірнеше мың Сычуань-хань-коу темір жолының құрылысшылары қосылды, Ичан революциясының әскерлері жергілікті тұрғындар көмегімен Шаши, цзин  чжоу және т.б. қалаларда маньчжур билігін құлатты.

Кейбір провинцияларда негізгі күш құпия ұйымдар болды. Гуанхуада жергілікті уезде Чжан Гоцюан Синьян құаласын алды. Көтерілісшілердің бұл жеңісі революционерлердің жағдайын жақсартты.

Мемле,кетте революция кең аймақты шарпыды. 22 қазанда Чаншада көтеріліс болып, Хунанның тәуелсіздігі мен аяқталды. Қарашаның басына қарай маньчжур империясының билігі Шэньсиде, Шаньсиде, Цзянсиде, Юньнанде құлады. 3 қазан күні Шанхайда көтерілісшілер жеңді. Цинь билеушілері тәжірбиелі саясаткерді билік басына шақырып, Юань-Шикайді премьер-министретіп тағайындайды. Юань-Шикайды тағайындауы Ли Юань-хунді қуантты. Ол халық арасына дүрбелең орнатты, оның айтуы бойынша «солтүстік армия Юань-Ши-кай» мен үйретілген офицерлер мен солдаттар оған адал, біздің армия оның армиясына т-тенп бере алмайды;-деді.

23 қалашада билеушілер армиясы Ханьшуй арқылы өтіп, Ханьянға келді. Қан төккен ұрыс басталды. Екі жақта да жараланғандар мен өлгендер көп болды. Революция жағына шығып кеткен кемелер көмегімен Цинь әскерлері тоқтатылды. Халық әскерлері соғыста тұрақты болды. Олардың әскери білімді білмеуінің орнын, батырлықтары мен батылдықтары жапты. Сергеевтің жазуы бойынша «Революционерлердің Хань өзеніндегі жалпы саны 1500-3000 адамға» жетті деп жазды. 27 қарашада треволюционерлердің бір бөлігі қарсыластар жағына шығып кетті. Цинь отрядтары Ханьянға қарай жылжып, таңғы сағат 9-да басып алынды.

Ханьян басып алынғаннан кейін Учаньда дүрбелең орын алды. Ли Юань-хун қашып кетті, армия басшылықтарының арасында қайшылықтар туындады.

Хуан Син әскер төмен қаруланғандықтан Учанды қорғаудың мәні жоқ, одан да Нанкинге барып, сол жерден күш жинау керек деп ойлады. Бірақ бұл ойға революционерлер командирлерінің шешімдері қарсы болды. Қандай шығын болса да, олар Учанды қорғайтындарын айтты. Хуан Син өз лауазымынан бас тартып, шанхайға кетіп қалды.

Уақытша қолбасшы болып Цзян И-у сайланды. Қаланы қорғауда әскер министрлігінің орынбасары Чжан Чжэнь-у маңызды роль атқарды.Учануға көмекке қытайдың оңтүстік орталығынан еріктілеркеліп қосылып, армияны толықтырды.

Нәтижесінде туындаған жағдайларда Учан көтерілісінің тарихы куә болғандай бұл көтерілістің иелері күшті халық – крестияндар, жұмысшылар, студенттер, кала кедейлері еді. Учандағы маньчжур билігі құлағаннан кеін жаңа армия құрылды. Чжан Чжун. «Тыныштықты қолдау қауымдастығы» кеңес комитеттерін және жергілікті чиновниктерді солтүстік-шығысты тәуелсіз деп жариялауын қалады.

Үш провинцияның қолбасшысы дуду орнына Лань Тянь-вэяні, ал азаматтық гуьернатор – У Цзин-лянды қоюға революционерлер үміттенді. Бірақ ресолюционерлердің барлық жоспарлары қирады. 14 қазанда Чжао Эрсонь Чжан Цзо-мин мен өзін таңдатуға, ал орынбасары етіп У Цзин-Ляняны таңдатты. Фэньтянь провинциясындағы барлық билік осы контрреволюциялық топтарға шоғырланды. Бұл жерде қаржы министрлігі, шетел істері, әскери іс басшысы Чжан Цзо-лин болған ұйымдар құрылды.

Дәл осындай ерсі әрекеттер 16-17 қарашада цзиминь мен Хэйлунцзян провинцияларында болды.

«Тыныштықты қолдау қауымдастығы»революциялық қозғалысты басуға бағыттаплады.  Чжан Цзо-лин революционерлерге қарсы күрес бастайды. Көтерілісшілердің көьіне теңіз жағалауындағы аудандарға қашуға мәжбүр болды, олар сол жерде көтеріліс ұйымдастырып, маньчжур билігін құлатады. Лань-Тань-вэй революцияға жанашырлық танытып, жаңа армия бригадасының командирі қызметінен алынып тасталады.

Тіпті кейбір провинцияларда, ол жердің басшы ретінде «Біріккендер одағының» мүшесі тұрса да, шын мәнінде билік оның оның қолында болмады. Қытай тарихшысы Линь Цзэн-лин айтуы бойынша: «Біріккендер одағының» бір мүшесі Ху Хуань-мин өз қызметін солардың қолынан алды.

Қытай ренволюциялық буржуазия маньчжуңрлік монархияны құлатты. Бірақ билікті өз қолына ала алмады, олар феодалдардың, милитаристердің билеуін щектей алмады. Олар буржуазиялық республиканы толық мағынасында құра алмады.

 

 

 

• 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь Ятсенның      

        уақытша  өкіметінің қызметі Синьхай төңкерісі.

 

ХХ Басындағы Қытайдың саяси өміріне конституциялымонархияны орнатуға қозғалыс маңызды фактор болып табылады. Осы сұрақты зерттеу барысында саяси дағдарысты терең ашуға терең ашуға, мемлекетті Синьхай көтерілісі қамтығаны толықтай көрсетіледі.

Жоғары радикалдық Қытай буржуазиялық жұмысшы жоспарын «үш халық принциптарын» Сунь Ятсен қарастырды, бұл программа маньчжур династиясының биліктерін құлату, республика құру, жерге құқықты теңестіру туралы мәселе айтылды. Либеральдік қанаты қытайлық буржуазиялық және либералдық жер иелері конституциялық монархиялықтарға маньчжур императорларының билігін бір бөлігіне сақтап қалуы үшін қарсылық білдірді.

Конституциялық-монархия қарсаңындағы Синьхай революциясы қозғалысы уақыты жағынан салыстырып қарасақ Қытайдың жақа тарихындағы проблемалар мен сәйкес Кеңес тарихшылары бұл сұраққа көп көңіл бөлмеген, тек бірнеше беттер ғана арналды. Бірақ Қытайда 1901-1911 ж.ж. революциялық-демократиялық ұйымдар революцияның жолын бағыт-бағдарын оқайлатты.

Бұл тапсырысқа Фудань университетінің оқытушылары Ху Шэн-у мен Цзинь Чун-цзидің арнайы монаграфиясы жарық көрді, бұнда конституциялық-монархияның (1903-1911 ж.ж.) [3] негізгі даму кезеңдері анықталады.

1961 жылы ҚХР Синьхай революциясының 50 жылдығына орай, оның әлеуметтік негізі, конституциялық-монархиялық жалпы сипаттамасы, либеральдық ларгердегі ішкі топтар туралы таластар туындай бастады [4].

Бағалы факт түріндегі материялды яғни конституциялық-монархиялық қозғалыс туралы орыс буржуазиялық историографияларынан ала аламыз [6].

Батыс буржуазиялық әдебиетінде бізді қызықтырар тақырыпта көлемді зерттеу жұмыстары жоқтың қасы. Камерон мен Винейка [7] зерттеу жұмыстарында негізінен конституциялық және реформаторлық әдістеріне орналады. Екі авторда бұл жағдайды Қытай шартына жақын деп атап көрсетіп «революционализм щеті» және Синьхай революциясы шынайы және заңдылық процесс ақырындап конституциялық саяси институттарға үйрене бастады [8].

Көлемді факт түріндегі материал-американдық тарихшы Левенсонның еқбегінде кездеседі, Лян Ци-чао реформаторға арналған [9], бірақ оның қызметі қытайдағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтікөэкономикалық және саяси жылжуға байланысты еді.

Конституциялық-монархия қозғалысындағы басты проблеманы зерттеуде «Синьхай революция» атты жинақтың (оның ішінде 4 томында) маңызы зор болып табылыды. [10].Бұл материалда маньчжур билігі конституциялық әдіс, конституциялық-монархия ұйым қызметі, Лян Ци-чаоның «Гофнн бао» журналындағы мақаласы туралы мәліметтер айтылған. Бірақ толықтай алып қарағандағы материалдар бұл жинақта проблеманы кешенді түрде көрсетпейді, бұл жерде маңызды документтер саяси либералды сипаттайтын құжаттар және 1911 жылы революция қарсаңындағы ірі кәсіпкерлер туралы айтылады.

Бағалы және сирек кездесетін материалдар «нянку»-шежіре-өмірбаяндық, және әртүрлі либеральдік реформалар лагеріндегі қызметкерлердің түрлі өмірбаяндары (Чжан Цзянь, Лян Ци-час және т.б.)жазылған [11].

Мағызды материалдар Москва мен Ленинград архивтерінде Орталық мемлекеттік тарихи архивте Ленинградт институтындағы Азия халықтары бөліміндегі шығыстанушылар архивтерінде кездеседі. Оларда патша дипломаттары, конституциялық-монархияға көп көніл бөлген, либераль лагерінің жоспарлары туралы біршама материалдар сақталған (1910-1911 ж.ж.). 1909-1911ж.ж. Юнстициялық- монархиялық қозғалысқа тап болған жағдай, қте қиын әрі қарама-қайшылықта еді. Цинь саясаты мемлекет қызығушылықтарымен саудаласт, саясат аяусыз халықты тонады және Қытайды халықтық дағдарысқа алып келді. Әлеуметтік экономикалық қиыншылық елдің экономикасын толықтай құлдырауға алып келді. [12].

Қиындаған әлеуметтік-экономикалық дағдарыс мемлекетте революциялық жағдай тудырды.

1910 жылы өздерінің түрлі демократиялық ұйымдары өз жұмыстарын жақсарта түсіп, жаңа армия түрлерін жандандырды. Гуанчжоу көтерілісі 1910-1911 ж.ж. «Бірлескен союз» ұйымдастырды, Цинь монархиясының қаншалықты ыңғайлы екені көрсетілді.

Сыртқы саясат бұл кезеңде қатты шиеленіскен. 1909 жылы желтоқсанда АҚШ-та «нейтрализация» туралы жоспарын солтүстік-шығыс Қытайдағы Темір жолға байланысты. Осы ауданды толық өз қолына алмақшы болды [13].

Бұл кездегі жаңа даму барысында этапта конституциялық-монархиялық қозғалыс (1909-1911 ж.ж.) қозғалыс кеңесетін комитет кемелері бұл қозғалыспен байланысты. [14].

Либералді оппозиция Цинь монархия саяси аппаратын бұзбау.а ұмтылды, және бұл орган билігін орнына қойды.

1909 жылы кеңесу комитет коститиуциялық режим Қытайда Либеральды помещиктер ойынды өз қолдарына алды [15]. Либеральді буржуазияның оппозицияның реакциялау саяси ұйымда, сауда- ақша қатынастарды   қатынастарында ауыл шаруашылық қатынастарды қамытуда маңызы зор еді.

Кеңес өкіметі арқылы либеральді-буржуазиылық буржуазиялық және Қытай,а шетел капиталдарын енгізу қызметін енгізді, бұл келіссөз бойынша арнайы елшілерді Пекинге жіберуге және 1911 жылы парламентте ақыру туралы жарлыққа үкім шюғарда.

Кеңес комитеті арқылы либеральді–буржуазиялық және Қытайға шетел капиталдарын енгізу қызметін енгізді.  19809 жылы Шанхайда келіссөзқө жүргізілді, ол бойынша арнайы елшілерлі Пекинге жіберуге 1910 жылы қаңтарда  Пекинге келген Кеңес комитеті Сунь Хун-и басқаратын, дауыл секілді сол сұрақты көтерген еді. Елшілер тағы да мемлекеттік Кеңес мүшелерінде келіп тексерді де, оларды «игілік» мағынасына үгіттеді.

         Конституциялық-монархиялық соққы бұл уақытша маңызды ұсақ буржуазиялық интеллигенциялар қамтыды. Тіпті кейбіреулері өздеріне жара салып, конституция орнату қамымен регентке жазды.

1910 жылы ақпанда алғашқы петинцияда кеңесу коммитеттері Чжан Цзянь арқылы құрылған еді. Оның құрылысы регентті конституциялық  монархияның ерекшелігіне сендіру, парламенттік режимнің тиімділігін дәлелдеу, Цинь династиясына пайдасын көрсетті. Бірақ петиция «тығыз парламентті» ашу ретсіздіктердің шығуына, және конституциялық реформа жүргізуудегі қайшылықтар туғызады деген сылтаумен кейінге қалтырылды.

         Осыдан кейін елшілер кеңес комитеті, Пекинде тұрып, петициялық қозғалыстың шеңберін кеңейту, Циньге ықпалын күшейту туралы мәселені қарастырды.

         1910 жылыақпанда Пекинде жарлық бойынша «Пікірталас одағының парламент құрудағы күресі» (Гохуй Циньюань тунчжихуй) құрды, олар конституциялық партия болашақ үміті болып табылады. Пікірлестердің басты мақсаты  «Парламенттік идеяларды» кең тарату болып табылады. Либералды қызьеткерлер «парламент мемлекетті құтқарудың жалғыз-ақ жолы болып табылады». Дегенді алға қойды.

         Конституционистер «жылдамырақ парламент құру, Қытайдың барлық әлсіз жақтары мен кедейліктің барлық себептерін жояды» деп ділелдемек болды.

         1909 жылы тамызда осы топ Токоиода  «Информациялық кеңес комитетінің істері жөніндегі қауымдастық» тапты (Цзын Цзю-и Шигэ дяочахуй) ұйымдастырды.  «Конституция хабаршысы»деген газетті жариялады., юұнда түрлі елдердің конституциялық зандары мен комитет жұмыстары туралы хабарлар жазылып отырылды. 1910 жылы қаңтарда Токио да «Гофын бао» туралы негізделді, бұның ішінде Лян-Ци-чаоның да мақалалары араласып жүрді.

         Сол уақытта эмигранттың бір тобы крнституциялық-қозғалысының Қытайдағы лидерімен байланысын жасауға үміттенді. Петициялық қозғалыс басталғанда Лян-Ци-чао арнайы Сюй-фу-суға ұйымдастырушы компаниямен қарым-қатынасын жақсартуы туралы тапсырма берді, ол уақытша Сюй-фу-су Шанхай қаласында еді. 1910 жылы наурызда Сюй-фу-су Пекинге келеді, кеңес комитетінің мүшесімен жақындасуға мүмкіндік береді. 1910 жылы жаз айында ол тіпті «Гомин-чунбао» газетінің ректоры болады. Сюй-фу-су арқылы Лян Ци-чао Пекин елшілерінің басшылары Хуа-лунам, Сун Хун- и, Лин Чжан-минам, Хуан-Шэ-нием хат жазысып тұрды.

         Екінші петициялық компания ақпаннан 1910 жылдың маусымына дейін созылды. Бұл уақытта конституционистерге кеңес комитетінің арқасында петициялық қозғалыс масштабын кеңейтті.

         1910 жылы маусында  кеңес мүшелерінің саны 150 адамға көбейді.

         1910 жылы 16 маусымда Пекин делегаты цензоратқа 10 өтініш жіберді, бұл да бұрынғыдағы дай конституция орнатуды 1911 жылы парламент құру туралы еді.

          Бұған жауап ретінде Цинь билеушісі 27 маусымда императорлық жарлық шығарды, онда «Конституция құруда барлық салықты сақтау керек» делінген. Сонымен бірінші петинциямен екінші петинцияда кейінге қалдырылды. Регенттің бас тартуы конституциялық-монархиялық топтардың наразылығын тудырды. Шішде-тамыз айларында 1910 жылы Лян Ци-чао «Гофын бао» (1910 жылы №17,18) өз мақаласын жариялады. Парламент құрудағы билеушілердің қылмыстары және Отандастарынан парламентқұрудың уақыты туралы сұрақпен қаратуы бұл мақаласында ол «ол билеушілерге парламентті ашудағы » өтінішін білдіреді. Ол «Цинь алдында қорланудың қажеті жоқ, себебі оның бәрі жағдайымызды одан әрі қиындатып жіберді». [37].

         Осы уақыттағы конституционалистердің қызметі өз қатарларын кеңейтуге, өздерінің-монархиялық «саяси армия» құруға бағытталды. Шілде-тамызда 1910 жылы жергілікті басқару конституционалистерге петициондық компания құрды.

         1910 жылы тамызда орыс-жапон байланысындағы келісім және Корейдің бір басшысы «пікірлестер одағы» Сунь Хун-и халыққа жолдауында «халық күштерінің біріктіруіне және мемлекетті қорғаудағы шаралар қолдау керектігі» туралы айтады.

         Қыркүйек-қазанда 1910 жылы үшінші петицияда қытай наместниктері және губернаторларда маньчжур билеушілеріне бағыттады, бұл теллиграммада парламентті ашу және жауапты комитетті ашуы туралы өтініш еді.

         Конституциялықмонархиялық топ басшылыры Тан Хуа-луюне (Хубэй), Тан Янь-нан (Хунан), Пу Дянь-цзюнем (Сычуань) «билеушілер халық қалауын орындамады, 1911 жылы парламентті құрудан бас тартты деп санауын тоқтатпады. 1910 жылы қаңтарда жаңа петица құруды жоспарлады».

         1910 жылы желтоқсанның екінші ширегінде Цин билеушілері жаңа петициялық қозғалысқа қарсы шара қолданды. Тыныштықты бұзғандарды қамауға алуға және оларды «ешқандай кешірімсіз» жазалауға алды. 1911 жылы қаңтарда Синьцзян Вэнь Ши-линь қанауға алынды.

         Конституциялық-монархиялық қозғалыстың лидерлері Қытайда конституция орнатуға кедергі болып тұрған мемлекеттік кеңес деп санады. Лян Ци-чао «конституция орнатудағы дайындық князь қолына түсіп қалғаннан соң, оны орнатудағы барлық үміт ұшып кетті» десе де боладыдеп жазады. Үшінші петициялық компанияның конституциялық-монархиялық топтар мемлекеттік кеңес мүшелерінің ықпалын жоюды қарастырды.

         1910 жылы қарашада депутаттар арқылы Жоғарғы Кеңес палатасын жауапты қылып көрсетті. Цин империясы конституциялық-монархиялықтопты құлатуға жаңа соққы дайындады.

         1910 жылы 19 желтоқсанда империясының жрлығы шықты, ол жерде «билеушілер қолында барлық қызметтегілерді орнатуды немесе қууды өзі орнатуды, өзі тағайындайтыны туралы айтылды».

         Төртінші петициялық компанияның сәтсіз өтуінен кейін «Гомин чунбао»газетінде Сюй Фу-судің куәгерлігі бойынша «Барлық халық өз қалаларына оралу керек» және комитеттің еш үмітсіз екенін айтқан.

         1911 жылы сәуірде Пекинде депутаттар кеңесі комитеттерінің-Жоғарғы Кеңес мүшелері кездейсоқ жағдайлардағы палатаны құру мәселесі шешілді.

         1911 жылы майда Чжан Цзянь бұл уақытта ол Шанхайда тұратын еді, Тан Шоу-Цзянь, Чэн Цзы-пэй  және басқа конституционалистер регентаға хат жазды.

         Фактілерге сүйене отырып, Сянь Фынмен Тунчжи (1851-1874ж.ж.) мемлекеттік қызметтерді қытай министрлері пайдаланған кезде, хаттың авторлары оларды маньчжурлықтардың қытайға тигізген зияны туралы көндерді. Сол кезде Цзянсу-чжэцзин либералы Чжао Сяо-шань Цинь регенттерінен байланысы болғандықтан, Шанхайдан Пекинге келіп, Цзай Лиге құпия мәселені айтып берді.

         1911 жылы жазында Пекинде тағыда Кеңес комитеттері басшысы Тань Ян-каеммен кездесті. Маусым-шілде айларында екі рет бірлескен делигация петицияда министр кабинеттерінің мүшесін өзгертуді талап етті. Бір жағынан либеральді буржуазиялық орта 1911 жылыжаз айында өз қызметтерін мемлекет масштабында белсене қызмет жазады.

Алғашқы әрекет 1910 жылы желтоқсанда бағытталған еді, ол кезде «Пікірлестер одағы» құрылған атауы «империялық партиялар бірлестігі» (Дию туньиндан) деген атпен белгілі.

         1911 жылы маусымда осының негізінде Пекинде «конституция бірлестігінің достары». (Синьюхуй)айда болды.

         Ал екінші жағынан бұл орта милитаристер-бюрократияларымен келіссөз жасап, біршама Циньға қарсы шара қолданды.

         1911 жылы майында кеңес комитеттері чжан Цзянді Наньтунға бағыттайды, ол онда мемлекеттін сол уақыттағы жағдайын қарастырып, ортақ қызметтегі жоспар дайындауын қажет еді. 1911 жылы шілдеде Чжан Цзянь арнайы Пекинге баруды ойластырды. Ол жол үстінде Чжэндэ тоқтап, Юан Ши-каймен кездесті. Олардың талқылаған ортақ сұрағы мемлекеттегі дағдарыс жағдайы еді. Әлсіз революциялық-демократиялық халық буржуазиялық қанаты либеральды буожуазия және феодалдар алдында төтеп бере алмады. Осылай наньшикаевтік диктатура жолы жалғасты. Либералды феодалдық-либералистік дем берушілік реакциясы Синьхай революциясының жеңілуінің бірден бір факторы болып табылады.

        Цинь империясындағы дағдарыстың тереңдей түсуі 1911 жылдың күзінде әлеуметтік-саяси жарылысқа әкеп соқты. Бұл жарылыс Хубэй провинциясының Учань қаласында орын алды. Ол көтерілісті мемлекеттік аппаратта қызмет істеуші, бай әулеттен шыққан Тан Хуанин басқарды. Оның мұндай әрекеттерге баруына оның патриоттық сезімінің жоғары болуы еді. Ендігі жерде революционерлер мен реформалар өзара келісімде жұмыс істей бастады. Осы бірлескен отырыста Хубэй революциялық идеялардан алшақ генерал Ли Юань-хун сайланады. Ал азаматтық әкімшілік басшысы болып Тан Хуалун тағайындалады. Іс жүзінде қалыптасқан әскери әкімшілік екі маңызды шараны ж.а. Ең алдымен ол Цинь әулетін биліктен кетіруді және Қытайды республика деп жариялауды мақсат етті, екіншіден барлық провинцияларға маньчжур әулетіне қарсы көтеріліске шығуды сұрады. Үндеу төмендегідей болды: Аш-жалаңаш халық, барлық жерде кедейлерден көмек сұрады. Осының бәрі маньчжурлардың істегені, олар халықты күнкөрісінен айырып, өлімші етті. Қытайдың 18 провинциясы біз сіздерге қайырыламыз! Жаумен толық жеңіске жетпейінше, бізге танылған ұлтты кетірмейінше, мәнгілік уақытқа республика орнатпайынша жандарыңды асмандар дейді. Бұл үндеулер қарапайым қытайлықтар мен қоса ірі-ірі чиновниктерге, губернияларға, ірі-ірі байларға да арнамады. Маньчжурлардан азат етілгеннің белгісі ретінде революцияға қатысушылар өздерінің бұрымдарын кесіп тастады. Сыртқы саяси факторлардың әсері революцияға көп жағдайда әсер ететіндігін білген революционерлер шетел консулдарына елшілер жіберіп, бұрынғы келісімдердің бұлжымайтындығын мойындауға мәжбүр болады. Бұған жауап ретінде державалар өздерінің бейтарап саясат ұстанатындығын хабарлайды.

        Жоғарыдағы Хубэй революционерлерінің үндеуіне барлық қытай провинциялары қосылды. Екі ай шамасында маньчжур билігі 15 провинцияда құлатылды. Желтоқсанда Цинь үкіметі тек солтүстіктегі – Чжили, Хэнань және Ганьсу провинциясында сақталып қалды. Қытайдың шет аймақтарында Яғни Тибетте, Синьцзянда, сыртқы Монғолияда ұлттық толқулар орын ала бастады. Революцияның негізгі күші ол революциялық сонымен қатар шаруалар, қолөнершілер, жұмысшылар, құпия ұйымдардың мүшелері көптеп қамтыпты, оның ішінде жастар елеулі рольге ие маньчжурлер жағдайды бақылауда ұстай алмады. Көмекке Цинь әулеті Қытайдағы белді сановник Юань Шикайға арқа сүйеді. Ол жазалау отрядының бастығы болады, ол 2 қарашада оған премьер-министрдің қызметін береді. Ал Юань Шикай осы кезде түлкінің саясатын жүргізеді. Ол Циндермен де революционерлермен де мәмілеге келеді. Оңтүстік революцияның күштерден қорыққан Юань Шикай революциянерлермен келісімге келуге және бейбітшілік жариялауға шақырады. Солтүстік пен оңтүстіктің келісімдері 18 желтоқсанда Шанхайда басталады. Тан Шаон конституциялық монархия құруға шақырады. Бұл ұсынысты батыс державалары да қолдады. Англия, Германия, Франция, АҚШ, ресей, Жапония келіссөздің мүшелеріне хат жолдап тезірек мәлімге келуін сұрайды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 1912-1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ

 

2.1  Юань Шикайдың билікке келуі

 

Учань көтерілісі Цинь империясының саяси, әлеуметтік-экономикалық жағынан бытыраңтығығын көрсетті. Көтерілісті басуға манчжурдың шамасы келмеді, тіпті қалыпты жағдайға жауап бере алатын шамасы жақ еді. Маньчжурлар амалсыздан шетелдіктерге танымал, ХІХ-ХХ ғ.ғ. елгілі тұлға қытайлық Юань Шикайды көмекке шақырып, 1911 жылы 27 қазанда оны басқыншы етіп тағайындады, ал 2 қарашада премьер-министрлікке тағайындады.

Бірақ Юань Шикай Пекинге баруға асықпады, ол қызметіне кіріспей, үкімет әскерлерінің іс-әрекетін бақылаумен болды. Бұл армия құрамында кезінде өзі басқарған Бэйян армиясы ,яғни, «Жаңа армия» бөлімі бар еді. Генерал Фэн Гочжан басқарған әскерлер 2 қарашада Ханьанды алды. Алайда бұл үкімет әскерлерінің соңғы жеңісі еді. Бұған жауап ретінде Шығыс Қытай төңкерісшілер армиясы шабуылға шығып Нанкинді басып алды. Сөйтіп тепе-тендік пайда болды.

Дәл осы соғыстардың қызған шағында Юань Шикай Пекинге келіп, (16 қараша) премьер-министрлікке отырды. Жас император, регент және басқа маньчжурлік билеушілері барлығының саяси шексіз билік биленуге көндіріп, Пекиннің  қаласының жеке дара билеушісіне айналды.

Юань Шикай өзінің ұлы державалардвн қолдау табатынына өте сенімді болды, сондықтан да ол шетелдіктерге үміт артты.

Цинь сарайынан революционерлерге қарсы күресу үшін барлық билікті өз қолына шоғырландыра білді. Екінші жағынан ол оңтүстік төңкерісшілер көсемдерімен астыртын қарым-қатынас жасап, олармен компрамисске келуге тырысты. Ондағы мақсаты барлық билік оның қолында қалу еді.

Юань Шикай кәсіби саясатшы ретінде империяның күнінің басқынын сезінді, сондықтан да оның мақсаттық билікті кғөксеуі ұлғая түсті. Қарашаның соңына қарай Юань Шикай британ елшілігі арқылы өзін император деп тануға күш салды. Сонымен қатар төңкерісшілер көсемдерімен келіссөз барысында өзін уақытша президенттікке ұсынуға тілек білдірді.

Бұл мәселенің парадоксалдығы сол Юань Шикай екуі жаққа да қажетті тұлға еді.

Мәселен, төңкерісшілер Ли Юань-хунның: оған жолдаған хатында: Сіз қытайлықтар ішіндегі ең танымал, ең икемді саясаткерсін ……. Қытайлықтардың өокендеуі және егеменді Қытайда сақтау тек сіздің қолыңыздан келеді ［136］ деуінің өзі Юань Шикайдың төңкерісшіілер үшін де аса қажеттілігн байқатады.

Мұндай ойды төңкерісшілер армиясының қолбасшысы Хуан Сина да ұстанды. Тіпті белгілі төңкерісші, үш принципетің автор, ХХ ғасырдың қытайдың рухани көсемі Сунь Ятсеннің өзі де, 1911жылы қарашада уақытша президенттікке Ли Юань-хунды ұсына отырып, ал Юань Шикайға қарсы ол ешқандай бөтен пікірде емес екенін мәлімдеген［369］. ЮаньШикай олар үшін ең бірінші қарапайым қытай болып есептелінді. Сол себепті де ол оңтүстік пен солтүстік арасындағы байланысты қалпына келтіруге, өзінің билігін сақтап қалуға жанталаса әрекет ете бастайды.

1желтоқсанда Ханькоудағы ағылшын елшілігін ара ағайындық пайдаланып, олар арқылы төңкерісшілермен ынтымақтасуға және келіссөз бастауға ұсыныс жасайды.  

Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы келісімі 18 желтоқсанда Шанхайда басталды. Солтүстік жағынан ЮаньШикайдың атынан министрлер кабинетінен Тан Шаой, ал Оңтүстік атынан бұрыңғы АҚШ-тағы Қытай елшісі – У Тинфан келіссөз жүргізді. Тан Шаой маньчжур императоры үкіметі сақталынған конституциялық монархия құруды ұсынды. Бұл позицияны батыс державалары да қуаттады. 20 желтоқсанда Англия, Германия, Франция, АҚШ, Ресей және Жапония елшілері өтіп жатқан келіссөзге біріккен нота жіберді, онда «конфликтікті аяқтап, тезірек екі жақ келісімге» қол жеткізуі жөнінде хабарланған  ［］. Алайда оңтүстук өкілдері солтүстік бағытын қолдамады жәнеғ Юань Шикайға Республиканың президенттік міндетін тек қана маньчжур династиясынан қол үзген жағдайда ғана тапсыратындықтарын нық айтты.

Алайда 1912 жылы президент және оның үкіметінің негізгі міндеттеріне Цин империясымен құлатуды аяқтау тұрды. Юань Шикай уақытша президенттікке Сунь Ятсеннің сайланғанын естіп, Тан Шаойға келіссөзді тоқтатуды және конституциялық монархияны мойындаған жағдайда ғана келісімге келуді тапсырды.

Юань Шикай болса өз әскери күштерін күшейте бастады. Ал осыған қарсы Сунь Ятсеннің билігі болса, өзінің революциялық армиясын Пекинге шабуыл жасауға дайындауын жариялады. Бірақ осыған қарамастан Юань Шикай Пекинде басқа тактикаға көше бастайды. Өзінің мықтылығына және қаласының дайындығына сенген Юань Шикай монархиялық режимді құрбан етеді. Ал 1 қантарда болса Юань Шикай императрицадан Нанкинмен байланысқа шығуға рұқсат сұрайды. Бұл келісім шарт екі жақтың келісімге келуімен аяқталады. Бұл келісімде император билігінің өзгермеуі, ақша-қаражатпен қамтамасыз етуі, барлық жағдай жасалуы керек деп айтылған. Наурыз айының соңына қарай Нанкин Тан Шаоиға келеді. Ол яғни Тан Шао сол кезде Юань Шикай тағайындаған премьер-министр болған. Бірақ бұл кезде Сунь Ятсендік министрлер Цай Юанпэй, Ван Чунхуэй — өз орындарын саужан қойған болатын.Жаңа республикалақ басшылықтың орнаумен Сунь Ятсен 1 сәуір күні өзінің кетуін жариялайды. Ал 3 сәуір күні болса Шанхайға кетеді. Қытайға жаңа саяси кезең басталады. 2 сәуір күні ұлттық жиналыста Қытайдың астанасын Пекин қаласына көшіру туралы шешім қабылданады.  1912 жылы партиялық бірлік (Туньидан) басталады, оны ұйымдастырып отырған  Чжан Таянь, ол Сунь Ятсенмен революцияға дейін өштесіп қалған адам еді. Бұл партияда мынандай реформаторлар жиналған (Чжань Цзянь, Чэн Дэ цюань, Тан Шоуцянь) деген. 1912 жылы мамыр айында ұсақ ұйымдара сонымен қатар Бірлік партиясында да Республикалық партия құрыла бастады. Оның басқарушысы Ли Юань-хун болды. Ал оның басқаруына сонымен қатар Чжань Цзянь, У Тин-фан Чэн  Дэцюань, ЧжанТайянь кірді. Бұл партия басты парламенттің оппозициясы болды. Сунь Ятсен өзінің кетуінен кейін басқа қалаларға да шығып жүрді.Сөйтіп 1912 жылы жаңа партия құрылды. Ол «Гоминьдан» деп аталады. Бұл партияның мақсаты мемлекетте саяси биліктің орнауы болды және қару мемлекет аралық бірлік деген мәселелерді шешетін болды. Олар революциялық күшіне қарсы шығып мемлекетте демократия орнатқысы келеді. Гоминьдан парламенттік сайлауда жеңіп шығып, оған 596 председатель палатасынан 269 орын, жоғарғы палатадан 274 пен 123 орынға ие болды.Ал екінші орында республикалық партия жүрді.

 

2.2  Синьхай  төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының 

       саясаты

1914 жылы тамыз айында І дүниежүзілік соғыс басталысымен Қытай үкіметі өзінің бейтпраптылығын жариялап, соғысушы державалардан Қытай территориясына, соның ішінде, сол державалардың Қытай жерінен «жолға алған» бөліктеріне соғыс қимылдарын көшірмеу туралы өтініш жасады. Дегенмен, 1914 жылы 22 тамызда Жапония өзінің Германиямен соғыс жағдайын жариялап, солтүстік беткейдегі Циндаода 30 мыңдық әскерін шоғырландырды. Екі айлық компаниясынан кейін Жапония Шандуньдағы неміс иеліктерін басып алып, өз бақылауын бүкіл жарты аралға орната бастады. Қытай үкіметі Юань Шикайдың монархиялық жоспарларын жүзеге асыру үшін Жапон агресиясына қарсылық көрсетпей, керісінше, қолдау табу мақсатында жағымпазданудың жолдарын жасады. Жапония соғыс жағдайлары мен державалардың соғыстың европалық театрымен жүктелгенін пайдаланып, 1915 жылы 18 қаңтарда Қытайға қарсы 5 топтан тұратын «21 талабын»жариялады. Бірінші тобы Жапонияның Шаньдун проминциясына билігінің орнатуымен ерекше,ленді. Екіншісі Маньчжурия және онымен шектескен Ішкі Монғолия бөліктеріне әскери-саяси және экономикалық бақылау орнатуға байланысты талаптарды құрады. Үшінші талабы Орталық Қытайда орналасқан металлургиялық Ханьепиндік комбинатта бақылау орнатуды көздеген. Төртіншісінде басқа державалардың Қытай территориясын иелену мүмкіндіктерін болдырмауды көздесе, соңғысында Жапонияның ьүкіл Қытай иелігінде өз билігін орнатуды көздеген 7 пунктен тұратын арнайы жоспар талаптары қамтылған. Бұл пункте Қытай үкіметінің жапондық саяси бойынша кеңесшілерін шақыртуы, полиция және қытайдың әскери өндірісін бірігіп басқару, бүкіл өнеркәсіптік және темір жол құрылысын Жапонияға өткізу туралы қарастырылған.

АҚШ, Англия және Францияның қолдауына үміттеніп, елдің белді патриоттары ықпалы нәтижесінде Юань шикай «21 талапты» бірден қабылдаудан бас тартып, Жапониямен қақтығысқа келеді. Бірақ Англия мен АҚШ Қытай үкіметіне Жапониямен тікелей соғысты болдырмай, оның талаптарын орындау туралы ұсыныс жасайды. Юань Шикайдың жапон талаптарын қабылдау күні – 1915 жылдың 9 мамыр – Қытайдың «ұлттық намысын жоғалтқан күні» болып есептелді. Елде патриоттық антижапондық қозғалыстар орын алып, жапон тауарларына байкот жарияланып, бұқаралық антижапондық көтерілістер жүргізіле бастайды.

«Екінші революция» жеңілісінен кейін жапонияда эмиграцияда жүрген Сунь Ятсен 1914 жылы шілдеде Юань Шикай диктатурасына шектеу қояды, көздеген партиясының орнына 1912 жылы конституция негізінде демократиялық республика құрылымын құрайтын Қытай революциялық партиясын (Чжунхуа Чэминдан) ұйымдастырады. Өте қатал жағдайда жұмыс істеп жүрген жаңа революциялық партия өкілдері патриоттық антижапон қозғалыстарына белсенді түрде араласып, Юань Шикай және оның қарамағындағылардың сатқындықкапитулянттық саясатын жазалауды тоқтатпайды.

Қытайдағы антижапондық көтерілістердің өршуінен үркіген жапон, билеушілері Қытайға деген көзқарастарын өзгертуді жөн көреді. Олар республикалық күштердің бірігуі мен Қытай қабылдаған  «21 талаптарының» жоққа шығарылуынан сескенді. Атланта елдері де монархиялық жоспарды қолдаудан бастартты. 1914 жылдан бері Юань Шикай тұсында мемлекеттік құқық мәселесі бойынша кеңесшісі болған американдық профессор Гудноу Юань Шикайдың бүкіл антидемократиялық заң жобаларын жасап, Қытайға республикалық құрылымның жарамсыздығын теориялық тұрғыдан түсіндіріп көруге тырысып «Қытайдың салты мен руханиятына сәйкес» келетін монархиялық құрылымға ауысуды ұсынған.

Қайта монархиялық құрылымды қалпына келтіруді көзөдеген Юань Шикай елдің бүкіл првинцияларында арнайы петициялық компаниялар мен «референдумдар» ұйымдастырды. Тәж кию рәсімін жүзеге асыратын арнайы комитетпен қоса, жаңа императордың өз ұраны – «Хунсянь» жарияланды. Қызу үстіндегі монархия жақтаушы компанияларына қарсы Юньан жерінде антимонархиялық армия офицерлері өз тәуелсіздіктерін жариялап, «Республика қорғаушы армиясын» құрғандықтарын хабарлады.

Республиканы жақтаушы қозғалысшылар саны Қытайдың оңтүстік-батыс және оңтүстік провинцияларында күннен күнге көбейе берді. Юаньшикайлық әскер үздіксіз соғыс жеңілістеріне тап болды. 1916 жылы Пекиннен өз тәуелсіздігін Гуйчжоу провинциясының әскери губернаторы жариялағаннан кейін, Гуанси провинциясы да өз тәуелсіздігін алды. Бұлардан басқа Гуандун мен Чжэцзян провициялары монархиялық биліктен ажыраса, оңтүстік-батыс  республика жақтаушыларының қатарын Сычуан және Хунан мелитаристері толықтырды. Қызу үстіндегі сепаратистік қозғалыс қарсаңында күтпеген жерден Юань Шикай қаза болады.

Қытайда көптеген әскери-феодалдық вотчиналар құрыла бастайды. Милитаристік топтпрдың ішіндегі ең ірісі бұрынғы хунзундардың бастығы болған Чжан Цзолиннің билігіндегі Фэнтэндік (маньчжурлік), Фэн Гочжан басқаратын Чжилилік және генерал Дуань цижу қоластындағы аньхуэйлік болып 3-ке бөлінетін Бэйлік (солтүстік) тобы болды. Шаньси провинциясында Бэйлік таппен қақтығысып жүрген милитарист Ян Сишаньнің үстемдігі мол болды. Бұл провинцияда одан басқа генерал Чэнь Шуфан деген де болды. Оңтүстік батыс милитаристерінің лагері екі ірі таптан тұрды: Тан, Цзяо басқаратын Юньнандік және генерал Лу жунтин басқаратын Гуансилік.

Милитаристер жергілікті  шонжарлардың қолдануына ие болған, олардың сөздері де ірі феодалдар болатын. Милитарлық пайданың негізгі көзі шаруаларды салықпен қанау, өз биліктерін жүзеге асыра алатын территория көлеміндегі өндіріс пен сауданы бақылаудан түсетін түсетін кіріс, шетел фирмаларымен келіссөз жүргізу және империалистік державалардан түсетін қаржы көлемі болды. Империалистердің қытайлық милитаристеді қаруландыру және қаржыландыруының басты себебі өздеріне деген тәуелділігін ұлғайту болды. Осылай Жапония фэнтяндік және аньхуйлік милитаристерді, Англия және АҚШ Чжилилік милитаристерді қаржыландырды. Мысалы, 1917 жылы Жапония Дуань Цижуйге ірі қарыз (Нисихара қарызы) беріп, Маньчжуриядан жаңа концепсияға ие болды. Сауатсыз жері жоқ шаруалар мен люмпен пролетарлар милитаристердің жолдамалы армиясының көп бөлігін құрады.

Жаңа президент Ли Юаньхунді оңтүстік-батыс милитаристері тағайындаған болатын. Вице-президент Фэн Гочжан Англия мен АҚШ-қа, ал премьер-министрн Дуань Цижуй Жапонияға еліктеді. Үкімет 1912 жылы конституцияны қайта күшіне енетінің жариялап, Юань Шикай таратып жіберген парламентті қайта жинады. 1916 жылдың соңына таман  Солтүстік пен Оңтүстіктің құжат негізінде достастығы туралы жарияланды. Ал пекиндік үкіметке милитарлық топтар арасында Қытайдың І дүниежүзілік соғысқа қатысуына байланысты үлкен дау дамай күрес болып жатты. Бұл күрес Атланта лагеріндегі империалистер арасындағы қарама-қайшылықты бейнеледі. Соғыс басталған уақыттан Англия, Франция және Ресей Қытайды Антанта жағына өткізуге тырысты. Жапония Қытайдың бұрыңғы неміс иелігінде болған Шаньдун аймағының қайтарылуын талап ететіндігінен сескеніп, оған қарсы болады.

АҚЩ-тың Германияның қатынасының тоқтатылуына байланысты Антанта елдері Қытайды Германияға қарсы тұруына ұсынады, бірақ кейіннен Қытайдың армиясы мен флотына жапон бақылауының орнауынан сақтану үшін Қытайды бейтарап жағдайда болуды сұрайды. Англия және басқа Антанта елдерінің сөзін негізге ала отырып Жапония Таяу Шығыстағы неміс иеліктерін оған, Яғни, Қытайға берем деген кепілдікпен 1917 жылы 14 наурызында Жарияланған Қытай мен Германия арасындағы қарым-қатынастың тоқтатылуына қол жеткізеді.

Халықтың демократиялық, республиканы қолдаған көп бөлігі Дуань Цижуйдің дүниежүзілік соғысқа қатысу арқылы өзінің диктатурасын нығайтатынын түсініп, соғысқа қарсы кең көлемді қозғалыстар ұйымдастыра бастайды. Дуань Цмжуйдің Германияның қарсы соғыс ашуы туралы заңды пайдалануы парламенттің араласуы нәтижесінде іске аспады. Дуань Цижуй премьер-министр қызметінен алынып тасталды да, оның орнына проамерикандық У Тинфан отырғызылды. Пекин билеушілерінің арасындағы келіспеушіліктерді Циндік династияны жақтаушы, монархист, герман империализмі тағайындаған Чжан Сюнь пайдалануға тырысты. Ол Ли Юаньхуннің Тяньцзиньға әскерімен шақыруын пайдаланып,  Пекинге өз әскерін енгізіп, император Пу И басқаратын Цин династиясының билігі қайта құрылғандығы туралы жприялайды. Оның кеңесшісі ретінде бұрынғы реформаторлардың комбасшысы болған Кан Ювэй тағайындалды. Дуань Цижуй Жапония көмегімен бэйлік милитаристердің басын біріктіріп, Чжан Сюннәң монархиялық билігін тоқтатып, Ли Юаньхуньді орнынан босатуға мүмкіндік алды. Президент қызметін Фэн Гочжан атқаратын болды. Өз билігін күшейткен Дуань Цижуй 1917 жылы 14 тамызда Германияға соғыс жариялайды. Ал, Жапон банкирлерінен үлкен көлемде Қаржы алған бэйлік милитаристер солтүстік-батыс топпен соғысқа дайындала бастайды.

Юань Шикай өлімінен соң Сунь Ятсен    Жапониядан келіп, Шанхайға қоныстанады. Ол Дуань Цижуйдің соғысқа қатысу саясатына қарсы болып, конституцияны жақтау үшін пекиндік үкіметпен күреске жұмсалдырады. Ол республикаға сенімін жоғалтпаған әскери-теңіз флотының кемелерімен 1917 жылы шілдеде Гуанчжоуға келіп тоқтайды.

1917 жылы 25 тамызда Дуань Цижуй таратып жіберген парламент депутаттары жиналады, олар Сунь Ятсен басқаратын Оңтүстік Қытай әскери үкіметін құруды жоспарлаған болатын. Сонымен қатар, Сунь Ятсенді Солтүстікке жорықты басқаруға арналған әскер генералиссимусы етіп тағайындауды ұйғарған. Оңтүстік Қытайдың әскери үкіметі құрамына юньнандік, Гуаньсилік жіне Сычуаньдық милитаристер мүшелері кіретіні анықталған. Сунь Ятсен, оның гоминдань партиясы да құрамы бойынша да, күші бойынша да әлсіз болды. Гуанчжоу укіметі өздеріне тиесілі территорияда бір де бір демократиялық іс шараларда орындамайды.    Үкіметтен Сунь Ятсеннен жасырын Солтустік милитаристерімен ісөшаралар жасалынады. Гуанчжоу парламентінің сессиясы көп бөлігін Гуансилік топ мүшелері құрайтын 7 адамнан тұратын директория құруды шешкен соң, Сунь Ятсен өз жұмысынан алшақтатылады. Ол жұмысынан бас тартып, Шанхайға қайтып кетеді. Қытайдағы революциялық-демократиялық қозғалыс өрши түсіп, қиын жағдайларға тап болады.

І дүние жүзілік соғыс кезінде Синьхай Революциясы негізін қалаған ұлттық капитализмнің дамуы қарқынды түрде алға басты. Қытай ұлттық буржуазиясының қоластындағы кәсіпорындар көбейе түсті. Қытайдың ұлттық капиталының өсуі буржуазия мен феодалдық-милитаристтер арасында келеңсіз жағдайлардытудырды. Бұл басқа да империалистік державалармен арасындағы қатынасқа әсер етпей қоймады. Фабрика-завод өнеркәсібінің көбеюі жұмысшы қатарының саның көбейтті. 1919 жылы елде олардың қатары 2,3 млн. жұмысшыны құрады. Соғыс жылдарын,да жұмысшы топ өз беделіне ие бола бастады.

Жаңа бұқаралық күштердің күшеюінің көрінісін 1915 жылы ағартушылар Ли Дачжао, Чэнь Дусю, Лу Синь және либерал Ху Ши басқарған 1915 жылы «Жаңа мәдени қозғалыс» деп аталатын патриоттық қозғалыстан байқауға болады.

Қозғалыс басшылары ескі Конфуцийлік идеологияны, ескі әдебиентті сынға алып,…………………………………. , білімсіздікті, нақты білімдердің дамуын қолдады. Олар деспотизм ме,н милитаризмді шеттетіп, демократиялық бостандық пен құқықты қолдады. Бұл қозғалыс, революциялық-демократиялық ойлардың тууына алып келді.

 

 

2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының 

       орнауы

Юань Шикай болса өз әскери күштерін күшейте бастады. Ал осыған қарсы Сунь Ятсеннің билігі болса, өзінің революциялық армиясын Пекинге шабуыл жасауға дайындауын жариялады. Бірақ осыған қарамастан Юань Шикай Пекинде басқа тактикаға көше бастайды. Өзінің мықтылығына және қаласының дайындығына сенген Юань Шикай монархиялық режимді құрбан етеді. Ал 1 қантарда болса Юань Шикай императрицадан Нанкинмен байлнысуға, яғни шығуға рұқсат сұрайды. Бұл келісім шарт екі жақтың келісімге келуімен аяқталады. Бұл келісімде император билігінің өзгермеуі, ақша-қаражатпен қамтамасыз етуі, барлық жағдай жасалуы керек деп айтылған. Наурыз айының соңына қарай Нанкин Тан Шаоиға келеді. Ол яғни Тан Шао сол кезде Юань Шикай тағайындаған премьер-министр болған. Бірақ бұл кезде Сунь Ятсендік министрлер Цай Юанпэй, Ван Чунхуэй — өз орындарын саужан қойған болатын.Жаңа республикалақ басшылықтың орнаумен Сунь Ятсен 1 сәуір күні өзінің кетуін жариялайды. Ал 3 сәуір күні болса Шанхайға кетеді. Қытайға жаңа саяси кезең басталады. 2 сәуір күні ұлттық жиналыста Қытайдың астанасын Пекин қаласына көшіру туралы шешім қабылданады.  1912 жылы партиялық бірлік (Туньидан) басталады, оны ұйымдастырып отырған  Чжан Таянь, ол Сунь Ятсенмен революцияға дейін өштесіп қалған адам еді. Бұл партияда мынандай реформаторлар жиналған (Чжань Цзянь, Чэн Дэ цюань, Тан Шоуцянь) деген. 1912 жылы мамыр айында ұсақ ұйымдара сонымен қатар Бірлік партиясында да Республикалық партия құрыла бастады. Оның басқарушысы Ли Юань-хун болды. Ал оның басқаруына сонымен қатар Чжань Цзянь, У Тин-фан Чэн  Дэцюань, ЧжанТайянь кірді. Бұл партия басты парламенттің оппозициясы болды. Сунь Ятсен өзінің кетуінен кейін басқа қалаларға да шығып жүрді.Сөйтіп 1912 жылы жаңа партия құрылды. Ол «Гоминьдан» деп аталады. Бұл партияның мақсаты мемлекетте саяси биліктің орнауы болды және қару мемлекет аралық бірлік деген мәселелерді шешетін болды. Олар революциялық күшіне қарсы шығып мемлекетте демократия орнатқысы келеді. Гоминьдан парламенттік сайлауда жеңіп шығып, оған 596 председатель палатасынан 269 орын, жоғарғы палатадан 274 пен 123 орынға ие болды.Ал екінші орында республикалық партия жүрді. Осының бәрі Юань Шикайға қатты ұнамады. Ол ең алдымен Басқа парламеттін күштерді біріктіруге ат салысты. Бірақ ол парламент күшіне емес әскери күшіне көп сенім артты. Ол әскери күшті қамтамасыз еті үшін 1913 жылы Англия, Франция, Германия, Жапония және Ресей банкілерінен қарызға 25 млн. қаржы алады. Сөйтіп ашық трүрде Демократиялық күшке қарсы террористік акциялар жүргізе бастайды. Сөйтіп мамыр айында Жасырын түрде Юань Шикайдың бұйрығымен Шанхайда Сунь Цзяожэнь өлтіріледі. Ол сол кезде премьер-министр орнында болған Сунь Цзяожэньнің өлімі туралы Сунь Ятсен Жапонияда жүрген кезінде естіп, ол 27-мамыр күні Қытайға қайтады.     

 Сунь Ятсен жиналыс барысында Юань Шикаймен байланысты үзіп, ашық түрде қарулы күрес жүргізуге ат салысатындығын мәлімдейді. Бірақ, Сунь Ятсеннің адамдары бұл жағдайды толығымен қабылдамайды. Ал Юань Шикай болса ашық түрде әрекет жасай бастайды. 1913 жылы Юань Шикайға қарсы  күш жиналып жаңа атпен «екінші революция» атты атпен шығады. Сөйтіп нәтижесінде 1913 жылы Юань Шикай Гоминьдандарды басып түсті. Әскери саяси күш Юань Шикайға өтті. 1911-1913 ж.ж. революциялық толқулар  аяқталды. Ол «Синьхай революциясы» деген атпен тарихқа енді.  Осы революцияның салдары елдің шет аймақтарында көріне, бастады. Біріккен ұйым мен жасырын қауым Үрімжі қаласында көтеріліс жасады. Олар іле аймағын 1912 жылы маньчжурлар күштерін, сосын Үрімжіге көшті. 1912 жылы Юань Шикайдың адамдары Синьцзянда  қатаң түрде әскери режим орнатты. Сол кезде Монғолияда 1911 жылы жазда жасырын түрде монғолдықтар Қытайдан бөлініп шығуға және Ресей мемлекетінен көмек сұрауға шешім қабылдайды. Ресей монғолдарға қаржылай көмек беретінін айтқанымен, бірақ Қытайдан монғолдардың бөлінуіне қарсы болды. 1911 жылы 1 желтоқсанда Ургада билік монғолдың қолына өтіп, Монғолияның тәуелсіздігін жариялады. Ал, маньчжур чиновниктері болса Монғолиядағы биліктерін тастап қашып шықты. Осының бәрі орыс дипломатиясының позициясының өзгеруіне әкелді. 1912 жылы 3 қарашада Ресей Монғолияның автономиясының сақталып қалуына көмек беретінін жария етті. Ал Юань Шикайдың үкіметі болса, Монғолияның автономиясын мойындамады. Бірақ 1913 жылы 5 қарашада Юань Шикай үкіметі Ресей мемлекетімен байланысқа шықты. Ол Ресей-Қытай декларациясына қол қоюға мәжбүр болып, 1912 жылы 3 желтоқсандағы келісімді мойындады. Бұл келісімдер мен жаңалықтар Монғол мемлекетінің қалыптасуында үлкен қолдау болды, бірақ  бұдан арықарай Қытай мен Ресей арасындағы қарым-қатынасты қиындатты.

        Буржуазиялық революционерлер Солтүстік Қытайдың, Шығыс, Оңтүстік Қытай провинцияларының бай ресурстарының мүмкіндігін пайдалана отырып, болашақ парламент сайлауында көп орынды иеленуге Нанкинде қабылданған уақытша конституцияның негізінде Юань Шикайдың билігін шектеуді көздеді. Соғыс болдырмау,  шетел державасының қарулы қақтығыстарын ымыраға келуге мәжбүрледі. Бірақ реакциялық күштерді шектей алмайды.

1912 жылы бұрынғы Біріккен Одақ және оларға қосылған либералдық буржуазияшылар Қытай Ұлттық партиясы – гоминданды құрды. Олардың бағдарламаларында Сунь Ятсеннің үшінші принціпі, яғни жерге тең құқықты иелік принціпі қосылмады.

Бұл партияның мүшелері парламент сайлауында көп дауысқа ие болды, алайда партия мүшелері өз үкіметін орната алмады. Юань Шикай АҚШ үкіметі жағынан республиканы тануына қол жеткізіп, революцияны басуға көп көлемде қарыз ақша алды. Гоминдан партиясының кейбір көсемдерін жекелеп құртты, қалғандарын міндеттерінен босатып және революциялық көтерілісшілерді басу үшін қарулы күштерді аттандырды. 1913 жылы қыркүйекте ұсақ буржуазия топтары, жауынгер және көпшілік шаруаларды қандарын судай ағызып басып жаныштады. Бұл Қытай тарихында «екінші революция» немесе Юань Шикай диктатурасының орнауы деген атпен мәлім болды. Елде Юань Шикай феодал-шонжарлар және Солтүстік Қытайдаң бюрократия-компрдарлық күштері бэйян милитористік  топтары күштерінің қолдауымен әскери диктатура орнатты.

Сунь Ятсен және басқа да қытай буржуазиясы төңкерісшілер қанаты шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды.

1914 жылы қаңтарда өзінің жеке диктатурасын толық орнату үшін, парламенттін екі палатасын таратуға және жергілікті басқару органдарын тарқатуға жарлық берді. Нанкин үкіметінің СуньЯтсен қолдаған 1912 жылғы конституцияны «республика өте қауіпті» деп танып, Юань Шикай 1914 жылы мамырда, оны жаңа занмен ауыстырды, онда атқарушы, орындаушы және сот қызметінің барлығын республика президентінің барлығын республика президентінің қолына шоғырландырған. Қытай монархиясын қалпына келтіру үшін өзін император деп жариялады. Юань Шикай император сарайының Неба храмында салтанатты жасады.

Юань Шикай салық жинауға бар күшін жұмсады. Оның себебі, үлкен армия және бюрократиялық аппаратты, сондай-ақ империалисттер демократтарын банктерінен алған «баксерской контрибутциясын» проценттерінің қарызын өтеу үшін өте көп сана қажет етті.

Юань Шикайдың қысымы елдегі экономиканың құлдырауы Синьхай төңкерісінің демократиялық оң өзгерістеріне қысымы үкіметке қарсы жаңа толқулардың туындауына себепші болды. Олардың ішіндегі ең ірі көтеріліс Хэнань, Хубэй, Аньхуэй, Шэньси провинцияларындағы орта шаруа Бай Лананың көтерілісшілер армиясының құрамы 1914 жыл сәуірде 20 мыңға жетті, онда шахтерлар, шаруалар, егіншілер болды. Бай Ланана өзін Синьхай төңкерісін қорғаушы деп жариялағанымен, ал «екінші төңкеріс» басшылары Сунь Ятсеннің серіктерімен және басқа да революциялық қозғалыстармен, әрі Қытайдың басқа да демократиялық күштерімен, байланысы жоқ, н.ашар ұйымдасқан көтеріліс сипаты болды.

Бұл көтерілісті басу үшін Юань Шикай 200мыңдық армияны төкті және көтерілісшілерді аяусыз жазалады. Сонымен қатар, ол патриоттық және демократиялық күштердің барлығының ізіне түсіп, құдалауды бастады. 1914 жылы сәуірде қатаң цензуралық, 1914 жылы қарашада халықтарды жазалаудың шаралары жазылған «дракон заңы» (айдаһар заңы) жарық көрді.

Міне, бұл жағдайлардан байқап отырғанымыздай Қытайда ендігі жерде Юань Шикайдың жеке дара билеуші әскери диктатуралық жүйесі орнап, ал бұл билік жүйесі 1912 жылдан 1949 жылға дейін, яғни коммунистер билігі орнағанға дейін жалғасын тапты.

 

2.4. Синьхай төңкерісінің нәтижесі      

         Қытайдағы Синьхай революциясы кезінде болған жағдайлар, Кеңес тарихында көптеген жылдар бойы зерттеліп келеді.

         Бұл жерде негізгі көрініс революцияның басшысы Сунь Ятсен және революцияны ұйымдастырушы «Туимэхуэй» партиясына түседі.

Тарихи тұрғыдан қарағанда, Синьхай революциясын игеріге толық мүмкіндік болмады. Нәтижесінде Синьхай революциясы жеңіліс тапты. Оның себебі, бұл революция антифеодалдық және антиимпериалистикалық тапсылмаларды орындамады, ал екінші себебі, революцияның басшылары билікті өздерінің қолына ала алмады.

Синьхай революциясының жеңіліс табуы жөніндегі шешімдер көптеген талас тудырды.

Ең біріншіден, авторлардың ……………….. көңіл аударсақ, Синьхай революциясы жеңіліс тапты.

Енді типтік …………………….. аударсақ, «Қытай сол қалпында империализм және феодализмде қалды, антиимпериалистік және антифеодалдық тапсырмалар орындамады, феодалдық қарым-қатынас жарты колониалдық тәртіп өзгеріссіз қалды».

Жоғарыда келтірілген деректемелер біріншіден, саяси және урбанистік –экономикалық революциялық таптардың араласуына күнғи кестірді. 

Сонда Синьхай революциясы жеңіліс тапты деуге бола ма? Революциялық күштердің феодалдық тәртіпті жоюы мүмкін бе? Деген сұрақтар әлеументтік революция мен саяси революциялық түсініктердің араласуы Синьхай революциясының жеңіліс табуына теріс нәтиже береді. Қытай қоғамындағы қарым-қатынастың ашылуы ХІХ ғасырдың ортасындағы капиталистік державада басталды, бұның ……………….қолдады.

Бұл «ашылу» елді  капиталистік даму процесіне тарту және дәстүрлі қарым-қатынасты бұзуды білдіреді. Қытайда ұлтты қорлау, қытайдағы  жартылай  отар ел процесіне айналдыру ескі дәстүрлік, феодалдық қоғам қатынастарын жоюға әкелді. Сондықтан әлеуметтік революцияның дамуы, әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің көьеюі, экономикалық базистердің құрылуы әлеуметтік революция жайлы сұрақ қойылды, олардың жаңа қатынастарға жол ашуға мүмкіндігі болды.

Біздің көзқарасымызша, Синьхай революциясы кезінде бірінші антифеодалдық саяси төңкерістің негізгі тапсырмалары шешілді. Сонымен қатар, Синьхай революциясы негізінде саяси төңкеріліс болғандықтан, ол шын мәнінде әлеуметтік жағдайды қадағалай алмады.

Осы кезде Аграрлы әсер…………………байланысты мәселелер тек жаңа әлеуметтік …………………………………. байланысты елге, сонымен бірге, шаруалар қозғалысының дамымауы себебінен аграрлы қатынастардың бәсендеуі .

Осы кезде империализмге Сунь Ятсеннің басшылығымен революциялық күштер өздерінің негізгі жауларын көрген жоқ., керісінше олар ұлы капиталистік державаға одақ ретінде қарады. Олар Қытайдың патриоты ретінде Қытайды полуколонияға айналдыруды жақтамады., олар қытай суверинитетінің жойылуын аренада олардың отанын жоюды, олар барлық екінші Цин режиміне жатқызды.

Цин династиясын мойындау және республиканың құрылыуның негізінде олар қытайға суверинитетін қайтаруды көздеді, ал жаңа билік ұлттық қозғаушылықты қорнғай алады деп ойлады. Синьхай революциясы бірінші антифеодалдық қоғамдық «толқынының» қайшылықтары кезінде символ, ол қытайдың ашылуы кезінде басталған және халық революциясының жеңілуінен кейінгі бірнеше жылдардан кейін, соның қатар 1949 жылы ҚХР-ң құрылуынан бастау алады.

Қытай тарихында 1911 және 1949 жылдар ұлы даталар, олар буржуазиялық революцияның саяси этапы болды.

1911 жылғы болған саяси күштерге бүкіл дәүірді ашты, олар ескі тәртіпті біртіндеп бұзды.

Синьхай революциясында Сунь Ятсенің басшылығындағы революциялық күштер негізгі роль атқарды, көптеген жылдар бойы республика құруға күрес жүргізді.

           ХХ ғасырда буржуазиялық саяси блок қалыптасты. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында талантты саясаттанушылар шықты.Олар Қатарында Кан Ювэй және Лян Цичао деген қытайдың Белгілі ойшылдары болды. Олардың саяси идеялары біріншіден буржуазиялық помещиктердің оппозицияларымен байланысты. Реформалық Конституция І онжылдықтың ХХ ғасырдың буржуазиялық помещиктердің оппозицияларымен байланыстырылды.

         Синьхай революциясында бюрократияның көрінген белгілері конституциялық модернизаторға ауысты, олар Кан Ювэй мен Лян Цичаодың айтқандарына сүйенді. Көптеген жоғарғы провициядағы бюрократиялық осы топтар конституциялық реформалар өткізуге себепті. Бұл жерде ең негізгі орынды бірнеше жылдар бойы династияда қызмет атқарған Юань Шикай 1909 жылымончжуриялық монархия оны отставкаға шығарады.

         Дағдарыс кезінде династия өзінен жоғарғы Қытай сановнигін  алшақтатқан жоқ, сонымен қатар көптеген бөлігін алыстаты. Жаңа саяси өзгерістер өздерінің жаңа экономикалық жағдайын қолдау үшін буржуазиялық оппозицияға қарсы күресті тездетті.

         Бұл жерде көптеген шетел товарлары және көбінесе темір жол жолдарында сауда жүрді. Бұл қозғалыстар кеңес қабылдайтын комитеттің қатысумен жүрді.Осы күрес 1911 жылы күзде қамтиды. Сычуан провинциясында 1911 жылы күзде күрес бастады. Сун Ят-сендік ұйымдастырған революция 1911 жылы 10 қазанда жеңіліс таппай антибилікке қарсы ереуілге шықты, ионархия режімін бұзып, революционерлерге республиканы басқаруға рұқсат етті.

         Синьхай революциясының жеңілісі кезіндегі саяси өзгерістерді өзгертті. Осы кезде әлеуметік-саяси система парадоксалды бағыт ұстанған болатын.

         Цин династиясының құлауы ескі феодолдық монархияның құлауына әкелді. Қытайдағы 1911 жылғы Синьхай революциясы кезіндегі жағдайлар Кеңес тарихында көптеген жылдар бойы зерттеліп келеді. Бұл жерде негізгі рольді революцияның басшысы Сунь Ят-сен революцияның ұйымдастырушысы «Туынэхуэй» партиясы жасады.

         Тарихи жаңалықтарда Синьхай революциясын игеру тарихи тұрғыдан қарағанда біздің көзқарас бойынша, толық және дұрыс нәтиже бермеді. Нәтижесінде Синьхай революциясы жеңіліс тапты. Оларға қарап, бұл революция антифеодалдық және антиимпериалистикалық тапсырмаларды орындамағаны үшін, ал екінші фактіге қарасақ революциялық күштер ел билігін өздерінің  қолдарына ала алмады.

         Бұл шешімдер бізге көптеген талас тудырады. Біріншіден, 1911 жылы революция қытайдың дамуына әсерін тигізді. Ең біріншіден, авторлардың дәлелдемелеріне көңіл аударайық, Синьхай революциясы жеңіліс тапты.

         Енді типтік дәлелдемелерге қарасақ «Қытай сол қалпында, бұрынғыша империализм және феодализмде қалды, антиимпериалистмкалық және антифеодалдық тапсырмалар орындалмады». «Феодалдық қарым-қатынас, жартыколониалдық тәртіп өзгеріссіз қалды». Жоғарыда келтірілген деректемелер біріншіден, саяси және әлеуметтік-экономикалық революциялық тапсырмалардың араласуына ……………….. келтіріледі. Сонда Синьхай революциясы жеңіліс тапты деуге болама? революциялық феодалдық тәртіпті күштердің жоюы мүмкін бе?

         Әлеуметтік революция мен саяси революциялық түсініктердің Синьхай революциясының жеңіліс табуына араласуы теріс нәтиже береді.

         Революцияның жеңісі буржуазиялық помещиктердің оппозицияларымен революционелердің арақатынасын жақсартуға көмектесті.Мықты қытай елінің пайда болуына екі жақтың көзқарасы бірдей болды.

         Монархияның құлауы екі партияның бір-бірімен жауласуын тоқтатты. Буржуазиялық оппозициясы реформаторлардың конституциясының позициясына арқа сүйеп, мемлекетке жаңа өзгерістерді енгізуді талпынды. Билікті өз қолдарына алмақшы болды, бірақ олардың бұл талпынысы олар үшін жеңіліспен аяқталды. Биліктің басында Сунь Ят-сен отырғанда кезеңде, әлсіздік танытты. Ол Юань Шикаймен билік үшін күресте жеңіліс тапты.

         Революционерлер халықтың саяси жағдайын дамыта қоймай сонымен қатар маньчжуриядағы варварлар мен күресті. Бұл жағдай революционерлердің жеңісі үшін үлкен роль атқарды. Енді Сунь Ят-сен және оның адамдары халықтың ұлттық тобы ретінде көрініп, олардың программалары халықтың қызығушылығынан саяси радикалды қолдау таппады. Олардың жеңілісінің себебі: Программаларының әлсіздігі,  Сунь Ят-сеннің аграрлық ұраннан бас тартуы. Шынайы саяси өмірдің қалыптасуы ертедегі императорлық қытайда дами бастап, революциядан кейін де жалғаса бастады. Қытай республикасының белгілі азаматтары мемлекеттің саяси жағдайына жиі араласып отырды. Сунь Ят-сен революциясының жеңілісінен кейін халықтың белгілі азаматтарынан қолдау таппақшы болды. Бірақ Сунь Ят-сеннің революциялық көзқарасы және ұраны саяси азаматтардан қолдау таппады. Синьхай революциясынан кейін саяси шындық және буржуазиялық билікті иеленуі әлсіздік танытты.

         Синьхай революциясы мемлекеттің экономикалық артықшылықтарына тиіскен жоқ. Синьхай революциясы шындықты дәләлдеп отырғандай болдым деп ойлады. Көп тәдірибелі Қытай бюрократиясын есептеу және буржуазияның өзгерістерін реттеймін деп ойлады.

         Сунь Ят-сен Юань Шикаймен билік үшін күресте үлкен жеңіліс тапты. Буржуазия Юань шикайды жақтады. Лин Цичао Қытай мемлекетінің патриоттарын біріктіріп, Юань Шикайдың маңына бірікті.

         Лин Цичао саяси партияны құруға белсенді қатысып, Юань Шикайды әрқашанда қолдап отырды. Юань шикай өзін диктатор деп сайлап, монархияны қалпына келтірмекші болды. Бірақ Юань Шикайдың жоспарына әр түрлі саяси күштер қарсы болып, Юань Шикай өзінің жоспарынан бас тартуға мәжбүр болды.

         Ең бірінші, Юань Шикайға қарсы шыққан 1915 жылы милитарист Юньани келесі жылы қарсы күреске оңтустік және батыс провинцияларының милитаристі.

         1916жылы әскербасшылар мен губернаторлар Юань Шикайға қарсы шықты. 1916 жылғы азамат соғысында Юань Шикай жеңіліс тапты.

         Жалпы халықтық мемлекеттік аппарат күйреуі және жоғарғы тап өкілдерінің біртұтас саяси ұйымдары күйреді. Жергілікті экономикалық және саяси қызығушылықтарды бүкіл халық алдында толық игеру, осы қызығушылық тарихы жергілікті билеуші топтардың арасындағы қақтығысу, консервативтік саяси күштердің өздерінің өмір сүруі келе жатқан ішкі және халықаралық аренадағы қызығушылықтарды қорғау үшін бүкіл елді біріктіре алмады, бұл жерде тек ескі феодалдық күш қана сөз болмайды, сондай-ақ, бупржуазияланған жоғарғы тап өкілдеріне де қатысты. Жартылай феодалданған бірнеше онжылдықтар бойы өздерінің билеуші экономикалық позициясын сақтап қалды, саяси ықпалы төмендеп кетті. Сондықтан олар елдің шешуші саяси күші бола алмады. Осы бірнеше жылдардағы феодалдық және буржуазиялық консервативтердің саяси әлсіреуі өзіндік саяси вакумның құрылуына алып келді және прогресивті саяси күштер буржуазиялық радикалды тенденцияның дамуын көрсетті, бірақ өте әлсіз болды.

         Прогрессивті күштердің әлсіздігі бірінші кезекте мынадан көрінді, яғни бірінші 10 кейін Синьхайлық шынайы альтернативті мелитаризм бола алмады, алайда мелитаристік өзгеріс және «саяси вакум» ……………………… жылдам дамуына әсер етті, экономикада, саясатта, идеологияда прогресивті тенденцияға алып келді. Көп жылдар бойы капиталистік процестердің дамуына кедергі болған Цинь империясының құлауынан кейін, бірінші синьхайлықтан 10 жылдан кейін елдің өндірістік күштердің дамуына қол ұшын берді және бәрінен бұрын капиталистік жағдай қарқынды, сәйкесінше әлеуметтік өзгерістермен жүрді. Өздерінің саяси экономикада барлық архайкалық және реакциясына қарамастан, мелитаристік тәртіп жаңа шаруашылық тенденцияларының алдында әлсіз болды. Сондай-ақ мұндай өзгерістер саяси идеологиялық шеңберде жүрді, яғни, бірінші кезекте саяси идеологиялық күрестерге қатысушылардың санын көбейтті және оның мінездеріне әсер етті.

         Анти Юань Шикайлық қозғалыстармен қоса, синьхайлық жылдардан кейін «Республика үшін күрес»,  «Жапонияның 21 талап етудің қабылдануына қарсы қозғалыстар, парламенттік сайлаулар, мелитаристердің арасындағы қақтығыстар мен соғыстар біртіндеп халықтың маңызды саяси қабатының жылжуына әкелді, әсіресе, олар қала тұрғындары, армия солдаттары, ал кей жағдайларда ауыл халқының бір бөлігі болды».

         Бұл уақыт әр түрлі саясаткерлердің халықтың саяси қолдауының кеңеюіне әсер етті. Сайлауда дауыс үшін күрес, «партиялардың кеңеюі үшін», өздерінің жағына саяси қайраткерлер мен топтарды қирату, саясаттағы жаңа ақпараттарға пайдалану үшін саяси идеяларды және телеграф пен баспа сөз беттеріне таралды. Оның барлығы бұрыңғы қанаушылықтан арылған жаңа саяси …………… құрылуына әсер етті.

         Саяси өмірдің әр түрлілігі қытайдың идея теоретикалық бағыттары үшін яғни ресми конфуцияндық қытайды бұрынан бері идеялды әсер етушілікке алып келген, бұл саяси идеялық өмірдің жаңаруы «жаңа мәдениет үшін қозғалыста» көрініс тапты. Синьхайлықтан кейінгі 10 жылдан кейін мынандай жағдайда дайындалды, жаңа заманның принципиалды жылжуы тек әлеуметтік-экономикалық шеңберде ғана емес, сондай-ақ, саяси идеяға әсер етті, белсенді революциялық әсер етуші идеяларды және Ресейдегі Қазан революциясының үлгісін дайындады. Жұмысшы табының саяси аренада күреске шығуы «4 мамыр қозғалысы» қытай коммунистік партиясының құрылуы, ұлт-азаттық қозғалыстардың көтерілуі және синьхайлық жылдардағы даму нәтижелері қытайда жаңа тарихи кезеңін өзгертуіне алып келді.

         Синьхайлықтардың кейінгі кезеңдегі  басты кемшілік мынада, яғни Қытай империясының экономикалық біртұтастылығы, елдің бірігуіне себепші болған синьхай революциясының жеңісі әлеуметтік-экономикалық ірге тасын қалады. Синьхайлықтан кейінгі күрес жаңа әлеуметтік күштердің бейтарап болған сияқты көрінуі қытайдың бірігуі мен жаңаруында шешуші рол атқарды, алайда елді ескі саяси базада біріктіре алмады, мұндай қазандарға Юань Шикай, Дуань Цижуен, Чжан Сунь, Кань Ю-вэй барды, олар елді ескі әлеуметтік- саяси базада ескі әскери әдістермен біріктіруге тырысты.

         Бұл әскери-саяси әдіспен елді біріктіру тарихи процестерде мелитаризмнің «жандану баяулатты және жаңа орталық күштердің дамуы арқылы қытай қоғамындағы капиталистік қозғалыстың жылдам өсуіне кедергі келтірді. Бұл екі қазан бір-біріне реакциялық» және «прогрессивтік» жағынан да халық міндеттерін шешуіне қарама-қайшы болды, алайда, олар тек қана соғысып қана қойған жоқ, сондай-ақ ұғынысып та тұрды. Міне осы қиысу көп жағдайда қытайдың жаңа тарихында өзінің белгілерін айқындады.

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

         Бүкіл жұмысты қорыта отырып, Синьхай революциясы объективті тарихи алғышарттардың нәтижесінде тарихи сахнаға шыққанын ескерткіміз келеді. Қозғалыстың орын алып, кең ауқымды ұлт-азаттық көтеріліске ұласқаны ең алдымен елдегі әлеуметтік-экономикалық дамудағы  тоқыраушылыққа және өзгерістерге байланысты болды. Қытайда ХХ ғасырдың ортасында капиталистік қатынастар  шетелдіктердің ықпалымен енді туындаған болатын. Басым көпшілігі егіншілікпен айналысатын аграрлы елде көтеріліске шаруалардың қозғаушы күш ретіндегі ролін арттырды. Шетелдік державалар да   көтерілістің шығуына белгілі ықпалын тигізді. Көтерілістің  көсемдері  революциялық ілімнің қағидаларын қытайлық дәстүрге бейімдеп, қарапайым қытай шаруасы түсінетін түрге келтірді және көтерілістің ұраны мен идеологиясына айналдырды.

        1911 жылы шілдеден Сычуанда көтеріліс бұрқ ете қалды. Үкімет әскері көтерілісшілерді басқанымен, толықтай жеңе алмады. Мұның себебі әскерлердің (кіші офицерлер) өздері де болып жатқан оқиғаға наразы болатын.

         Ал, бұл кезде Пекинде ірі конституцианалист Чжан Цзянь Юань Шикаймен кездесу жасап, «елдегі саяси кризис және оны қалпына келтіру» мәселесін талқылап жатқан еді.

         Сычуан көтерілісі империя орталығынан алыста болу себепті, бүкіл қытайлық көтерілісте шешу рөл атқармады. Дегенмен, Сычуан көтерілісі Синьхай революциясының алғышарттарының бірі есебінде, Учань көтерілісіне түрткі болды деп айтсақ артық болмас.

         Сонымен Сычуан көтерілісі бүкіл қытайлық революцияның жасалуына, қытай халқының революциялық санасының оянуына түрткі болды.

Көтерілістің бастапқы кезеңінен-ақ төңкерісшілер Сунь Ятсеннің ілімінің маңызды қағидаларын іске асырды. Төңкерісшілер барлық адамдардың о бастан тең құқықты принципін ұстанды. Қозғалысқа қатысушылар өздерінің өміріне қажетті мүліктен басқасының барлығын қоғамдық қоймаға тапсырды. Қоймалардағы мүлік ортақ саналып, қажеттілігіне қарай адамдарға үлестірілді. Көтеріліс басшылары әскери отрядтарды әйелдер және ерлер отрядтарына бөлді де некелесу халық соғысы жеңгеннен кейін рұқсат етіледі деп жариялады. Әскерде және қауымда есірткі, шарап, темекі тартуға, құмар ойындар ойнауға қатаң тиым салынды.

Өзінің әлеуметтік құрамы жағынан көтерілісті тек шаруалар қозғалысы деп атауға болмайтын сияқты. Өйткені көтерілісшілер қатарында егінші шаруалармен қатар, малшылар, көмір жағушылар (яғни жұмысшылар), шэньши (ғалымдар немесе білімділер), саудагерлер, қарақшылар, теңізшілер, жергілікті кіші халықтар өкілдері болды. Көтеріліс Сычуанда басталып, артынша Учанда жалғасып, Қытай халқы бүкіл елде бас көтерді. Барлық жерлерде құпия ұйымдардың іс-әрекеті жанданды. Сычуаньда «Тунмэнхуэй», яғни ресми хабарларда « » деп аталған ұйым әрекет етті. «История китая атты» еңбекте осы көтеріліс туралы: 10 қазан кешке үкіметтің репрессиялық шарасына қарсы сержант Сюн Бинку-нен сапербатына батальонынының жауынгерлерін көтеріліске шықты. Қару-жарақ қоймасын басып алып, түн бойы кескілескен ұрыс болды. Таңертенгілік көтерілісшілер үкіметтік мекемелерді басып алды. Маньчжур үкіметінің билеушілері Учаньды тастап шықты, осылайша Учань көтерілісі жеңіске жетті-делінген.

Бұдан көріп отырғанымыздай Учань көтерілісінің сипаты да, басқа көтеріліске қарағанда ерекше жалпы халық пен әскерилер арасындағы тығыз байланысты көреміз.

         Революцияның алғашқы жеңістері оларға Қытай Респулика құруға мүмкіндік берді. Әр елдің өзінің тереңде жатқан құнды, құпия да, сырлы тарихы бар. Қай қоғамда өмір сүрмесін әр елде революциялық үрдістер орын алып тұратыны сөзсіз, бұл мәселелерді біз тарихтан жақсы білеміз. Қайсібір кезеңде болған революция қозғалыстардың арманы, түпкі мақсаты, мүддесі ол халықтың жақсылыққа, жақсы өмір сүруге деген ұмтылысы деп тануымыз қажет.

         Тарихи кезеңдерге қарап отырсақ, қандай мемлекет, ұлтты алсақ та жарты жат жерліктерге таптаса да, намыс жерін таптатқан емес. Бұндай әрекеттер ұзаққа созылған емес. Елінің, халқының басына күн туғанда, аз елінің әр бір азаматы халық бастаған көсем-қолбасшыға айналып елінің патриотына айналады.

         Яғни, біздің қарастырып отырған Қазіргі алып державаның бірі Қытайдағы «Синьхай революциясы» дәл осыған дәлел. «Синьхай революциясы» Қытай тарихындағы өте өзекті тарихи оқиғалардың бірі болып табылады. Бұл сонау 1644 жылы билікке келген Маньчжур Цин империясының тақтан тайған, ескі феодалдық қатынастар орнына жаңа нарықтық, яғни капиталистік қатынастардың енуімен сипатталып, өзіндік тарихи маңызды революциялық қозғалыс ретінде де өзекті болмақ.

         Бұл революция ХХ ғ. Қытай лидері Сунь Ятсен сияқты, ұлт-елі үшін туған қайраткерді бар әлемге танытты. Синьхай революциясы монархияны құлатып, республикалық басқару формасын енгізіп қана қоймай, «Азияның оянуына» үлкен септік тигізді.

      Революцияның жеңісі буржуазиялық помещиктердің оппозицияларымен революционелердің арақатынасын жақсартуға көмектесті. Мықты қытай елінің пайда болуына алғышарттар негізі жасалды.

Синьхайлықтардың кейінгі кезеңдегі  басты кемшілік мынада, яғни Қытай империясының экономикалық біртұтастылығы, елдің бірігуіне себепші болған синьхай революциясының жеңісі әлеуметтік-экономикалық ірге тасын қалады. Синьхайлықтан кейінгі күрес жаңа әлеуметтік күштердің бейтарап болған сияқты көрінуі қытайдың бірігуі мен жаңаруында шешуші рол атқарды, алайда елді ескі саяси базада біріктіре алмады, мұндай қазандарға Юань Шикай, Дуань Цижуен, Чжан Сунь, Кань Ю-вэй барды, олар елді ескі әлеуметтік- саяси базада ескі әскери әдістермен біріктіруге тырысты. 1913 жылы Юань Шикайға қарсы  күш жиналып жаңа атпен «екінші революция» атты атпен шығады. Сөйтіп нәтижесінде 1913 жылы Юань Шикай Гоминьдандарды басып түсті. Әскери саяси күш Юань Шикайға өтті. 1911-1913 ж.ж. революциялық толқулар  аяқталды. Ол «Синьхай революциясы» деген атпен тарихқа енді.  Осы революцияның салдары елдің шет аймақтарында көріне, бастады. Біріккен ұйым мен жасырын қауым Үрімжі қаласында көтеріліс жасады. Олар іле аймағын 1912 жылы маньчжурлар күштерін, сосын Үрімжіге көшті. 1912 жылы Юань Шикайдың адамдары Синьцзянда  қатаң түрде әскери режим орнатты. Сол кезде Монғолияда 1911 жылы жазда жасырын түрде монғолдықтар Қытайдан бөлініп шығуға және Ресей мемлекетінен көмек сұрауға шешім қабылдайды. Ресей монғолдарға қаржылай көмек беретінін айтқанымен, бірақ Қытайдан монғолдардың бөлінуіне қарсы болды. 1911 жылы 1 желтоқсанда Ургада билік монғолдың қолына өтіп, Монғолияның тәуелсіздігін жариялады. Ал, маньчжур чиновниктері болса Монғолиядағы биліктерін тастап қашып шықты. Осының бәрі орыс дипломатиясының позициясының өзгеруіне әкелді. 1912 жылы 3 қарашада Ресей Монғолияның автономиясының сақталып қалуына көмек беретінін жария етті. Ал Юань Шикайдың үкіметі болса, Монғолияның автономиясын мойындамады. Бірақ 1913 жылы 5 қарашада Юань Шикай үкіметі Ресей мемлекетімен байланысқа шықты. Ол Ресей-Қытай декларациясына қол қоюға мәжбүр болып, 1912 жылы 3 желтоқсандағы келісімді мойындады. Бұл келісімдер мен жаңалықтар Монғол мемлекетінің қалыптасуында үлкен қолдау болды, бірақ  бұдан арықарай Қытай мен Ресей арасындағы қарым-қатынасты қиындатты.

         Бұл әскери-саяси әдіспен елді біріктіру тарихи процестерде мелитаризмнің «жандану баяулатты және жаңа орталық күштердің дамуы арқылы қытай қоғамындағы капиталистік қозғалыстың жылдам өсуіне кедергі келтірді. Бұл екі қазан бір-біріне реакциялық» және «прогрессивтік» жағынан да халық міндеттерін шешуіне қарама-қайшы болды, алайда, олар тек қана соғысып қана қойған жоқ, сондай-ақ ұғынысып та тұрды. Міне осы қиысу көп жағдайда қытайдың жаңа тарихында өзінің белгілерін айқындады.

       Сонымен, сөз соңында айтарымыз, саяси өмірдің әр түрлілігі қытайдың идея теоретикалық бағыттары үшін яғни, ресми конфуцияндық қытайды бұрынан бері идеялды әсер етушілікке алып келген, бұл саяси идеялық өмірдің жаңаруы «жаңа мәдениет үшін қозғалыста» көрініс тапты. Синьхайлықтан кейінгі 10 жылдан кейін мынандай жағдайда дайындалды, жаңа заманның принципиалды жылжуы тек әлеуметтік-экономикалық шеңберде ғана емес, сондай-ақ, саяси идеяға әсер етті, белсенді революциялық әсер етуші идеяларды және Ресейдегі Қазан революциясының үлгісін дайындады. Жұмысшы табының саяси аренада күреске шығуы «4 мамыр қозғалысы» қытай коммунистік партиясының құрылуы, ұлт-азаттық қозғалыстардың көтерілуі және синьхайлық жылдардағы даму нәтижелері қытайда жаңа тарихи кезеңін өзгертуіне алып келді.

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

• Деректер:

1. История экономического развития Китая. 1840-1948. Сборник статистических материалов. — М.: Изд. вост. литер. 1958 – 583 с.
2. Болобан А. П. Земледелие и хлебопромышленность Северной Манчжурии. – Харбин, 1909. – 317 с.
   • Арнайы зерттеулер:

.

3. История Китая. Учеб.//Под ред. А. В. Меликсетова. — М.: Изд. МГУ. — 1998.- 692 с.
4. История Китая. Учебник//Под ред. Л. С. Васильева, З. Г. Лапина, А. В. Меликсетова и др. — М.: Изд. МГУ. — 2004.- 751 с.
5. Розалиев Ю. Н. Новая и новейшая история стран Азии и Африки. Учеб. пособ.- М., 1987. – 351 с.
6. Непомнин О. Е. Генезис капитализма в сельском хозяйстве Китая. – М.: «Наука», 1966. – 272 с.
7. Дубинский А. М. Революционно-освободительная борьба в Индии и Китае в середине ХІХ в. – М.: Тип. Высш парт. школы, 1957. – 43 с.
8. Илюшечкин В. П. Крестьянская война тайпинов. – М.: «Наука», 1967. – 395 с.
9. Болдырев Б. Г. Займы как орудие закабаления Китая империалистскими деражавами. 1840-1948 гг. – М.: Госфиниздат, 1962-222 с.
10. Воронцов В. Б. Миссионеры и их наследники: Повороты политики США в отношений Китая. – М.: Политиздат, 1986. – 147 с.
11. Зарецская С. И. Внешняя политика Китая в 1856-1860 гг.: отношения с Англией и Францией. – М.: «Наука», 1976. – 221 с.
12. История Китая с древнейших времен до наших дней. Учеб. пособ.//Отв. Ред. Л. В. Симоновская и М. Ф. Юрьев. – М.: «Наука», 1974. – 534 с.
13. История стран Азии и Африки в новое время.//Под ред. Розалиева Ю. Н. — М.: «Наука», 1971. – 327 с.
14. Васильев Л. С. История Востока. В 2 Т. — Л., 1989. Т. 1. – 328 с.
15. Каткова З. Д., Чудодиев Ю. В. Китай-Япония: любовь или ненависть?: К проблоеме соц.-псих. и политических стереотипов взаимовосприятия (ҮІІ в. н. э. – 30-40 гг. ХХ в.) – М.: ИВ-РАН-Крафт+, 2001. – 370 с.
16. Китай и соседи в новое и новейшее время. — М.: «Наука», 1982. – 454 с.
17. Кравцова М. Е. История культуры Китая: учеб. пособ. – Спб.: Лань, 2003. – 415 с..
18. Лайнгер С. Р. Из истории китайского эмиграционного движения: сер. ХІХ – начало ХХ в. — М.: «Наука», 1992. – 169 с.
19. Личность в традиционном Китае. – М.: «Наука», 1992. – 325 с.
20. Мао Цзэ-дун. Китайская революция и Коммунистическая партия Китая (декабрь 1939). – О новой демократии (январь 1940). – О демократической диктатуре народа. – М., 1960. – 120 с.
21. Новое в изучении Китая: История и историография. — М.: «Наука», 1988. – 591 с.
22. Сидихменов В. Я. Манчжурские правители Китая. — М.: «Наука», 1985. – 299 с.
23. Сидихменов В. Я. Китай страницы прошлого. — М.: «Наука», 1987. – 446 с.
24. Соловьев Ф. В. Китайское отходничество на Дальнем востоке России в эпоху капитализма (1861-1917 гг.). — М.: «Наука», 1989. – 124 с.
25. Социальная структура Китая, ХІХ- первая пол. ХХ в. // Т. Н. Анатова, В. П. Илюшечкин и др. — М.: «Наука», 1990. – 436 с.
26. Социально-экономические и политические проблемы Китая в новое и новейшее время.//Л. С. Васильев, А. В. Меликсетов и др. — М.: «Наука», — 2004. – 364 с.
27. Социальная и социально-экономическая история Китая. — М.: «Наука», 2003. – 253 с.