Дипломдық жұмыс: Уалихан Омарулы — публицист

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

 

                         Журналистика факультеті  

               

                    Журналистика тарихы кафедрасы

 

                               

                             

                        

 

         Тақырыбы:   «Уәлихан Омарұлы — публицист»

 

                         

                        Жоғарғы оқу орнын бітіру үшін

                        қорғалатын бакалавриаттық

 

                                  Бітіру жұмысы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       МАЗМҰНЫ

 

 

 

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………3

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ:

 

1         АЛАШТЫҢ АЗАМАТЫ БОЛҒАН ТҰЛҒА

 

1.1     Сатқындық салтымыз ба еді?…………………………………….10

 

1.2     Алты Алаштың ардақтысы – Уәлихан Омарұлы…………15  

 

          2       УӘЛИХАН ОМАРҰЛЫ – КӨСЕМСӨЗ ШЕБЕРІ

         

2.1     Елін білімге шақырған есіл ер…………………………………..24

 

2.2 Уәлихан Омарұлының көркем шығармаларындағы публицистикалық белгілер………………………………………..39

 

 

       

         ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………..58

 

        СІЛТЕМЕЛЕР…………………………………………………………………..62

 

        ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР……………………………………. 65

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          

 

                                              

                                              КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бүгінде мемлекетіміз тәуелсіздігін алған тұста қоғамымыздың даму тарихында жаңа беттер ашылып, жаңа кезең орнады. Бүкіл тіршілік, тынысымызға жаңа леп соны серпін, бұрын-соңды естіп білмеген басқаша бағыт бағдар әкелді. Еліміздің егемендік алып, төрткүл дүниеге танылуы республиканың қоғамдық-саяси және мәдени- рухани өміріне түбегейлі өзгерістер әкелгені рас. Талай жылдардан бері бір жақты, үстем идеология мүддесі тұрғысында бағаланып  келген халықтық қазыналарға жаңаша көзқарас туды. Бұған қазақ мәдениеті мен әдебиетінің даму тарихында елеулі орын алған Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Міржақып Дұлатұлы сынды танымал тұлғалардың қызметі мен шығармашылығының саясат құрсауынан азат болуы бірінші кезекте  ықпал етті.

Ел өміріндегі осынау өзгеге кіріптарлықтан бостандыққа қарай жасалған алғашқы қадамдар басқа да белгілі қаламгерлердің мол мұрасы шаң басып, қаттаулы қалған небір асыл азаматтарымыздың шығармаларын заман рухына сәйкес қайта зерделеу мен зерттеуге мүмкіндік тудырып отыр.

Қазіргі азат өмір тіл айналымына «демократия», «жариялылық», «жаңару» деген сияқты ұғым, тіркестер енгізді. Өткен өмір, жүрген жол, асқан асуларымызды сын көзбен қайта бір қарап шығуды, бұрмаланған тарихи шындық, болмыс, құбылыстарды қалпына келтіруді, 30-50 жылдардағы қиянатты саяси айыптау мен заңсыздықтардың құрбаны болғандарды ақтауды, өнер өкілдерінің қалдырған қымбат мұраларын халқына қайтаруды, оны ел игілігіне айналдыруды талап етіп тұр.

          Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі: Адамзат тарихының да ерекше бір мырзалық жасап, «ақ түйенің қарнын ақтара салатын», ағыл-тегіл игіліктің астында қалдыратын кездері болады. Өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың басы да осындай бір жомарттықтың белгісі ретінде көрінді, ғажап бір дәулетке кенелтті. Халқымыздың атын шығарып, мәртебесін асырар, қиын-қыстау күндерде жол бастап, жаңа өмірге алып шығар ерекше бір ұрпақ берді. Олардың ішінен небір өжет өрендер, қажымас күрескерлер, қарымды қаламгерлер шықты. Бұлар әрі революция жеңісін ұйымдастырған рухани байлық жасаушы зергер жазушы, жалынды журналист болды. Кейінгі бүкіл заман ауырпалығын негізінен солар көтерді.

          Бірақ амал не, сол ардақты азаматтар тағдыр тауқыметіне ұшырап, 20-30 жылдардағы жауыздыққа, жалақорлыққа тап болды. Бір сыпырасы ақыл-парасаттан азап шексе, көбі қиястықтың қырына ілінді, қиянаттың құрбаны болды. Төккен қанының, еткен еңбегінің қызығын көрмеді. Өздері үшін есіл ерлердің еңбегі еш кетті.

Қазір сондағы зұлымдықтың бет пердесі сыпырылып, әлеуметтік әділеттілік орнап жатқан кезде, сол сұмдықтың сыры неде, мезгілсіз мерт болған, арманда кеткен аяулы адамдарымыздың қаны кімнің мойнында, олардың көздерінің жаламен жойылуына кім кінәлі деген сұраулар әкімнің көкейіне келіп, жауап күтілуде. Міндетті түрде бұл сұраққа жауап берілу керек. Мұны анықтап алу – даму тарихымыздағы бір «ақтаңдақты» жоюдың әрекеті, сондағыдай жауыздыққа, баскесерлікке жол бермеудің шарасы, әділеттілікті, адамгершілікті, гуманизмді орнықтыру кепілі. Осыны түсінгендер айналасына алақтап қарап, «бір пәлеге қалмас пе екем» деп, сақтана, суыртпақтап өз ойын ортаға салушылар да көріне бастады. Бірақ әлі де батыл айту, ашық айту, кімнің қашан, қалай «сайрағанын» атын ашып айту жоқтың қасы.

Киіз туырлықты, алаш ұранды қазақ ұлтының ел мүддесін өз басынан биік қойған, «қайткенде Алаш көркейер деген ойдан басқа ойды өмірінде малданбаған» (Сұлтанмахмұт) қайраткерлері — Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дұлатұлы секілді азаматтардың қадірі ғасырдан-ғасыр өткен сайын арта бермек. Бұлардың қатарында Х. Досмұхамедұлы, М. Тынышбайұлы, Х. Ғаббасов, А. Бірімжанұлы, Ә. Ермекұлы, М. Шоқай, Р. Мәрсеков, Б. Сәрсенұлы сияқты т.б. ұлт ерлерінің есімдері жартысы бүтінделіп, жоғы түгенделген қазіргі тарихымызда лайықты орнын алып, ұмытылмастай жазылып қалды. Ұлт тәуелсіздігін аңсаған бұл топтың зор қызметі өз заманының тасқа басылған тарихы – ғасыр басындағы іргелі басылым – «Қазақ» газетінде айқын көрінгені рас. Осы «Қазақ» газетінің үлгісін көрген Уәлихан Омарұлы да ұлт болашағын ойлап, алаштың рухани жүгін көтеріп, қазақ мәдениетінде мол қазына қалдырған қазақ зиялыларының қатарынан орын алды.

Ұлт зиялыларының қоғамдық қайраткерлігі мен ел үшін еткен қызметін айтпағанда, соңында қалдырған шығармашылық өнері, әсіресе көсемсөздік мұрасының өзі еліміздің мәдениетінің тарихында өзгеше тұрпаттағы, айрықша сипаттағы мирас екенін тәуелсіз ел болған кезімізде анық таныдық. Бұл ретте ешқандай мұрасы зерттеусіз қалған Уәлихан Омарұлының журналистік қызметі мен публицистік еңбектерін ғылыми сүзгіден өткізу қазақ баспасөзі тарихына тереңірек үңіліп, оны кеңінен ашуға септігін тигізеді деп ойлаймыз.

Қазақ журналистикасының теориясы мен практикасын жетілдіре, үстемелей түсу үшін Уәлихан Омарұлының қазіргі уақытта табылған көсемсөз мұрасы белгілі бір деңгейде өзіндік үлес қоса алатынын жоққа шығаруға болмас. Сонымен бірге ұлт баспасөзі тарихындағы басылымдардың ерекше қолтаңбасы, қазақ публицистикасы жанрларының қалыптасуы және соған ат салысқан Уәлихан Омарұлының кәсіби журналистік шеберлігі, қандай кезеңде болмасын, келешек журналистерге және баспасөз зерттеушілеріне қал-қадерінше үлгі бола алады. 

Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Уәлихан Омарұлының шығармашылығы жөнінде ешқандай пікір-пайымдар мен сын-пікірлер жоқ.  Қазіргі уақытта Уәлихан Омарұлының еңбегін түбегейлі зерттеп, бір ізге түсірген еңбектер де жоқ. Сондықтан Уәлиханның Омарұлының есімін сол 20-30 жылдары жарық көрген баспасөз беттерінен ғана іздеп табуға болады. Уәлихан Омарұлының еңбектері ғылыми жүйеге түспеген. Бұл тақырыпты зерттеу барысында Ұлттық кітапхананың сирек қор бөлімінде сақталған «Қазақ»  газетінің сақталған бірен-саран нөмірлерінен шығармаларын іздеп таптық. Бұл туындыларының жартысы жыртылып, оқуға келмейтіндей жағдайға жеткен. Сонымен қатар сол заманның әліпбиінде жазылған шығармаларды оқу да қиындық туғызды. Төте жазуынан аударылып талданған қазіргі кездегі қолда бар материалдардың да толыққанды, түпнұсқасында алдық деген дұрыс емес болар еді, өйткені туындылардың түгел мазмұнын толықтай оқып шығу мүмкін емес. Ең алдымен біз зерттеу жұмысын, жүргізу барысында сол кездегі баспасөзді зерттеуден бастадық. Уәлихан сол тұста шығып тұрған бірнеше баспасөзде жарияланып тұрған болатын. Қазіргі кезде жасалған библиографиялық көрсеткіштерге  ғана сүйене отырып іздеп таптық.    

Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері: Бұл еңбекте Уәлихан Омарұлының журналистік қызметі мен бізге мұра етіп қалдырған еңбектеріндегі публицистикалық нышандар, оның публицистикалық шеберлігінің қалыптасу кезеңдері, ерекшеліктері сол замандағы қоғамдық-саяси хал-ахуалдың шындығы аясында, ғылыми тұрғыда қарастырылды. Сонымен қатар сол сұрапыл кездерде елі үшін ерінбей еңбек еткен кісінің шаң басқан мұрағаттарда қатталып жатқан туындыларының қазақ публицистикасы мен баспасөзі тарихында алатын орны мен салмағын көрсетуден ғылыми жұмыстың мақсаты туды. «Қазақ» газетінде бірнеше рет есімі аталған ұстаздың көсемсөз мұрасының өзгешелігін және оның кәсіби шеберлік ерекшелігін айқындау мен саралау үшін мынадай міндеттер келіп шығады:

Біріншіден,  сол замандағы саяси хал-ахуалға үңіліп қарап, ұстаздық етіп жүрген кісінің баспасөздің ауыр жүгін арқалауға келгеніне не себеп болғанын түсіну. Олардың алғышарттарына, себеп-салдарына талдау жасау;

Екіншіден, Уәлихан Омарұлының журналистік қызметінің кезеңдерінің және оның қазақ публицистикасының дамуына қосқан үлесін айқындау;

Үшіншіден, Уәлихан Омарұлының баспасөзге алып келген жаңашылдығы, туындыларының ерекшеліктері мен стилін ашып көрсету;

Төртіншіден,  Уәлихан Омарұлының «сегіз қырлы бір сырлылығын», яғни Уәлиханның көсемсөз туындыларындағы жанрлық жағынан әрқилығына назар аудару.

Бесіншіден,  Уәлихан Омарұлының шығармалары арқылы сол заманның тыныс-тіршілігін, қоғам сырын, хал-ахуалын көру және сол қоғамдағы болып жатқан жағдайларға ұстаз-публицистің өз көзқарасын айқындау;

Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:  Бұл ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистикасының дамытуға үлес қосқан ұлт публицисі Уәлихан Омарұлының көсемсөз шығармашылығын арнайы қарастырған тұңғыш ғылыми еңбек. Бұл еңбекте Уәлихан Омарұлының қазіргі кезде табылған туындыларының барлығы шама-шарқынша талданған. Зерттеуде оның мақалалары, сыни мақаласы, үш фельетон әңгімесі, аудармасы бүгінгі  көзқарас тұрғысында бағаланды.

Публицистің фельетон әңгімелері, мақалалары сол кезде сана ұйтқысы болған «Қазақ» газетімен қатар, «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», «Алаш» газеттерінде, «Айқап», «Жаңа мектеп», «Сана» журналдарында жарық көрген.

Бұл бітіру жұмысында келтірілген, талданған, бағаланған туындылары қазақ баспасөзінің бастау тегі мен төл ерекшеліктерін айқындай түсу үшін де өз үлесін қоса алады.    

Бітіру жұмысы зерттеуінің тәсілдік негіздері:  Бітіру жұмысы Уәлихан Омарұлының туындыларын талдау, фактілер мен деректерді жүйелеп тексеру әдісіне құрылған.

Бітіру жұмысының теориялық және методологиялық негізі:  Уәлихан Омарұлының шығармашылығын зерттеу барысында қазақ журналистикасының теориясы мен тәжірибесі және тарихы жайында сүбелі еңбектер жазған ғалымдар  А. Байтұрсынұлы,  Б. Кенжебаев,  Х. Бекхожин,  Т. Амандосов,  Т. Қожакеев,  Ш. Елеукенов,  Н. Омашев,  М. Барманқұлов, С. Қозыбаев,  Қ. Смайылов,  Қ. Алдаберген,  Б. Жақып,  Қ. Сақ. К,  Қамзин, А. Мектеп-тегі /1/, сонымен қатар журналистиканың, оның ішінде публицистиканың санқилы мәселелеріне қатысты келелі пікірлер айтқан Е. Прохоров,  В. Горохов,  В. Ученова,  Г.Колосов,  М.Черепахов,  В. Здоровега,  М. Стюфляева,  В. Стрельцов /2/  сияқты белгілі ғалымдардың да зерттеулерін негізге алдық. Мұнымен бірге М.Әуезов, М.Қозыбаев, С.Қирабаев,  Р.Нұрғалиев, Б.Қойшыбаев, М.Құлкенов, Р.Сыздықова,   К.Нұрпейісов,  М.Қойгелдиев /3/ тәрізді әдебиетші және тарихшы, жазушы һәм журналистер, ғалымдардың іргелі еңбектеріне сүйеніп, ғылыми дәйектерге иек арттық. Сонымен қатар Уәлихан Омарұлының замандастарының еңбектеріне де сүйендік. Олар: С.Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ кешу» публицистік романы, С. Мұқановтың «Менің мектептерім» еңбегі.

          Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу нысаны:  Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған Уәлихан Омарұлының публицистикалық шығармалары мен еңбектің жазылуына қатысты түпнұсқа құжаттар мен деректік маңызы бар мәліметтер жұмысымыздың негізі болды. Сонымен қатар Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Алматыдағы архивіндегі Уәлихан Омарұлына жүргізілген сот процесінің материалдарын да қолдандық.  Уәлихан Омарұлының нақты айыпталған уақыты жайлы осы 1932 жылғы 20 сәуірдегі қылмыстық істен қараған болатынбыз. 

          Бітіру жұмысының деректік көзі:   Қазақстан Республикасы орталық Ғылым акадамиясының кітапханысы мен Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек қолжазбалар қорында сақталған 30- жылдардағы баспасөз өнімдері.

          Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:   1. Алаш ардақтыларының бірі болған Уәлихан Омарұлының есімін жаңғыртып, публицистикасына назар аудару. 2. Баспасөз тарихына есімін енгізіп, еңбегін бағалау. 3. Өмірі,  қызметі мен публицистикасына толық зерттеу жасап, ғылыми айналымға енгізу.

          Бітіру жұмысының қолданбалық және тәжірибелік маңызы:  Соңғы жылдары тәуелсіз мемлекетіміздің алғашқы кезеңінде қазақ баспасөзі тарихындағы «ақтаңдақтар ақиқаты» ашылып, демократиялық қоғамымыздың тың серпін, жаңа леп әкелген кезеңде ұлттық журналистика тарихы жаңа деректермен, қайта қауышқан есімдермен кеңейе бастағаны белгілі. Сол себептен де баспасөздің дамуы мен қалыптасуы кезеңдерінде идеологиялық және тарихи-методологиялық көзқарастың да жаңарғаны түсінікті жағдай. Дәл осы негізге қазақ баспасөзі тарихының құрамдас бір бөлігі жеке публицистердің шығармашылық шеберлігі мен ерекшелігі, қоғамдық-саяси көзқарасы мен идеялық түсінік пайымы ұлттық құндылық сипатында талдану керектігі заңды құбылыс. Бұл орайда Уәлихан Омарұлының журналистік қызметін, публицистикалық шығармашылығын зерттеудің теориялық және практикалық мәні зор екенін ұғынуға болады. Иә, ұлттың қалам қайраткерлерінің жетпіс жыл аталмай келген асыл мұрасының тұншықтырылуы, олардың қоғамдық ғылым саласында түгелдей мансұқталуы, большевиктердің  қатыгез идеологиясының құрбаны болған жеке публицистердің, ұлттық бағыттағы басылымдардың жарыққа шығуына тиым салынуы қазақ баспасөзі тарихын толықтыра зерттеуге қолбайлау болды. Сондықтан бұл зерттеу еңбек қазақ баспасөзінің тарихына қосылған жаңа бет болып табылмақ. Сондай-ақ, ХХ ғасыр басындағы ой-сананың тууы, дамуы, өзгеріске ұшырауының сипатын да, елдің тыныс-тіршілігін де публицистің көсемсөз туындылары анық аңғартады.

          Бітіру жұмысындағы ғылыми тұжырымдар мен келтірілген деректерді журналистика факультетінің арнаулы курстар мен «Публицистика өнері», «Қазақ баспасөзінің тарихы» пәндерін оқыту барысында пайдалануға болады. Сонымен бірге, публицистің оқу ісі, білім жүйесі және тіл білімі салаларына арналып жазылған мақалаларын қоғымдық ғылымның осы салаларының өкілдері өздеріне қажетті деген мәліметтерін ала алатынына сенеміз.

          Бітіру жұмысының сыннан өтуі:  Бұл бітіру жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің журналистика тарихы кафедрасында орындалды. Жұмыстың барысы журналистика факультетінің журналистика тарихы кафедрасында болған алдын-ала қорғау мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.

          Бітіру жұмысының құрылымы:  Бітіру жұмысы кіріспеден негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.

                

          

 

 

 

 

 

 

             1  АЛАШТЫҢ АЗАМАТЫ БОЛҒАН ТҰЛҒА

 

          1.1  САТҚЫНДЫҚ САЛТЫМЫЗ БА ЕДІ?

Кіріспеде зерттелетін мәселенің өзектілігі, бітіру жұмысының мақсат-міндеттері, методологиялық негізі, зерттеудің жаңалық сипаты, практикалық мәні, зерттеу нәтижелерінің тәжірибе жүзінде қолданылуы және сыннан өтуі, таңдалған тақырып бойынша жарық көрген еңбектер баяндалды. Бітіру жұмысының алғашқы тарауы «Алаштың азаматы болған тұлға» деп аталады. Оның «Сатқындық салтымыз ба еді?» деген бірінші тақырыпшасында сол қилы заман кезінде қазақ халқының ауыр жағдайы жайлы айта келіп, сол тұстағы зиялы азамттарымызға жала жауып өз қандастары мен туысқандары жаман атақ үшін ұстап бергендері туралы жазылған. Бұл тақырыпша негізінен сол кездегі саяси хал-ахуалды айқын көрсету үшін қолданылған. 

 «Шапқанда – байдың ұлы, тоқтағанда еске түседі» — деген қазақта астары мол бір мақал бар. Шамасы, ол атқа шапқанда байдың баласындай шалқып, тоқтағанда кедейлігің еске түседі дегенді білдірсе керек. Сол сияқты күні кеше қызыл саясаттың қанатында желпініп жүріп, жадымыздың шайылып, жанымыздың шаншылғанын, зердеміздің мүжіліп, еңсеміздің езілгенін, ой өрісіміздің шектеліп, рухымыздың тапталғанын тіпті сезбей де қалыппыз.

Ғалым Ахмедовтың мына бір сөзінде үлкен мән бар: «Қай халықтың болса да, ең маңызды ескерткіші – оның тарихы»  деп жазған ол. Сол тарихымызды әлі күнге дейін дұрыстап тани алмай, біресе олай, біресе бұлай ауытқып, оқушы қауымды шатастырып келген едік, енді ғана ақ-қарамызды айырып, ақтаңдақ қалған жерлерін анықтай бастадық. Елі үшін, жері үшін бар өмірін сарп еткен ел санасын оятқан Әлихан, Ахмет, Міржақыптардың күресі әлі күнге дейін толық зерттелген жоқ. Әріден басталып аяғы он алтыншы жылға дейін тізбектеліп келетін, одан кешегі желтоқсанға жалғасатын осы оқиғаларды бір ізге салып, дұрыс бағасын бере алмай келеміз. Халық аңыз еткен ер азаматтарымызбен, олар жайындағы тарихи жазбалармен, қиса-аңыздармен оқырман қауымды, әсіресе жастарымызды әлі таныстыра алмай жүрміз. Бұл еңбектердің рухани маңызын бағалай білуіміз керек.

Зерттеуші ғалымдар ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ресейлік билікке қарсы бағытталған Кенесары Қасымұлы бастаған және басқа азаматтық қозғалыстарды Қазақстанды Ресейден бөліп әкетуді көздеген реакциялық «феодалдық-монархиялық» қозғалыстар ретінде бағалауға тиіс болды. Шамамен тура осындай баға ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде жүрген Алаш қозғалысына да берілді. Кеңестік тарихнама осы мезгілдегі Қазақстандағы азаттық қозғалысты екі ағымға, яғни халықтық-революциялық және буржуазиялық-ұлтшылдық ағымдарға бөле отырып, ұлттық саяси элитаның қызметін «буржуазиялық-ұлтшылдықтың» көрінісі ретінде сипаттап, оны бірінші ағымға қарсы қойды. ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда да әлемдегі басқа отарлық елдердегідей дағдарысты жағдай қалыптасқан еді. Ресейлік, әскери-монархиялық басқару жүйесінің озбырлығы, қазақ жерін орыс мемлекетінің өз меншігіне айналдырушы, соның салдарынан Ішкі Ресейден қоныс аударушылар легінің күрт өсуі, қазақ бұқарасының зорлықпен құнарлы жерлерден ығыстырылуы, дәстүрлі қазақ шаруашылығының терең тоқырауға ұшырауы, ұлттың мәдени өркендеуіне қарсы қойылған түрлі кедергілер – осының бәрі сол ауыр жағдайдың көріністері еді. ХХ ғасырдың сұмдығы мұнымен біте қойған жоқ. Тағы да қазақ халқының басына зобалаң алып келген уақыт Ф.И. Голощекиннің «Кіші Қазан» революциясын жасаған кезі болды /4/.

Иә, тарихымыздың қаралы беттері саналып отырған 37-38 – жылдардағы қуғын-сүргінге кім кінәлі еді. Көбіміз бұған Сталин және оның айтқанын орындап, абырой таппақ болған жандайшаптары кінәлі деп жатырмыз. Сөз жоқ, олар кінәлі. Өйткені өз билігін баянды етіп, тұғырдан түспеу үшін тайталысады-ау, иық тіреседі-ау дегендерді жолдан алу саясатын жүргізген, осы ниетпен қуғынды-сүргінді хал-ахуал туғызып, қайраткерлердің барлығын дерлік жау көрген солар.

Сөйтсе де сол сорақылықтарға кінәліні, біздіңше, өз ішімізден де іздеуіміз керек. Баспасөз беттерінде күн құрғатпай көңілге салқын, көзге жат: «әшкерленген неміс-жапон жансыздары», бет пердесі ашылған үстем топтың өкілдері, «Қазақтың ата жауы-ұлтшыл, алашордашылар» қателерін мойындап өз жазаларын алды деген оғаш хабарлар беріліп жатты. Әрине алдыңғы лекте халқының ақылман ұлдары нақақ жалаға ілікті. Олай дейтініміз орталықтан ешкім – Ежов та, Берия да, «қазақтар, сендер жау ретінде мыналарды ұстаңдар», деп ешкімнің атын атап, түсін түстеп берген жоқ. «Онсыз да зытайын деп тұрған қоянға «айт» деген соң не шара» дегендей, әлгі саясат, нұсқауға елең ете қалғандар, атына міне шапқандар өзімізден табылды. Олар аттандап шыға келді, ұранға айқай қосты. Жоғарыға жағынып, жау табуға жүгінді. Қыза-қыза астананы қойып, ауыл, аудандарды аралап кетті. Қой бағып, жер өңдеп, егін салып жүрген «жауларды» тауып алды. «Донос» жасады, жалған куәлік етті, ұстап берді. Сөйтіп өз еліне, өз жұртына, өз ағайын-туғандарына ата-бабамыздың салтында болмаған сатқындық жасады.

Яғни жұртты жаппай жазалауға, қуғын-сүргінге ұшыратуға өзіміздің кейбір адамдар, баспасөз органдарымыз және туысқан халықтардың жекелеген өкілдері себепші болды. Қазір солардың айтқанын, жазғанын оқып көрсең, жағаңды ұстайсың, жаның түршігеді.

Мұзапаров деген «Ұлтшыл-фашист бандаларын түп-тамырымен құрту керек» деген мақала жариялап, былай деді: «…Есмұхамбетовты қолтықтап көмек беруші адам Қазақстан Жазушылар ұйымында да табылды. Ол – кәдімгі Майлин Бейімбет. 1915-16 екеуі айырылмас дос болған. Халық жауы Есмұхамбетов Бейімбеттің үйінде бірнеше рет қонақта болды. Есмұхамбетов досы Бейімбеттің ұлтшылдық бағытта жазылған өлеңдерін жерге тигізбей мақтап, жастар арасында, колхоздардың жиын жерінде айтып отыратын…. Пролетариаттың заң органдары жоғарғы адамдарды тексеруден өткізу керек. Соның ішінде Есмурзин мен Майлин. Осындай арсыздыққа олар қалай барды, көпке қалай топырақ шашты, аққа қалай күйе жақты деген сұрауларға «бұл саяси сауаттың аздығынан, мәдени деңгейдің төмендігінен болды» дейді. Сонымен қатар сол 1937 жылы 11-12 қазан күндері Жазушылар ұйымының жиналасы өткен.  Сонда белгілі бір ақынымыз суырылып шығып, былай деп соққан: «Мүсірепов әлі шынын айтқан жоқ. Ол ұдайы халық жауы Майлинді сүйеп келді… Біз Майлин әшкереленіп қолға түспестен бұрын, ол туралы «Қазақ әдебиеті» газетімізге жазған болатынбыз. Бірақ Мүсірепов РК (б) П Орталық Комитетінің мәдениет-ағарту бөлімінің меңгерушісі болып тұрғанда газеттің осы нөмірін кәмпеске жасатты, шығарттырмады, газетке Майлин туралы жазылған мақаланы өз қолымен түзеткен соң ғана, газет шығарылды». Сондағы әдебиетіміздің қос алыбына қойған кінәсі не дейсіздер ғой. Ол мынау: «Мүсірепов пен Майлиннің идеясы бір. Ол Майлин екеуі бірігіп, «Амангелді» пьесасын жазды. Бұл олардың идеясының бір екендігін көрсетеді».

Саяси сауаты мол философымыз І. Қабылов, Рысқұлов пен Қожановты, Жолдыбаев пен Сұлтанбаевты, Мұстанбаевты «председатель, сұмырай, ұлтшыл, алашордашыл фашист агент» деген «эпитеттермен» таңбалап, жерден алып, жерге салған.

Саяси айып қоюда ұстамды болуға, байсалдылық, парасаттылық көрсетуге осы азаматтардың өресі жетпеді ме екен? Олардың деңгейі, дәрежесі жетпесе әлгідей артық айыптауларды жариялаған газеттеріміздің өресі қайда? Құп алып қостап, қол қойған редакторлардың өресі қайда? «Ұлтшыл» атын атана қоятындар біреуге осылай деп таңба басып айыптап, сенімді көрінгісі келетін, орын үшін, шен үшін бүкіл елді сатып кететін атаққұмарлар екенін осының бәрі білмегені ме?

Мүмкін біреулер жоғарыда айтылғанның бәрі сын мен өзара сын ғой, ниет – кемшіліктерді сынап, жою, адамдарды ширату ғой дейтін болар. Жоқ, біздіңше, бұл игі ниеттен, адал аңсардан туған, жолдастық рухтағы, адамгершілікпен айтылған сын емес, жалақорлық, асыра сілтеп тағылған айып, жұртты жау етіп көрсетуге, ұстап әкетуге негіз берген, себеп болған пікірлер.

Ал енді баспасөзіміз жазықсыз жандардың «жау» деп танылуына, қолды болып, жапа шегуіне қалай септігін тигізді? Баспасөз де сөзге еріп, байбаламшылардың ықпалына түсті. Онда айтылып жатқан айыптауларға, қойылып жатқан кінәларға сын көзбен қарау, оны парасатпен байыптау болмады. Бұл тұста эмоцияға берілу, арандатқан ағат пікірлерге құлақ қою, қол көтеріп қостау, айқай-сүреңге үн қосу туысқан халықтардың кейбір өкілдерінде де болды. Н.Тимофеев, С. Брайнин «Ұлтшыл – фашист жауларды түп – тамырымен құртайық», «Буржуазияшыл ұлтшылдар – коммунист партиясы мен совет өкіметінің ежелгі жауы» деп айқайлап шықты, еңбектер жазды.

Сөйтіп, 1937 жылғы қуғын-сүгіннің белең алуына, жұртты жайнап өтуіне, сталинизмнің жүзеге асуына осылайша қызмет еттік. Интеллегенциямыздың қаймағын қалқып алып, қырып салуға өзіміз көмектестік. Осы орайда және бір жаман қасиет көрсеттік. Басқаның қайғысын өз қайғым, халық қайғысы деп түсінбедік. Басына пәле жабылған адамның өзін-өзі қорғауы қиын екенін, ондайларға ара түсу басқалардың парызы екенін білгіміз келмеді. «Бұл не деген жауыздық!» деп, сілкініп өре тұрғандар, шешініп тастап, шындық жолына бас тіккендер бола қоймады. «сен тимесең мен тимен» деп бұғып жата бердік. Қойын тамақтап,  бөктеріп бара жатқан бөріден қорқып, айқайлауға шамасы келмей отырып қалған қойшының кебін кидік. Репрессия тұсында осыны көп болып ойлай алмадық/5/.

1.2 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРДАҚТЫСЫ – УӘЛИХАН ОМАРҰЛЫ

Ұлы тұлғаларымыз нақақтан – нақақ жала жабылып атылып, сотталып, жазықсыз жапа шекті. Солардың арасында қоғам қайраткері, ұстаз Уәлихан Омарұлы да тұтқынға алынып, қараңғы үйге жабылған болатын. Артынан бір себептермен түрмеден босатылғанын зерттеуші Аманқос Мектеп-тегінің ғылыми еңбегінен көре аламыз. Онда «Біріккен саяси Бас басқарманың» (ОГПУ) қаулысы бойынша үш жылға бас бостандығынан айырылып, «айыбын» концлагерде өтеуге үкім шығарылған Әлімхан Ермекұлы мен Мұхтар Әуезовке де «Жеңілдік жасалып», олардың тұтқында болу мерзімін тергеу камерасында отырған уақытынан бастап есепке алынуын ұйғарды. Бұлармен бірге Уәлихан Омарұлы, Біләл Сүлейұлы, Даниял Ысқақұлы айыптау қорытындысында алдын-ала қамалған мерзімі есепке саналып, темір тордан босатылады /6/ деген жолдар бізге Уәлиханның алашордашылардың бірі болғанын аңғартып тұр.

 1921-1954 жылдар ішінде Қазақстанда саяси себептермен 103 000-нан астам адам сотталып, оның 25 мыңнан астамы атылып, саяси құғын-сүргін ауқымы кең көлемде және аса қатыгездікпен жүрді. Осы жылдар ішінде жоғарыдан басталған билік үшін күрестің соңы саяси қуғындауға ұласып, өзінің бірнеше кезеңдерінен өтті. Соның бірі – 1929  жылдардың соңында басталған Алаш қозғалысының мүшелерін қуғындау еді. Оларға қарсы ұйымдастырылған алғашқы сот процесі 1930 жылғы 4 сәуірде болып, ОГПУ-дың үкімімен 35 адамға әртүрлі жаза кесілді. Дәлірек тоқталсақ, Ахмет Байтұрсынұлы бастаған 10 адам алғашқыда өлім жазасына кесіліп, бірақ, кейін ол үкім он жылдық мерзімге жазалау лагерінде отырумен алмастырылды. Біз төменде келтіріп отырған 1932 жылғы 28 ақпандағы екінші сот процесінің үкімімен Мұхамеджан Тынышбайұлы, Халел Досмұхамедұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы бастаған Алаш қозғалысы басшыларының екінші тобы (осы топтағы алғашқы 15 адам) бес жылдық мерзімге Ресейдің Орталық қаратопырақты облысына (қазіргі Воронеж облысы) жер аударылды. ОГПУ-дың осы екі үкімнің құрбандарының тірі қалып, елге оралғандары 1937-1938 жылдары түгелге дерлік «ұлтшыл» деген айыппен ату жазасына кесілді.

Оларға негізінен «революцияға қарсы қызмет» дегенді білдіретін 58- бап бойынша айып таққан. Біз әңгіме етіп отырған осы екінші топқа іліккендердің бәрі – таныс есімдер, қазақ халқының болашағы үшін аянбай қызмет жасаған, еліміздің мақтаныштары.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Батыс Қазақстан облыстық басқармасының архивінен алынып, пайдаланылған төмендегі азаматтарға қатысты айыптау және ақтау туралы материалдар қуғын-сүргін құрбандары хақындағы ақиқатты айқындаудағы өзіндік зор орны бар.

1958 жылғы 28  ақпандағы отырысында Қазақ КСР прокуратурасының наразылығымен ПП ОГПУ – жанындағы Үштіктің Қазақстандағы 1932 жылғы 20 сәуірде мына адамдарға шығарған қылмыстық ісін қараған:

Тынышпайұлы Мұхамеджан, Досмұхамедұлы Жаһанша, Мұқайтпасұлы Әбдірахман, Кемеңгерұлы Қошмұхамед, Бұралқыұлы Мұстафа, Күдерші Жұмахан, Қожамқұлұлы Нәшір, Ақпайұлы Әбілхамит, Ақпаұлы Жақып, Қыдырбайұлы Сейдазін, Тілеумен Жұмағали, Мурзин Мұхтар, Үмбетбайұлы Алдаберген, Омарұлы Әшім, Ермекұлы Әлімхан, Әуезұлы Мұхтар, Омарұлы Уәлихан, Сүлейұлы Біләл, Ысқақұлы Данияр.

          Осы уақытқа дейін Уәлихан Омарұлы туралы нақты деректер табылмаған. Уәлихан Омарұлының есімі Солтүстік Қазақстан Облысының энциклопедиясына да енбеген. Тек түпнұсқасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Алматыдағы мұрағатында №22/015 шифрмен сақталған осы материалдардың мазмұнына үңілсек Омарұлы Уәлихан деген атты кездестіреміз.

Омарұлы Уәлихан, айыпталған уақытында қырық үш жаста болған. Ұлты қазақ, партияның құрамында жоқ. Павлодар совпартшколында (советская партийная школа) мұғалім болған деген деректер жазылған. Омарұлы Уәлихан мен Сүлейұлы Біләл РСФСР Қылмыстық істер кодексінің 58-11 баппен, Ысқақұлы Данияр, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-10 және 58-11 баптарымен алдын-ала қамауға алынып, тұтқында болған мерзімдерімен жазаланды деген де нақты дерек бар. (Омарұлы 1931 жылғы 30 наурыздан, Сүлеев 1930 жылғы  27  қыркүйектен, Ысқақов 1930 жылғы 20 наурыздан – 1932 жылғы 20 сәуірге дейін қамауда болған.)

Жоғарыдағы сотталғандарға алдын-ала тергеу материалдарынан көрсетілгендей мынадай айыптар тағылған.

1. Кеңес Үкіметін құлату мақсатымен 1921-22 жылдары астыртын контрреволюциялық ұйым құруға қатысқан.
2. Шығыс Бұхарадағы басмашыларға, кейіннен Қорданға басшылық жасаған Зәки Уәлидимен байланыс орнатқан.
3. Ферғанадағы басмашылармен байланыс орнатқан.
4. Жауапты қызметкерлер үстінен террорлық акт жасауға жауынгер жастар тобын ұйымдастырған және осы актілерді дайындаған.
5. Жастардан әскери кадр дайындаған. Байлармен байланыс орнату мақсатында «Алқа» үйірмесін ұйымдастырған.
6. Совет Үкіметін құлату мақсатында, оған қарсы қарулы көтеріліске дайындық жасаған.
7. Қазақстан Советтерінің жерге орналастырушылық, бай мүліктерін тәркілеу, шаруашылықтарды ұйымдастыру және мал, ет дайындау шараларына кедергі жасауға және осы мақсатқа совет аппаратының басшы қызметкерлерін пайдалануға тырысқан.
8. Антисоветтік насихат жүргізген.

Жоғарыдағы енгізілген наразылықты қанағаттандыруға мынадай негіздер алынды:

     Істің материалдарынан көрінгендей, тергеу біткесін бұл қылмыстық іс КСРО ПП ОГПУ-ның қарауына жіберіліп, одан іс 1932 жылы 2 наурызда Қазақстанның ПП ОГПУ-не «қылмыстық істі қысқартып, барлық айыпталушыларды қамаудан босатуға» ұсыныспен оралған.

Алайда, Қазақстанның ПП ОГПУ-і 1932 жылғы  4-ші және 20-шы сәуірде Москвадағы ОГПУ-ң төрағасының орынбасары Акуловқа екі рет телеграмма жолдап, онда «оларды бостандыққа шығару ұлттық элементтердің белсенділігін туғызады, жаңа толқын көтереді, ОГПУ органы мен өлке басшыларына шабуыл ұйымдастырады…» — деген сылтаулармен тұтқындалғандардың көпшілігін Қазақстаннан тыс өлкелерге жер аударуға келісім беруді сұрайды.

 Жоғарыда аталған азаматтардың осы іс бойынша жазаға ұшырауына негізінен М. Тынышбйұлы, Х. Досмұхамедұлының, Ә. Қашқынбайұлының жауаптары себеп болған. Алайда істің материалдарынан көрініп тұрғандай, Қашқынбайұлы Әлиханға және басқаларға қатысты қылмыстық істер тергеу кезінде, оларды қамаудан босатумен қысқарған, ал М. Тынышбайұлы пен Х. Досмұхамедұлының Қазақстанның ОГПУ-не жазған арыздарына өздеріне тағылған айыптарды теріске шығарады.

Сотталушылардың қалғандары алдын-ала тергеу барысында өздерін айыпты санамаған және өздерін ешқандай контрреволюциялық ұйымда болмағандарын, ешқандай контрреволюциялық жұмыстар жүргізбегенін мәлімдейді.

Сотталушылардың бандитизмге қатыстылығын айыптау басқа іс бойынша айыпталған Әділов пен куәгер Төлебаевтың жауаптарының көшірмесіне негізделіпті, алайда, олардың жауаптары негізсіз. Барлық сотталушылар өздерінің бандитизмге қатыстылығын теріске шығарады. Жазалағандарды «антисоветтік насихат жүргізді» деген айыптаулары да іс жүргізгенде дәлелденбеген. Барлық тергеу материалдарында сотталушылардың контрреволюциялық қызметін 1918-1922 жылдарға жатқызған. Бірақ, оларға қойылған бұл айыптауларды бекітетін объективті дәлелдер келтірілмеген.

Бұған қоса Бас Әскери прокуратураның наразылыққа қосымша хатынан көрінгендей, 1939 жылы РСФСР Қылмыстық істер кодексінің 58-2, 58-11 баптарымен сотталған Ә. Ермековұлының қылмыстық ісін 1957 жылы 26 қарашада КСРО жоғарғы сотының Әскери коллегиясы қысқартқан. Ал 1939 жылы РСФСР қылмыстық істер кодексінің 58-1 баппен сотталған Х. Досмұхамедұлының қылмыстық ісін «Құрамында қылмыстық ісі жоқ боуына байланысты қысқарту керек» деген Бас әскери прокуратурасының қорытындысымен қоса КСРО Жоғарғы сотының қылмыстық істер жөніндегі сот коллегиясы:

«Қазақстандағы ПП ОГПУ жанындағы бұрынғы Үштіктің 1932 жылғы 20 сәуірдегі М. Тынышбайұлына, Х. Досмұхамедұлына, Жаһанша Досмұхамедұлына, А. Мұқайтпасұлына, Х. Кемеңгерұлына, М. Бұралқыұлына, Д. Кудеринге, Н. Қожамқұлұлына, А. Ақбайұлына, С. Қыдырбайұлына, Д. Тілеуімшіге, М. Муртазинга, А. Үмбетбатбайұлына, А. Омарұлына, Ә. Ермекұлына, М. Әуезұлына, У. Омарұлына, Б. Сүлейұлына, Д. Ысқақұлына қатысты Қаулысы бұзылып, оларға қатысты іс құрамында қылмыс болмауына байланысты қысқартылсын»- деген қорытынды шығарды.

Бұл қабылданған шешімнің маңызы өте зор. Осы құжат нәтижесінде жазықсыз жапа шеккен қазақ зиялылары ақталды /7/.

Ендеше, есімдері ұзақ уақыт аталмай, бар өмірлік мұраттарының бағасы лайықты бағаланбай келген, қазақ халқының тарихындағы жарқын тұлғалардың жасампаз еңбегін жарқыратып көрсетер кез – осы кез болмақ.      

Уәлихан Омарұлы Петропавлоск өңірінде дүние келгенін бірен-саран деректерден байқап отырмыз. Дегенмен оның өмірбаяны туралы нақты деректер жоқтың қасы. «Ақиқат» журналында жарияланған «Алаш ардақтыларын алғашқы айыптау» туралы библиографиядағы дерекке байланысты  Уәлихан Омарұлы 1931 жылы 43 жасында айыпталған болса, онда туған жылы 1888 жыл болмақ деп отырмыз.

 Сол тұстағы қазақ азаматтары әмбебап болған. Өйткені, ол кезде қазақтың тілі, әдебиеті, тарихы, экономикасы, саясаты, тағы басқа салаға қатысты мәселенің бәрін көтеруді, зерттеуді қажет етті. Сондықтан да қазақ оқығандары әртүрлі ғылым саласында еңбек етуге мәжбүр болды. Негізгі үш мамандық, негізгі үш салада оқыған қазақ азаматтары өз еңбек жолын бастаған болатын. Біріншісі, мұғалімдік салаға барды, екінші – заң факультеттерін оқып шығуға тырысты, үшіншіден қазақ даласына көшіп келіп жатқан келімсектермен бірге табиғаты ашылмаған түрлі аурулар да көбейіп бара жатты. Сондықтан жастар кәсіби дәрігер болуды армандады. Осы ауыр да қиын бір саланың жүгін арқалаған Уәлихан мұғалімдік кәсіпті таңдайды. Ауыл-ауылдарды аралай жүре Уәлиханның бір байқағаны жастардың білімсіз, оқымаған болып күн кешіп жатқаны болды. Өз шығармаларында әрдайым оқу проблемасын көтере жазатын Уәлиханның еңбек жолы қиын болды. 

1917 жылы құрылған «Алаш» партиясы барша қазақ зиялы қауымының ошағы болды. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов бастаған ұйымдардың көздеген мақсаты қазақ Республикасын құру. Осы жолда олармен бірге ерген азаматтар да аянбай еңбектенді. Олардың қатарында Уәлихан Омарұлының болғанын да деректер растайды.

Алаш пен Алашордаға қарсы бағытталған осы әрекеттердің бәрі Семей мен Семей облысында орын алды. Оның да өз сыры бар еді. Өйткені осы өңірде екінші даналық корпустың штабы мен бөлімшелері, аты шулы атаман Б. Аненковтың жеке армиясының ордасы мен комендатурасы орналасқан болатын. Осындай жағдайда Алашорда мен оның жетекшілерін жамандау науқанын ұйымдастыру ақтар қарулы күштері басшыларының қазақтың ұлттық қозғалысы өкілдерімен ымыраға келіп, жақындасу ниеттерінің жоқ екенінің белгісі еді.

Ә. Бөкейхановтың жақын серіктері Алашқа, оның белгілі қайраткерлері мен баспасөзіне қарсы ұйымдастырылған жалақорлық науқанның мәні мен мақсатын жақсы түсінді «Сарыарқа» газетінің редакторы ретінде ұлттық бостандық идеясын насихаттаған Имам Әлімбековтың тұтқындалуымен қатар Петропавл қаласында шығып тұрған қазақ жастарының үні «Жас азамат» жабылды.

 Дегенмен, Алаштың жекелеген қайраткерлері мен белсенділері жергілікті және сібірлік өкімет органдарына шағымданып, өздеріне қарсы ұйымдастырылған қуғын-сүргінді тоқтатуын талап етті және «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің большевизммен ешқашан ымыраға келмейтін саяси күштер екендігін және Кеңес үкіметімен саналы түрда күрес жүргізетіндіктерін мәлімдеді. Ақгвардияшыл қозғалыстың басшылығы, ең алдымен оның негізгі күшінің басшысы Колчак тарапынан Алашордаға сенімсіздік білдіру, тіпті кейде оған жау ретінде қарау Алаш көсемдері тарапынан өз одақтасымыз деп санаған күштерге байланысты тек қана түңілу сезімін туғызып қойған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының өзін-өзі билеу мәселесін шешудің жаңа әдістері мен жолдарын іздеуге оларды мәжбүр етті.

Азамат соғысының қатал тәжірибесі халықтардың өзін-өзі билеу құқығын Кеңес Үкіметіне қарсы күрескен ақтар үкіметінің қолынан ала алмайтынына көптеген ұлттық қозғалыстардың жетекшілерінің көзін жеткізді.

Мәселен, 1919 жылдың басында Зәки Уәлиди басқарған башқұрттың атты әскер корпусының бөлімдері Кеңес өкіметі жағына шықты, Зәки Уәлидинің бұл қадамы колчакшылардың директорияны қуып, Ресейдегі ұлттық үкіметтерді (олардың қатарында Алашорданы да) таратуынан кейін жасалды. Дегенмен, Алашорда, бір жағынан, ақтардан қол үзбей отырып, екінші жағынан Кеңес өкіметімен өз байланыстарын қалпына келтіру қамына кіріскенін байқау қиын емес. Кеңес өкіметімен байланысты жандандыру бұл жолы 1918 жылдың көктеміндегіндей Халел Досмұхамедұлы белсенді түрде араласқан бүкіл Алашорда атынан емес, оның Ахмет Байтұрсынұлы басқарған Торғайлық тобының атынан жүргізілді. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынұлы алдымен Ә. Жангельдинмен келіссөздер жүргізіп, одан кейін Мәскеуге барып, келіссөзді Сталинмен жалғастырды.

Қазревкомның төрағасының орынбасары болып сайланған А. Байтұрсынұлы көп кешікпей «Жизнь национальностей» газетінде «Революция және қазақтар» деген мақала жариялады. «Мен, осы жолдары жазушы, патша үкіметі кезеңінде қазақтың ұлттың саясатын басқарған және патша өкіметіне қарсы күрескен қазақ интеллегенттерінің өкілімін. Патшалақ кезеңде қазақтардың қалай өмір сүргенін біз басқалардан артық білеміз. Қазақтардың күнкөріс жағдайына, оларда таптық жіктелудің жоқтығына және жеке меншік заттарда белгілі меже болмауына байланысты қазақтар арасында олардың өзіне тән социалистік қоғамға деген мұқтаждықты қажет еттірмей отыр. Алашордашылардың Торғайлық тобының делегаты ретінде … келіссөз жүргізуге келген мен. Ресей халықтары құқығы декларациясына сәйкес қазақ мәселесіне ықыласпен зер салғандықтың куәсі болдым. Колчак билігінен Кеңес өкіметін артығырақ көруіміз қате еместігін өз жолдастарыма айтып, оларды тыныштандырғым келеді» /8/.

Оның Алашордашылармен бірге жүріп сол кездің ыстығына күйіп, суығына тонғаны белгілі. Қуғын-сүргін кездерде темір тордың арғы жағында болып, елінің азаттығын армандағандырдың бірі болған тұлға еді. Жала жабылып түрмеге түскен Уәлихан Омарұлын қазіргі таңда есімін біз тек мұрағаттардан ғана кездестіріп отырмыз. Дегенмен, Уәлихан Омарұлы баспасөз беттерінде саяси, әлеуметтік, әдеби мәселелерді көтере отырып, қоғамдық ойға ықпал еткен тәлімді журналист болды. Уәлихан Омарұлының көсемсөз үлгілерінде замана тынысы, өмір шындығы боямасыз көрініс тапты. Журналистикаға араласқан жылдары ішінде өзекжарды мәселелерді арқау еткен өткір де өтімді публицистикалық туындыларымен саналы да салиқалы пікірлер айтқан, қаламы қарымды журналист ретінде танылды.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          

 

 

 

 

               2  УӘЛИХАН ОМАРҰЛЫ – КӨСЕМСӨЗ ШЕБЕРІ

                           

                    2.1 ЕЛІН БІЛІМГЕ ШАҚЫРҒАН ЕСІЛ ЕР

Уәлихан Омарұлының есімін сол кезде жарияланып тұрған баспасөз беттерінде мынадай өзгерістермен табуға болады. Уәлихан Ғұмарұлы», «Уәлихан Ғұмарұғлы», «Уәлихан Ғұмар баласы», «Мұғалім Уәлихан Ғұмарұғлы» деп мақалаларына қол қойған. Оның есімінің мұндай өзгеріске ұшырап жазылуының себебі сол кездегі емленің жүйесіздігі деп түсінеміз. «О» әрпінің «Ғ» әрпіне ауыстырылғанын байқап тұрған шығарсыздар.

 Уәлихан Омарұлы сол бір қилы заман тұсында қазақтың көзін білімге, ғылымға ашатын баспасөз екенін жақсы түсінген. Оның өзіндік қол таңбасы, өзіне тән қалыптасқан стилі болған. Оның репрессияға ұшырағанға дейінгі жазып қалдырған мұралары оның жай адам емес екендігін аңғартып-ақ тұр.

Уәлихан Омарұлының еңбектерін саралай келе, оның білім мен оқу жайында көп қалам тартқанын көреміз. Оның мақсаты жастарымыздың оқып, білімді, талапты болса екен деп армандаған. Оны біз «Бұл бізге бір айна» /9/, «Талапты жастарымыздың есінде болсын» /10/, «Панасыз балаларды қорғауға міндеттіміз» /11/, «Жаңа мектеп» /12/ деген мақалаларынан айқын байқауға болады. Бірінші мақаласында мынадай керемет ойларды кездестіруге болады. «Адам баласы өзінің тұрмысына керекті болған нәрсенің керектілігін көріп әбден ділгерленбей тұрып керекті керек білмейді. Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуел білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек. Оларды білмей, іздегенмен табылмас» деген салмақты ой айтады. Осы жердегі сөздерден Уәлихан Омарұлының бірден-бір мақсаты жастарымыздың басқа нәрселерді іздеп адасқанша, ең бірінші оқу мен білімнің жүгенін ұстаса екен деген ойы бар. Сонымен қатар, қазақ қыздары малға сатылмай мұғалімдік білім алып, қазақ балаларын оқу-білімге тәрбиелеп отырса, деген пікірі кез-келген оқырманның көңілін оята аларлықтай дәрежеде. 

Уәлихан Омарұлының көптеген еңбектері әлі де өз зерттеушісін күтіп жатыр деп ойлаймыз. Бірақ, қазіргі уақытта табылған мына еңбектерін атап өтейік. Оның еңбектерінің көп бөлігі «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеттерінде жарияланған. «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің  библиографиялық көрсеткіштеріне қарап отырсақ, уақыт жағынан ең алғашқы деп баға беретін әңгімелері «Екі молланың кеңесі» /13/, «Қабай ауылнай мен досы Александр сөзі» /14/, «Үш қатынмен тұрмыс» /15/  болып отыр. Содан кейін аударма өлеңі жарық көрген. «Құдай жетімді тастамайды» /16/ «Бог не оставляет сирот» өлеңін асқан шеберлікпен аударылғанын көреміз. Бірақ, орысша жазылған өлеңнің авторы белгісіз болып қалды. Кейінгі еңбектері сол кездің сана ұйтқысы болған «Қазақ» газетінде көп жарияланған. Оның мақалаларын «Қазақ» газетінің  беттерінен 1914 жылдан бастап, 1917 жылға дейін кездестіруге болады. «Рамазан айы жақындау тақырыбы» (1916),  бұл мақаласында рамазан айы туралы түсінік берген.  «Ақтөбе уезі» (1916), ең алғаш Ақтөбе өңірінде отырықшылыққа көшкен ауыл туралы жазады. Отырықшы болған елдердің мектеп-медресе салуы, егін кәсібімен айналысуы үлгі ретінде жазылған. «Қазақтар мен қоныс аударғандар арасындағы қарым-қатынас туралы» бас мақала (1915) жазған, «Орыс қазақ ауылдары» (1914), «Уақыт» газетінің 1378 нөмірінен алынған мақала. Қазақ елінің жер мәселесі, отырықшы болуы керек пе, әлде отырықшы болмауы керек пе деген пікірлер талқыланған. Қоныс аударушылар, келімсектер туралы да айтып, пікір білдірген. «Партия ісі» ішкі хабарлар (1915), Торғай уезінде болатын сайлау, барымта, жікшілдік туралы. «Переселен мекемесінің сметасы» (1915), «Мектеп-медресе ашылу» (1915), Павлодар уезінде мектеп-медресе ашу, оқу жұмысы туралы, Орынборда мұғалімдер институты ашылғандығы жайында хабар береді. «Орынбор» (1915), мұсылман қауымының жыл басы – наурыз (март) айы туралы түсінік берген. Шаруашылыққа жайсыз қоян жылдары (1880, 1892, 1904) жайында да деректер бар. «Павлодар оязы» (1916), хабарда автор жікшілдік, ру тартысына оқушы жастардың қатысуына наразылық білдірген. «Мұқтаж оқушыларға жәрдем» (1916), хабар түрінде жазылған, оқушыларға көмек көрсету керектігіне баса назар аударады. «Талапты жастарымыздың есінде болсын» (1916), қазақ тілі мен қазақ әдебиетінің мәселелері көтерілген мақала. «Бұл бізге бір айна» (1916), оқу-ағарту, қыз балаларды оқыту, әйел оқытушыларын дайындау мәселесі көтерілген. «Дар мұғалимат» (1916), Тройцк қаласындағы оқу-ағарту жұмысы, Ғайни Яушева ашқан оқу орны, оның оқу программасы туралы түсініктеме берген. «Наурыз» (1916), автор мақалада қазақ елінің шаруашылығы мен мәдениеті туралы қысқаша мағлұмат берген. Наурыз мейрамы туралы деректер келтірілген. «Қазалы молдалыларының қозғалысы» (1917), «Омбы комерческий институт» (1917), ішкі хабарлар, Омбыда ашылған жоғары оқу орнына түскен қазақ балалары туралы мәлімет берген. Уәлиханның кейбір мақалаларын қазіргі таңда біз тек библиографиялық көрсеткіштен ғана таба аламыз, өйткені Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек қолжазбалар қорында сақталған «Қазақ» газетінің бұл нөмірлері өкінішке орай табылған жоқ.  «Бірлік туы серіктігі» (1917) /17/. Осы тұста библиографиялық көрсеткіште мынадай сілтеме жазылған. Ташкент жастарына «Бірлік туы» газетін шығару үшін көмек ретінде «Бірлік туы» ұйымын ашқан деген дерек келтірілген.  Осы кез Уәлихан Омарұлының орыстың отарына қарсы, қазақ жұртының тәуелсіздігін аңсаған көкірегі ояу зиялы азамат ретінде саясатқа араласа бастаған тұсы болған шығар сірә! Оны осы мақаладан анық байқауға болады.

Ташкенттегі «Ихтият» союзын ашқан жастар «Бірлік туы» деген серіктік тағы ашып отыр. Мақсаттары: осы серіктік ақшасымен серіктік атында, «Бірлік туы» деген бір газет шығармақ. Серіктіктің ағзалық ақы 10 сом. Газеттің жылдық ақы 5 сом. Серіктіктің һәм газеттің квитанция дәптерлері (агенттік книгалары) басылып шығып әр жердегі агенттеріне жіберіліп жатыр. «бірлік туы» газетін шығарушылыққа әзірге ұйғарған кісісі учитель Садақ мырза Өтегенов. Серіктік жалғыз газетпен ғана тұрмай әдебиет-матбұғатжағына да қызмет етіп, халық арасына бұларды көбірек таратуға һәм халықтың басқаша жетілу жолдарына қызмет етуге тырыспақ. Серіктіктің бұл күнде газетін ары қарай шығара беруге қаржысы жетіңкіремей тұр»-деп жазған. Осыған орай сол кезде Көлбай Тоғысов пен оның жары Мәриәм  Тоғысова екеуі «Алаш» атты газет шығарып тұрған болатын. Міне осы газетке деген реніштерін осы «Бірлік туы» серіктігі алғаш білдірген болатын. Біз оған Уәлихан Омарұлының осы мақаласын оқыған кезде нақты көзімізді жеткіздік. «Бұл күнде Ташкентте шығып тұрған Көлбай Тугусовтың «Алаш» деген газеті бар. «Алаш» газетінің шыққанынан бірі халыққа жақсы-пайдалы бір жағынан тек өзіне атақ қылып тұрғандай» деп жазады. «Бірлік туы» серіктері – серіктігін алғаш ашарда орталарынан учитель Сұлтанбек Қожановты Көлбайға жіберіп: «Алаш» бұл күнде атына лайық болып Алаш газеті бола алмай отыр. «Алаштың» бұлай шығып тұруына ішіміз пысады, намыстанамыз. Сондықтан жұрт мұқтажды күзеткендей бір газет ашудан ойлы едік. Егер сіз «Алашты» жақсы алып барарлық болсаңыз, біз газет шығармай «Алашты» қолдайық. Болмаса жақсы жазушылар сайлап һәм «Алаш берекесіндегі» серіктерді көбейтіп екінші бір шығарушының қолына берейік! Бұған қалай қарайсыз?

Енді «Бірлік туының» да Һәм «Ықтият союзының да ісіне сәт, өміріне ұзақтық тілейміз» /18/ деп тәмамдап мақала астына «Мұғалім Уәлихан Ғұмарұлы» деп қол қойған. Мұғалім Уәлихан Ғұмарұғлының осы мақаласы бізге қазіргі кезде «Бірлік туы» газетінің мақсаты, шыққан уақыты, шығарушылары туралы тың ақпарат беріп отыр. Мәселен, Уәлихан Омарұлының осы мақаласын негіз ете отырып Аякөз Әбдіразақова «Хабаршы» журналына «Бірлік туы» газетінің тарихынан»  атты ғылыми мақала жариялаған /19/. Осы ғылыми мақалада «Бірлік туы» газетінің шығуна байланысты болып жатқан пікір – пайымдарды негізге ала отырып, «бізге осы «Бірлік туы» газетінің шыққанын және оны шығарушыларының «Алаш» газетіне қарсы болғанын мұғалім Уәлихан Омарұлының еңбегінен көреміз» деп жазады. Бұл дегеніміз қазіргі таңда «Бірлік туы» газеті жайлы бірден – бір дерек көзі ретінде біз Уәлихан Омарұлының осы мақаласын қолданамыз.   

Уәлихан Омарұлының мұғалімдік қызметі оның осы салада көп еңбек жазуына ықпал еткен болатын. «Қазақ» газетінде жарияланған мақалалары мұғалімдік салаға енді ғана араласып, қоғамның оңды-солды қырларын біліп, көріп жүрген шағымен тұспа-тұс келеді. Оған мысал «Оқытушының білімін толықтыру» /20/ мақаласы. Бұл мақаласында өзінің ұстаздық еткен тәжірибесін жинақтай келе, ауыл мұғалімдеріне бала тәрбиесін, оқу – білімге құштар ете алатын дәрежеге жету үшін ең алдымен өз білімін толықтыру екенін айтып өтеді. «Мәдениетсіз көңілдегідей жайлы тұрмыс орнатып болмайды. Қазақ елінде жаңа ғана мәдениет жұмысы басталып келеді. Ескіден қалған мәдениет мұрасы жоқ. Жаңа мәдениет ғылымсыз, ел сауаттанбай орнамайды. Олай болса, Қазақстан топырағында мәдениет орнату үшін ауыр сауатсыздықты жұқарту, жою керек. Бұл ауыр жұмыс қазақ мұғалімінің мойынында. Бұл туралы талай айтылады, талай жазылды. Бұл ауыр мәдениетті, ауыр жұмысты мұғалім мойындағандай уақыт болды. «Атты қамшымен айдама, арпамен айда» дейтін мақал бар. Мұғалімді ауыр жүкке жегіп, «қамшымен айдаудан» пайда шықпайды. Мұғалімді «арпамен айдау» керек. Ауыр міндетті орындату үшін мұғалімді күшейту, баптау керек». Уәлиханның бір ерекшелігі шығармаларында көбінесе мақалдар кездеседі. Бұл мақаласында «атты қамшымен айдама, арпамен айда» деген мақалды қолдана отырып, мұғалімдер де тура сол ат сияқты өзінің үстіне жүктеген ауыр жүгін арқалап жеткенше, шаршайды, шалдығады, сондықтан оны ақырын ғана баптап отырып, «арпамен айдаған» тәрізді ету керек деген ойды түйеді.  

Сонымен бірге мұғалімнің білікті болуына арналған керек талаптарды да назарынан тыс қалдырмайды. «Мұғалім екі жолмен бапталады»- деп нақты мұғалімнің міндеті мен өзінің талап, ұсыныстарын тізіп көрсетеді. «Ұшы-қиыры жоқ, зымырап өтіп жатқан заманда бір нәрсенің шебін ұстап қалу оңайға тимейді». Осы ойды негізге ала отырып, «заманынан қалған шабан адам үлкен адам. Заманынан қалған қоғам (ұлт, мемлекет) өлген қоғам. Заманынан қалған мұғалім де өлген мұғалім. Шабандықтан өлген мұғалім тегін өлмейді, жұртшылықты, тұтқасын ұстап отырған жұртшылықты өзімен бірге өлтіреді. Олай болса, қазақ мұғалімінің «жүйрік заманнан» қалмауы керек. Қазақ мұғалімі білімін, әдісін күн сайын көбейтіп отыруы керек. Мұның үстіне қазақ мұғалімінің бойындағы білімі де азғантай. Қазақтың жаңа туып келе жатқан жұртшылығын өркендету үшін, қазақ мұғалімін күн санап оқытып, білім беріп, білімін толықтырып отыру керек. Мұны орыс тілінде преподготовка дейді. Бұл мұғалімді баптаудың екінші жолы», деп жазады публицист.

 Мұғалімдік қызметтің қыр-сырын әбден ұққан Уәлихан Омарұлы мұғалімдік білімінің де таусылып қалатынын түсініп, әр кезде ол өз білімін толықтырып отыру керек дегенді батыра түсіндіреді. Әсіресе, сол қилы заманда оқымаған халықтың білімге көзін ашу оңай шаруа еместігін де жақсы түсінген. Сондықтан, мұғалімнің ауыр жүгін арқалайтын адам жай адам емес екенін осыдан түсінуге болады.  

 «Ауылдағы панасыз балаларды қорғауға міндеттіміз» /21/ деген мақаласында нақты фактімен былайша баяндап өтеді: « … 1917-ыншы жылы азамат соғысы басталды, соғыс көп уақытқа дейін сөнбеді… Ел ішін апат, ауру қаптады, ашаршылық кірді, ел шыбындай қырыла бастады. Жетім-жесір, панасыздар көбейді. Ашаршылықтан кейін қазақ аулына котелок арқалаған жетім бала толып кетті. … 1922-23 жылдардағы есепке қарағанда Ресейдегі есебі алынған панасыз баланың саны аса көп. Қазақстандағылардың саны 180 000. Бұл 180 мыңның ішінде қазақ аулындағы котелок арқалаған көп бала, байлардың жуындысын ішкен көп бала кірмей қалған, есебі, алынбаған. Бұл халық «панасыздар қолы» үкіметтің, бұқара елдің сіңірген еңбегі арқасында жұқара берген осы күні Қазақстандағы есепке алынған панасыз балалардың саны 30 000 шамалы, бұлардың 110 000 ұйымдастырылған, қолда бағушы, 19 000-дайы қаңғып жүр. Бұл есепке кірмей қалған ауылда кателог арқалаған қазақ баласы көп болса керек».

 Бұл мақалада фактілер, цифрлармен нақты көрсетілген. Жетімдердің санын көрсетіп, санаққа ілінбеген жетім балалардың да әлі қаншамасы бар екенін айтып, олардың да санын көрсетеді. Бұл мақаланың бізге берер пайдасы өте көп. Осы деректерден біз сол кездегі ауыл жағдайын көріп, жетімдердің қаншалықты толып кеткенін көріп, жағдайдың да өте нашар болғанын байқаймыз. Әр публицист өз замынында болған оқиғаны шындықпен айта алса, ол оның сөнбес мұрасына айналады. Қазір біз мына мақаланы оқи отырып, замана тынысын көріп отырмыз.  Уәлихан бізге сол кездегі орын алған келеңсіз оқиғаларды фактімен тізіп көрсетіп отыр.

Бұл екі мақаланың астында Уәлихан Омарұлы деп қол қойылмаған, яғни публицист кейінгі туындыларын бір себептермен бүркеншік есіммен жазған болып отыр. Сол аумалы-төкпелі заманда барлық публицисттердің өз бүркеншік есімдері болғаны белгілі. «Қазағым» деп жазған кез-келген мақаланың авторы, ертеңгісін-ақ «ұлтшыл» деген айыппен тергеуге ілініп жатқандары сол заманның шындығы. Ендігі жерде барша жұртқа елде болып жатқан хабарларды баяндау үшін бүркеншік есімдерді қолданбасқа амалдары жоқ болды.

Уәлихан Омарұлының «V» деп қол қойған туындыларын ғалым Мектеп-тегі Аманқос бекітіп, ғылыми айналымға енгізген болатын. Ендігі кезде «V» деп қол қойылған мақалаларды Уәлихан Омарұлыныкі деп бекіткеннен кейін бұл туындыларды осы бітіру жұмысқа толыққанды сол кісінің еңбегі деп енгізіп отырмыз. Басқа ғалымдар әлі күнге шейін «V» деп қол қойылған шығармаларды Әлихан Бөкейханұлыныкі деп айтып жүр. Бұл Ү. Субхамбердинаның библиографиялық көрсеткішінде «V» деп астына қол қойылған мақалаларды Әлихандікі деп көрсеткен. Бірақ өзінің саналы өмірін ұстаздықпен өткізген Уәлихан Омарұлының бұл салада қалыптасқан өзіндік стилі бар, сондықтан бұл мақалалар тек осы кісінікі болуы керек. 

«Ақтөбе уезі» /22/ (1916) мақаласы Уәлиханның нақты фактілерді жинақтай отырып жазған туындысы дер едік. Сол кездегі переселендер мен жер мәселесіне байланысты және дау тудырған отырықшылық пен көшпелі салт туралы проблемаларды көтере отырып, қазіргі күнде дерек көзі ретінде қарастыратын бірден-бір туындыны мұра етіп кеткен болатын.

«Бірінші Бөрте волысы, 7-нші ауыл біраз жылдан бері переселен нормасы бойынша жақсы жерлерін кестіріп алып отырықшы болған болған екен. Бірақ көше түзеп қала реті мен отырған емес, бұрынғыша әр ауыл өзді өзінің қыстаулық жерінде.

7-нші ауыл 110 үй. Осы 110 үй 3-10-ншы жылдар шамасында губернатордан рұқсат сұранып, ағаштан мұнаралы бір мешіт салған. Тәрбиесі бүтін ауыл үстінде. Мұны бастап саларында халық, өз араларынан жақсы оқып шыққан, бойлары балқып уағызын тыңдаулық болған моллаларының жоқтығын біліп, енді бұрынғы надандық тұрмысы көшпешілікті тастап мәдени тұрмысқа түсуге қарадық, мына салынған мешітпен жер кестіріп алуымыз соның белгісі, бұған шеттен жақсы молла шақыртып, имам сайлауды істейік дескен» — деп нақты болған жағдайды ашық жазады. Енді-енді отырықшылыққа көшкен халықтың психологиясын ашып көрсетеді. Осы тұста мұғалімдік қызметте болған Уәлихан осы жердегі білімнің деңгейін, білімге деген құштарлықтың жоқ емес екендігін көрсеткісі келеді. «Қолданып бірлік қосқан 110 үйге бірер мешіт, мектеп, имам, мұғалім яки екеуінде бірге басқарып алып барарлық бір мұғалім ұстап тәрбие ету онша ауыр іс емес. Бірақ сөзіндей ісі болмайтын қазақтың салты бар. Осы өткен рамазан айында сол 7-нші  ауылға бардым. Мешіт туралы ауыл ақсақалдарының біразы маған, халықта бірлік деген нәрсенің жоқтығымен қыс болса мешіттің қар астында қалатындығын, екі-үш жылдан бері сол ауылдағы бір ақсақалдың баласын имам, ауылнай молла қылып сайласа да екі айт намазынан басқа күндерде мешіт есігінің аз ашылатындығын сөйледі. Жалғыз-ақ былтырдан бері жаз үш-төрт ай мұғалім ұстап балаларын оқытқан соң мешіт мектеп те болған екен.

Көшпешілікті тастадық, мұсылмандық, дін белгіміз болсын деп салған 7- нші ауыл мешіті әлгі. Бұл ауыл жақсы ғана егін кәсібіне салынып, малды аз ұстайтын көрінеді. Араларында байлары, талапты, жастары, сұмалы саудагерлері жоқ емес. Бір ғана мешіт түгел, мектеп те салып мұғалім ұстап балаларын тәрбие етуге шамалары мол көрінеді. Һәм мектептің де білім жұрты, дін белгісі екенін өздері де біледі, бұған мұқтаж екендігіміз де белгілі». Осы тұста Уәлихан Омарұлының әрбір қазақ ауылында мектеп, өз оқытушысы болса деген арманы анық көрінеді. «Жағдайлары да шамалары да мектеп салуға келетін ауыл» деп баға беріп бірақ, сол білімге деген құштарлықтың кемшін болып тұрғанын айтады. Бірақ, білімге деген мұқтаждық бізде бар екенін мақала соңында басып айтады.

Ұлттың ұлағатты азаматтарының бір қазаннан су ішіп, отқа күйуіне негіз болған «Қазақ» пен «Айқап» болса, осы «Айқаптың» жабылғандығы, енді жарық көрмейтіндігі жанына батқан Уәлихан Омарұлы осы орайдағы көңіл толқынысын іркіп қала алмай, «Наурыз» /23/ мақаласында ұлу жылының кіргендігі, аты шулы қоян жылының қоғамдағы не нәрсеге қиын жағдай туғызғызып отырғандығын: «Бұл қоянда бүтін дүниені білім, өнерімен таңдандырған, тауырымен толтырған еуропа патшаларының соғысы болып жатыр. Соғыс болған соң һәм нәрсе жоқ, қымбаттап, салықтың көбейіп, шаруаның күйзелуі, кісі қанының көп төгілуі де белгілі. Сондықтан екі жылға созылған бұл соғыстың шалығы біздің қазаққа да шаруа, білім жайынан тиіп отыр», — деп көрсетіп, оны саралай келе: «Шаруа жайынан тиюі: Һәм нәрсенің бұрынғыдан екі-үш есе қымбаттауы, соғыс салығының түсуі. Білім жайынан тиюі: замандағы болып жатқан зор уақиғаларды халыққа көзбен көріп білгендей етіп түсіндіретін білімді мен білімсізді, күшті мен күшсізді өлшеп беретін газет, журнал дегеннен бір ғана журнал «Айқаптың» тоқталуы, миллиондаған халық артындағы бір ғана газет «Қазақтың» жұмасына бір шығатын болып қалуы осы жылдың уақиғаларынан болып жатқан істер», — деп соғыс әкелген нәубетке қаны қараяды. Сондай-ақ, осы мақаласындағы бір жылдың яғни қоян жылының жақсы жаңалықтың жаршысы болғандығын «Халқымыздың ілгерілеуіне себеп болатын істерден: маслодельный артель мен потребительный дүкендердің ашыла бастауы Семей, т.б. шаһарлардағы талапты жастарымыздың кітап саудасын ашуға сұранулары, мектеп, медресе сияқты білім жұрттарының осындай ауыр жылдарды да тоқталмай жаңалап артуы; оқушыларымыздың кемімей халқымыздың да оқу жолындағы мұқтаж жастарымызға жәрдем қолдарын кемітпей созып тұруы және басқалары көңіл көтеріп қуанарлық істерімізден», дегенмен оқуға, білімге деген құлшыныстың, ілгерілеушіліктің барына қуанғандығын білдіреді. Бірақ, бұл қуаныш соғыс жылдарындағы уақыт тынысымен салыстырмалы түрдегі қуаныш екенін «Бұл бізге бір айна» /24/ деген мақаласымен таныс болғанда байқарыңыз анық. «Бұл күнде тәтті ас ішіп, мейман дос болып қана тамағын күйттеген халықты жомарт, қайырымды халық демейді. Қайырымдылық, жомарттық тамақта ғана болмасқа керек, тіршілік ретіндегі керекті істерді басқағада сүю ретінде болса керек. Біз осы күнде сан жағынан көп болсақ та білім, өнер жағынан құралақан қалған, керекті керек білмей ішкен жегенімізге ғана мәз болған халық екендігімізді өзімізге ашып, көрсетіп берерлік бізге айналар көп» деген пайымдау жасайды. Әрине, барды ішіп-жеп, семіріп, жоққа қолды бір сілтейтін жан емес, бардың өзін қалай пайдаланып, қорытып жатырмыз, осы біз кімбіз дегенге тоқталып, бір ақтарылып өзді өзіңе есеп бергеннің ешқашанда айыбы болған емес. Ендеше бізді өзімізге айна-қатесіз қандай екенімізді көрсетіп берер айна-құбылыстар не нәрселер екен? Мақалаға көз жүгіртейік.

«Соның бірі біздегі оқу, оқытудың кемдігі. Мұсылманша оқығандарымыз біраз болса да біз мұқтаж болған мұғалімдік ғылымын сәллелі моллакерлер білмейді, бұл бір.

Екінші, алты-жеті миллиондаған қазақтың жарымына жақындатып санын алатын әйелдер ішінен мынау «мұғалима» деп қалдың бір саусағын болсын жұмдырып көрсетерлік мұғалима жоқ. Мектап жағы пұлға келетін болатындықтан оны әзірге оңай деп қана көңіл жұбата тұрайық. Көп көтерілсе салыну оңай ғой, тек әзірге оқытушы молайсын. Ал оқу құралдары әзірге жетіп тұрарлық кім бірте-бірте түгелдене берер. Жалғыз-ақ осыншама халық бола тұрып қазіргідей оқыған қыздарға өте мұқтаж»,- деп, көзі ашық қыздарымыздың аздығына, жоқтың қасы екендігіне налиды. Қыздардың тек ошақ қасы, от басында қалып қойғандығына налитындығы байқалады. Мүмкін, осындай мақалалардың басылым беттерінде жарияланғанынан кейін осы уақытқа дейін бірқалыпты керітартпа түсінік қалыптастырып келген қоғамдық ойдың сеңі бұзылған болар. Оны мынадай оймен батыл топшалай түседі: «бір заманда оқушы қыздарымыздың жоқтығы жұртты ұялтып, сүйегіне таңба түсірерлік бір қорлық һәм қазақтың надан, қара жүрек, тасбауыр екендігін көрсетіп берерлік бір айна. Басқа жұрт қыз туса «бұл да бір жұрағат, өз құқығын өзі білсін» деп адамшылығын көрсеу үшін оқуға берсе, қазақ сал есебінде көріп қыз туса күйеуін даярлайды…. Кіл бұны күйттеу тұрмысқа лайық емес. Сондықтан бұл күнде тұрмысқа лайық заманына қарай амалын білу керек. Амалы, білім оқусыз болмайды. Оқу оңай ғана базардан алып қайтатын қант пен шәй емес. Сарғайып арысаң қызара бөртерсің деген мақалдың ретімен болады» — деп қыздардың әсіресе, оқуға көптеп тартылуының қажет екендігін аңғартумен қатар, оқу-білімге қыздардың тартылу қажеттігі жөнінде былай дейді: «Ал, бұл күнде оқыған қыздарға да мұқтаж екендігіміз «Қазақ» оқушыларына белгілі «Қазақтың» (газетті айтып отыр) екі-үш нөміріне шейін барлық шығын, жол расходы, пәтер бәрі де өзімнен болғаны халде деп оқытушы қыздарға 50 сум жалуние (жалақы) беріп мұғалимелікке шақырып келе жатқан Андижандағы военный губернатордың переводчигі һәм «Азамат» серіктігінің члені Кенжеғали Мырзадотовтың жарнамасын «мен барам» деп хат жазған қазақ мұғалимесі жоқ», — деп қыздардың қатарындағы мұғалімдікке дәру болған проблеманы осылайша көлденең тартады.  Сондай-ақ Кенжеғали деген мырзаның 50 сом беріп екі қызын оқыту үшін мұғалім жалдап отырғанын елді құлағдар етеді. Әрине сабақ алсын деп. Мұнан кейін әйелдердің оқуы қажет жайын әңгімелеген автор енді қыздардың оқитын орындары жайын тілге тиек етпей қоймайды. «Бұл күнде татары бар шаһарлардың қайсысында болса да қыздар оқитын үлкен-кішілі мектептер бар. Қазақтың көбі-ақ сол мектебі бар шаһарларға жақын, мәселен, Орынбор қазақтары Тройцк шаһарына жақын. Бұл екі шаһарда да қыздар үшін салынған мектептер бар», деп, енді осыған жақын елді мекендер өз қыздарын сонда оқытуларына үгіттейді. «Ғылым іздену турасында бұл күндегі татар туғандарымыздың еркек, әйелі бірден бізге үлгі» дейді. Қыздарын үйде тығып ұстаған, білімі бар, көзі ашық қыздарға бұзылған, орыстанды деп кінә таққан, жақсы мен жаманның байыбына бара алмаған қараңғы қазақ халқы, қыздары мен балаларын оқуға тапсыруға үгіттеген олардың ата-аналарын осы жолды таңдауына себепкер болудың қаншалықты қиынға соққанын және соғатынын біз білеміз. Бірақ осы мәселе тұрғысындағы олардың орашолақ ойларының толығуына септігі тигеніне тағы күмәніміз жоқ.

Сондай-ақ, елдегі кейбір молла-имам, имандардың қайткенде фарыз, уажит садақаларын пайдаланамыздың соңында елдің тынышын кетіріп жүргендігі жайындағы мақаласын «қазалы молдаларының қозғалысы» /25/ деп атапты.  

Сонымен қатар бүгінгі күнде өзекті мәселе болып отырған тіл мәселесі сол кезде де ұстаз  әрі публицист Уәлихан Омарұлын да мазалаған болып отыр. Баспахана көбейді деп қуанған Уәлихан Омарұлы «тіліміздің негізгі жолына құралған емле, сарфымыз да шыға бастады» дейді /26/. «Көш жүре түзелер» деген сияқты, мұнан былай әдебиетіміз де кеңейер, емлеміз де тарар, жалпы баспаханамыз да көбейер дегенді ойлап көңіл жұбатамыз. «Бірақ, баланы жастан, қатынды бастан» деген ғой, тіліміздің негізіне құралған емле, сарфымызды таратуға, кітабымызды да сол жолмен шығаруға тырысу ұлтына қызмет етемін деген талапты жастарымыздың міндетті борышы». Иә, ұлтына қызмет етемін деген талапты жастың борышы деп көрсеткен тіл мәселесін грамматикалық тұрғыдан ары қарай зерттей түседі.

«Тіл болған соң, тілдің грамматикасы-нахуа, сарфы болады. Мұнсыз тіл болмайды. Мұны тексеру емленің ісі. Емлесіз жазған жазу, шыққан кітап тілдің табиғат жағдайымен келген негізін бұзып, көркемдігін жояды сондықтан тіл, әдебиетке өң беріп, түрлендіретін нәрсе – емле», — деп емленің функциялық қызметін аша түседі. Сондағы айтпақ ойы «тек тіл, әдебиет, емле мәселесі дамумен, мәдениетпен байлаулы болғандықтан, тіліміздің нахуа, сарфы бойынша осы бастан шыққан баспаханамызды (матбұғатымызды) алып баруға тырысайық деп айтып отырмын» дейді. Мұнан кейін байқампаз көңілі жастар арасында өлең, роман, драма жазып жүргендердің көбейгендігін, біреулерді бастауыш мектеп бағдарламасына арнап тарих жазғандарын, азғантай осы тақылеттес дүниелердің басын қосып қарағанда әрқайсысындағы емленің әртүрлі екендігін тілге тиек етеді. «Қазақ» емлесі көптен бері шыққан болса да, оқушы-жазушыларымыздың бұған салақ қарағандығы көрініп тұр. Бұлары түсінік жетпегендік. Ал, тоқтаған «Айқап» журналы секілділер өз алдына бір жол тұтқандық дегенді айтады. Мұндай түйдек-түйдек ойларын оқырманға ұсына отырып, «біз осыдан артық не емле күтеміз?» дейді. «Бүтін түрік матбұғаты деп айтайық, қазірде біз пайдаланғандай өздері бір емле, матбұғат біріне бірі байласқан, бірі мен бірінің кестесі, көркемділігі табылады, һәм деп осы көркемдік біздің қазақ тіліне өте лайық. Себебі: қазақтың қай жеріне барсаң да тілі бір. Бұл тіл бірлігі бізден басқа жұрттарда бек аз яки жоқ. Енді біз тіліміздің осы бірлігіне емлемізді қосып тіліміздегі қасиетті жеріне келтіреміз десек, бір тілден, бір емледен шығып жазатын нәрселеріміздің бәрінде «Қазақ» емлесімен алып баруға тырысайық. Тұтынып жүрген татар туғандарымыздың емлесі, жөнді бір жолға әлі қойылған жоқ. Мұны әкеліп біз өз тілімізге қыстырсақ, мәнісі болмас, шала піскен құйқадай шандыр тартқан болып шығармыз. Сондықтан біз өз тіліміз, өз әдебиетімізге өз емлемізді қолданайық, қалай жазсақ та, жұрт оқырлық қой демейік» деген Уәлихан Омарұлы тіл қалың жұртқа түсінікті болса болды деген ойдан арылтып, өз тіліміздің тазалығын сақтауға шақырады. Иә, расында бүгінгі көзбен қараған бір ғасыр басындағы зиялылар шығармашылығының бастау көзі болған, елдің «құлағы, көзі һәм тілі» бола білген «Қазақ», «Айқап» газет-журналына үңілсек, Уәлихан Омарұлының мазалаған «тілдің тазалығын сақтайық!» деген жанашырлық тілегінің не үшін туғанын анық байқаймыз. Тілдің тазалығы о заман мен бұ заманның әлі күнге шырғалаң шиырлы негізгі мәселесі болып отырғаны анық.

Уәлиханның жүрегін керіп бара жатқан күш-білім. Қазақ жастарының білімді болып өсуі оның бірден-бір мақсаты болды. Бұл мәселені жастар мен сол тұстағы қараңғы халыққа ұғындыру үшін психологиялық күшті құралы баспасөз болғанын да жақсы түсінген. Уәлихан Омарұлының әрбір мақаласы публицистік туынды. Баспасөз теориясында публицистика өмірді зерттеудің, қоғамдағы болмыс-құбылыстарды бағалап-білудің формасы, яғни творчество типі, әдебиет саласы деген ұғымда қолданылады. Осы кәсіппен айналысатын шығармашылықтың осы жанрын, осы саласын жазатын, болмысты зерттеп, білудің әдіс-тәсілін қолданатындар публицист деп аталады.

Әдебиеттанушы, ғалым-Ахмет Байтұрсынов публицистиканы «көсемсөз» деп атайды. Оған былайша сипаттама береді. «Көсемсөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсемсөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып ыждағатымен айтылады» /27/.

«Публицистика нақтылы өмірден орын алып отырған мәнді оқиға -фактілер төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды. Яғни, публицистика – фактінің, нақты оқиғаның жанры» /28/, дейді белгілі ғалым Т. Қожакеев.

Публицистика сипаттамасы туралы айтылған пікірлер де әртүрлі. Баспасөз теориясын зерттеушілер еңбектеріне көз жүгіртсек, бірсыпыра ғалымдар «публицистика – бұл ең алдымен кәсіпқой еместердің, бұқараның творчествосы» деген де пікірлер айтылады.

Ал зерттеуші Т.Ыдырысов публицистика жайлы мынадай пікір білдіреді: «Публицистика – жазушы мен журналистің әлеуметтік пікір айтуы, күнделікті өмірге, әр қилы қоғамдық шабытпен терең ой топтап, жұртшылықты белгілі бір оқиғаға, құбылысқа ерте, еліктіре білуі. Екінші сөзбен айтқанда, публицистика дегеніміз – саяси-көркем проза, қаламгердің әлеуметтік мәселелерді толғауы» /29/ деп анықтама берген болатын.  

Уәлихан Омарұлының публицистикалық туындыларынан журналистік қолтаңбасын, стильдік ерекшеліктерін, тақырып таңдау, мәселе көтеру шеберліктері мен тапқырлықтары жайында оң пікір айтуға болады.   

Алда талданған материалдардан 1917 мен 1930 жылдардағы қазақ баспасөзі тарихында Уәлихан Омарұлы өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленген публицистердің бірі болып саналады. Уәлихан Омарұлы қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерге немқұрайлы қарамай, өзін толқытқан ойды, орынды пікірді көркем тілмен, шебер суреттеп берген публицист. Оның публицист ретінде қалыптасқан стильдік ерекшеліктеріне мынадай айшықтар жатты: нақты ой, мықты логикаға құрылған сөйлемдер, ондағы романтикалық леп пен лирикалық толғаныстардың басым келуі. Жазушының публицистік туындылары әсерлі тіл, көркем суреттеулерге құрылуымен қатар, болған оқиғаны, фактіні оқушысына хабарлай, баяндап қана қоймай, соның негізінде ой-пікір айтып, ұсыныс жасап отыру. Публицистің бірден-бір ерекшелігі проблема көтере білу, кезек күттірмес мәселелерге үн қосу, ақылын айтып, дұрыс жол іздеу. Тақырып ауқымының кеңдігі. Әр мәселені елеспен, сюжетпен айтуы, қолға алған тақырыпты бөлім-бөлім етіп жазуы, міне осы қасиеттердің бәрі де Уәлиханның журналистік қырын ашады.  

 

 

 

        2.1 УӘЛИХАН ОМАРҰЛЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ БЕЛГІЛЕР

         

Уәлихан Омарұлының публицистикасының бірқатары – фельетондар. Фельетон дегеніміз шағын -көлемді, публицистикалық үнді, әсерлі тілді, сын-сықаққа бай күлкілі жайлары бар әдеби көркем шығарма /30/.

Фельетон типтік фактілердің, құбылыстың негізінде жазылады. Сондықтан фельетон өмір құбылыстар мен фактілерді жинақтап қорыту және бағалаудың негізінде туады. Фельетон оперативті жанр болғандықтан, ол бүгінгі күннің көріністерінен, фактілерінен, өміріміздің күнделікті оқиғалары мен құбылыстарының негізінде туады. Ал бұлардың барлығы нақты обьектіні алып, нақты адресте болып, автордың оларды жан-жақты зерттеуінің нәтижесінде ғана пайда болады.

Ал Е.Прохоров пен Ю. Чаплыгиннің «Газеттегі фельетон-публицистік шығарма. Сондықтан онда көркем образ болуы шарт емес. Болған құбылыстарды бейнелеу публицистикалық жинақтау мен өткір теңеулермен беріледі» /31/ деген пікір айтқан. Қорытындылай келе, «Фельетон- ең алдымен сатиралық жанр. Фельетонда публицистикалық (логикалық) және көркемдеу (бейнені) тәсілдері үйлеседі» /32/.

Сонымен фельетон әдеби, көркем, сатиралық публицистік шығарма екені түсінікті болды, яғни Уәлихан Омарұлы өз кезеңінің, өз заманының толғағы жеткен әлеуметтік проблемаларды көтеру үшін фельетон, публицист Уәлихан үшін ең тиімді жанр болған.

«Жанрларды саралау, жанр молдығы өмір болмысты, тыныс-тіршілікті бүкіл бітімімен, даму тенденциясымен шебер ашып көрсетуге септігін тигізеді. Жанрларды түрлендіре қолдану нәтижесінде барлық шындық тұтастай, жан-жақты ашылады» /33/, деген профессор Т. Қожакеев. Олай болатын болса, осы тұрғыдан алып қарағанда қазақтың ұлттық демократиялық баспасөзін қалыптастыру барысында Уәлихан Омарұлының газет-журнал беттерінде публицистикаға жаңа үрдіс, тың сүрлеуге шықпақ болған талпынысты көріп отырмыз. Сондықтан, жанрлардың түріне, пішініне өзгеріс енгізіп кеткен көсемсөз шеберімізді байқамай, ұмытып кету мүмкін емес.

Жанр жазылуының қиындығы үш нәрседен көрінеді. Біріншіден, фельетонист сатира садағын қолына алып кімді сынайын, нені түйейін, деп «аң аулауға» шыққанда фельетондық сын обьекті, тақырып, факті мен мұндалап тұра қоймайды. Өйткені, әрқашанда қараңғылықтың жарықтан қорқатыны сияқты, қылмыс ұрланып істеледі, кемшілік жасырылып отырады, ешкім фельетонда мен сойып салар сарбазбын деп айта алмайды. Көңіл көзі болмаса, жай көзге өмірдегі көп құбылыстардың зиянды жағы бірден аңғарыла бермейді.

Екіншіден, өз ісін жөн, дұрыс деп отырған қоғам мүшесін баспасөз бетінде, жұрт алдында «сойып салу» дау-жанжал туғызбай қоймайды. Сыналған сарбаздар шешініп тастап айтысқа шағады, өзін ақтауға, дертін мойындамауға тарысады, тіпті фельетонисті сотқа сүйрейді.

Үшінші қиындығы ол публицистиканың пафосын, көркем әдебиеттің бейнелі тілін, сатира мен юмордың күлкі-уытын бірдей талап етеді. Осының бәрі болмаса, фельеон әлсірейді. Ал мұның бәрін шағын бір шығармада тоғыстыра, ұштастыра білу әркімнің қолынан келе бермейтін шаруа. Осындай қиындықтарға қарамай, бұл жанрға қалам тербеуге батыл кіріскен Уәлиханның тілі әбден төселген, юмордың күлкі-уыты бірден байқалады.

Қазіргі кезде «Айқап»  журналында өз атымен жарық көрген үш фельетоны төте жазуынан аударылды.

«Айқап» журналында «фельетон» деген ат қойып, айдар таққан бір шығармасы ішкі орданың атықты адамдарының бірі Шомбалов деген азаматтың опат атақты бастап, оның өмірдегі болмыс-бітімін былайша суреттеуден басталыпты: «марқұмның жасы алпыстан асқан адам болып, алшиып аи арқасына мінгеннен бері еліне басшы болып қызмет еткен, ұлтының ыссысына күйіп, суығына тонған. өмірінде аспайтын, саспайтын нағыз көк еттінің өзі еді»- деп суреттеме берген.

«Фельетонның басты бір ерекшелігі бәрі де әлеуметтік, қоғамдық мәні зор, адамдық, моральдық салмақты проблемаларды қозғайды. Бәрі де жұртты ойландырады,  толғандырады. Жаманнан жирендіріп, жақсыға жұмылдырады» /34/ сондықтан Уәлиханның «Фельетон» деп көрсеткен шығармасында «Адамдардың артықша, басқа болғаны үшін үлгі өрнек аларлық тапқандарымды санап, толғауменен жоқтап алашқа жар айтуды тиіс көрдім. Әрине, әр адам болған соң, кемшілік жақтары да болмай қалмас, онысы бізге керек емес. Тарихта атағын аспанға көтерген адамдардың бәрінде кемшілік жоқ болмаған» деген керемет ойды көпшілікке тастайды.

Көркем публицистикаға жататын осы бір жанр фельетонның табиғаты қызық. «Фельетон – жауынгер, жазылуы қиын жанр» /35/ болғандықтан, оған екінің бірі келе бермейтіні де белгілі. Сондықтан, бір кездері тіл, емле туралы, тіліміздің тазалығын сақтайық деп талапты жастарға талғамды ой айта білген Уәлихан Омарұлының бұл жанрда белгілі бір қалыпқа түсіп, өзінің ширағанын байқауға болады.

В. Маяковский кез-келген фактіні сықаққа айналдыруға болады деген. Ал Уәлиханның негізгі фактісі Қасқабай Қазыбек баласының бес жүз сом шығарып ауылнай болғандығын сатира садағына іліктіреді. Оның қазақша өте шебер сөйлесетін орыс досы Александр екеуінің арасындағы диалог та бірден осы тақырыпқа басталып кетеді /36/.

Александр:

• Ассалаумағалейкум Қасқабай!
• Әликім салам, Алик!
• Ну, Қасқа, мал-жан аман, ауылнай болдың, қайырлы болсын!

Қасқа:

• Айтсын, Александрға мал әкеліп сойыңыз.

Алик:

• Жоқ, малға қарамаймын, долық жинай жүрмін, саған ғана қайырлы болсын айта келдім.

Қасқа:

• Алла риза болсын келгеніңізге.

 Алик:

• Мұнда бөтен ешкім жоқ, қанша шығын болды?

Қасқа:

• Көп емес деп айтасыз, бес жүз сомға он өгіз керек қой, бізге көп көрінеді.

Қасқа:

• Жоқ, жеті сом, мың сом шығарып ауылнай болғандар бар.

 Алик:

• Білмеймін, қасқа, қазақ осынша ақшаны ауылнай, болыс болуға шығарады. Ауылнай болудағы мақсат не? Мал көбейту ме, атын шығару ма, әлде төрте отырып бас жеу ме?!

Осылайша екі достың бір-біріне шерткен сырынан ақшаға нені болсын сатып алуға болатының ащы мысқылмен көрсетіп береді. Сөйтіп, Уәлихан Қасқаның досы Аликтің аузына мынадай топшыланған ойларды салады:

— Мен білмеймін, ақылым жетпейді, егер де малды көбейту керек болса, басқа жолмен көбейтуге болмай ма?! Әуелде жас уақытымда әкем енші бергенде екі мың сом ақша беріп еді, сол екі мың соммен сауда қылдым. Қазірде қанша өсті, көріп отырсың. Егерде ауылнай болуды есім шығару болса, басқа жөнмен ат шығаруға болмай ма?! Ауылнай, болыс есімі қанша жерге барады? Мысалы, өз маңайымыздағы аты шыққан байлардан Жаушов, Башқыровты білмейтін адам бар ма? Тіпті бес-алтыға келген балалар да біледі.

Онан басқа нәрселер де толып жатыр ғой қалдыратын. Мысалы, стипендия ашу, мешіт-медресе школ салдыру, бала тәрбиелеп оқыту. Егер де төрде отырып бас жеу ме, маған да қайда барсам бас береді. Төрге отырғызады, мен ауылнай болып бас жеп жүргем жоқ, малың болса, қолдан келсе, халқыңа қызмет етсең, қой басын жемек түгіл, түйе басын жеуге де болады.

Мұндай сөзді орыс досының аузынан естіп отырғанына зығырданы қайнаған қасқа ол кеткеннен кейін үйіне келіп ойланғандағы ойының түрі мынау еді:

-Қош, қош! Әлгі ит қайырлы болсын айтам деп келіп, әлденені айтып кетті ғой… Қойсайшы кісінің бет жүзіне қарамайды. «Кәпірден досың болса, беліңде айбалтаң болсын» дегені  емес пе? Қаншама дос болып жүрсе де қатты сөздер айтып кетті.

Бұл әрине, тек өзінің атақ-даңқын шығаруды ойлаған, бар малы мен ақшасына малданған, адамдық ақыл-ойы төмен мырзаның болымысы еді. Фельетон соңында Уәлихан мынадай қысқа түйін жасапты:

«Қасқа мырза сияқты ауылнай болған мырзаларға бұл сөз естісе де, әлде айтса да құлағына кірмей ме?» — деп жиіркеніп, кіжінеді.

«Фельетонның айқын идеялы, қысқа көлемді болуы шарт. Бұл үшін оның өзекті бірер фактіге құрылып, басты кінәліге шүйліккені жөн. Сонда ол әрі идеялы, әрі ықшам шағады. Демек, фактіні зерттеу үстінде жиған-тергеннің бәрін фельетонға тықпалай беруге, соған шатылған адамның бәрін тіркей беруге, көпке топырақ шашуға болмайды» /37/. Бұл жағынан алғанда Уәлихан Омарұлының фельетоны қысқа да нұсқа, ықшам және айтпақ ойы да айқын, түйреуге алған кімге бағытталған уытты ойы да нық шыққандығын байқаймыз.

          Екінші фельетоны «Екі молланың кеңесі» /38/. Бұл да диалог ретінде жазылған фельетон, фельетон жанрының  барлық талаптарына жауап беретін шығарма деп баға беруге болады.

• Сәрсенбай, ассалаумағалейкум!
• Бейсенбай, уәликум-ассалам!
• Е, амансыз ба Бейсенбай мырза?

— Шүкір Аллаға деннің саулығы болмаса, моллалықты кәсіп қылып, жан сақтап жүрміз ғой. Анау күні Барлыбай қажы алты кісінің қадақ бидайға такин бай бір пұт беріп, Малдыбай ақсақал қойдың зекеті деп тоқтала бата қылғызу, ақсақ берелі марқұм фідиссіне отыруына бір тайынша алмақшы болды, соқыр Бердібайды үшкіріп оқығанын сойған ешкісінің терісін бермекші еді» деп жаза отырып Уәлихан сол кездегі моллалардың қызметіне жанама түрде баға беріп, әр – бір сөйлеп тұрған молланың бойындағы мінін ашық айтқысы келеді.

Бір кейіпкерінің аузына «осы заманда моллалықтың керегі жоқ екен ғой деп тұрмын!» деген сөзді салады. Осы ойлар арқылы автор одан әрі сол кезеңнің қиындығын айқындап бергісі келеді.

 Сәрсенбай: — Иә, тіленген моллалықтың жаман екенін жаңа білдің бе?!

Бейсенбай: — Бұрын мұндай жоқ еді. Ең болмағанда, Бейсенбай жексенбі сайын балалардан он бес, жиырма аяқ құрт, май әкелмегендері бір тиын, екі тиын ақша беруші еді, енді жаңа молла, жаңа оқу деген шығып, ескі ескі моллаларды қалдырған жоқ па?

Сәрсенбай: — Иә, жаңа моллаларды не үшін жек көрдің?!

Бейсенбай: — Олар жиырма тоғыз хуруфты өзгерту деген оқу шығарып, әйелдерге хат танытып, өздері айына ақша (жалование) алып және ескі оқумен хат танып жаза біле алмайды, тек ғұмырын шіріткеннен басқа деп айтысады. Міне бұлары оқуды өзгерткені емес пе?

Автор Бейсенбай атты кейіпкерінің атынан ескілік пен білімсіздік қалдықтарының көрінісі ретінде бейнелеп отырды. Ал Сәрсенбайдың бейнесін керісінше сол надандыққа қарсы қойып әлі де қазақ халқы оқып, білімді болатынын көрсетіп сомдайды.

Сәрсенбай: — Тоқта! Бұрын өзің оқыттың, балаларға хат танытып, жаздырмаушы медің! Бұлай болғанда оқытудан пайда не нәрсе?

Бейсенбай: Ашуланып. Сонда әйел балаларға хат танытып жазу жаздырып үйреткен мекенбіз! Қанша айтқаныңмен аяқ, маяқ, таяқ деген мақтамай қоя тұршы, оны оқымай-ақ арапша оқып жазу таныдық.

Осы тұста Сәрсенбайдың Бейсенбайға берген жауабына назар аударайық.

Сәрсенбай: — Ой бейшара надан молла, қайта ол әйел балаларға хат таныттырып жазу жаздырып, басына еркіншілік беріп оларға мұсылманшылықты анық білдіру керек емес пе?

Бейсенбай: — (Сәрсенбайдың сөзін бөліп Һәм оны осы пікірден қайтару үшін), ойбай мынаның да миы ашып кеткен екен ғой.

-Сенің де миың азайған екен! Жастардың  сөзіне нанып жүргенің!» деп Бейсенбай оқу-ағарту ісіне қарсы сөздер айтып жатыр. Бұл жерде Уәлиханның сол кейіпкер арқылы сол тұста жаңалыққа қарсы болған ескілікті айқын да ащы түрде сипаттап отыр.  Сәрсенбайдың тұлғасы арқылы бізге сол кезде бүкіл қоғамдағы жүйеге қарсы шығып оқу-ағартуды қолдаған зиялы қауымның сөзі мен ойын байқатады.

Сәрсенбай: — Бейсенбай әфәнди, тоқтай тұрыңыз! Мен біраз сөз айтайын. Бұл газет, журнал шығарып жатқандарды сөкпе! Бұлар бір пайда етейін деп, өздерінің тамағы үшін шығармайды, миллетке қызмет етіп жастардың көзі түгел, көңілін ашып жатқан данышпандар осылар.  Екінші әйел балаларды, жақсы тәрбие беріп оқыту керек, өйткені бір халықтың алға басып мұнарлы болуы әйел балаларды оқытуға мұқтаж болады. Соның үшін қазақтың басқа жұрттан кемдігінің топ себебі неден? деп сұралған сөзге әйел балаларды оқытпау халықтың кәсіпсіз тіленшілікті әнір көріп кеткендігі, деп айтылса дұрыс жауап болар еді. Үшінші жаңалардың «жалование» алып оқытуы, зекет, ғашұр, педие, малдарын әлгіден орынға сарф етуі, шариғатша дәріс іс деп білемін, өйткені «миллетке қызмет» еткенде де тамақ керек, тым артыққа ұмтылса дұрыс.

Сәрсенбайдың келесі айтқан сөздері әрбір зиялы азаматтың ойына тұспа-тұс келетіні анық. «Қой! Баяғыдан бергі алдауымыз жетер! Бұ тұрада бұрынғы аталардан қалған мақал бар: «Тіленгеннен, тілінген артық» яғни құдайдың берген нығметіне шүкірлік қылып, сабырлық артып кәсіп қыл деп, бұлар да қайыршылықты жақтырмай кеткен. (Сәрсенбай сол жерде күлімсіреп) міне сіз сияқты фалан адам филан қадақ бидай беруші еді деп, ой үшін жүдетіп отыру құдайдың берген нығметіне шүкірлік қылмағаны секілді, шариғат инсаниатқа қарап, тек «дін исламды» қайыршылыққа өңдеп ислам бетіне қара күйе жағуменен бірдей екен!» бұл жерде басқаларды құр сөз етіп, сөгіп тұрғанша «құдайдың бергеніне шүкірлік қылып, кәсіп қыл» деген ойды оқырман қауымға тастайды. Ал Бейсенбайдың жаңа оқу бағдарламасын жақтырмай тұрғаны бір қап бидайынан айырылып күн көрісі нашарлап кеткеннен болып отырғанын ащы мысқылмен әжуалайды. Уәлиханның бізге қалдырған үш фельетондарының тоқ етер мазмұнын автордың соңғы ойынан байқауға болады. «Енді әудесіп миллет балаларының қамын ойлап, мектеп ашып мұғалім ұстап балаларды оқытып халыққа басшы бола бастайық! өйткені біреуден, біреу тағлым алып балаларын оқыта бастар, құр өз басымызды ойламай, кейінгі балалардың қамын ойлайық, дүниеге ішіп, жеу үшін келгеніміз жоқ қой, хайуандықтан шығып адамшылық қалпында қалайық, сонда ғана қатарға қосылармыз, Бәйсеке». «Қабай ауылнай досы мен Александр сөзі» /39/ фельетонында автор өз ойын Алик арқылы жеткізіп отырса, жоғарыда талданған фельетонда  Сәрсенбайдың айтқан сөзі арқылы өзінің көзқарасын нақты білдіріп отыр. Мұғалімдік қызметіне сай жатпай – тұрмай еңбектенген Уәлихан әрбір шығармасында білім беру проблемасының төңірегінде ой қозғап, нақты ұсыныс беріп, тығырықтан шығар жолды іздейді. Уәлиханның бүкіл ғұмырын сарп еткен арманы «дүниеге ішіп, жеу үшін келгеніміз жоқ қой, хайуандықтан шығып, адамшылық қалпында қалайық» деген арманын осы бір кейіпкердің аузынан естіп отырмыз.

Уәлихан Омарұлының бұл туындыларындағы көтерген мәселесінің әлеуметтік мәніне, салмағына қарап проблемалық оперативті фельетон тобына жатқызуға болады. Отызыншы жылдары жер-жерді аралап, байқап, көріп жүргендерін Уәлихан фельетон түрінде жазып отырған. Ойдан шығарылмаған оқиғалармен, шынайы фактілерді негіз ете отырып уытты сатира тілімен түйреп жазған шығармалардағы мәселелер қазіргі күнде де өз күшін жоя қойған жоқ. Бұл туындылар сын обьектісіне, оны салыстыру дәрежесіне, шығарар қорытындысына қарай әшкерелеуші фельетондарға жатқызуға болады.            

Журналист фельетонында бір ерекшелік тақырыпты сәтті қоя білуі. Тақырыбының ұзақтығы белең алғанымен, кез-келген оқырманға түсінікті болып, назарына ілігері анық. Сондай-ақ, Уәлихан Омарұлының фельетондары өз дәуірінің қисық-қыңыр әрекеттеріне қарсы жазылған, әлеуметтік салмағы басым туындылар.

Қаламгердің қай-қайсысы да, баспасөзде жұмыс істеу жазушы шеберлігін шыңдай түсетін мектеп екендігін жоққа шығармайды. «ай сайын шығатын журналға жақсы жазып, апталық басылымға одан нашар жазуға болмайды»,- дейді белгілі орыс жазушысы Константин Федин. Романға талантын түгел жұмсап, очеркке одан гөрі аздау, ал газетке жазған мақалаға мүлде ештеңе жұмсамау жарасымсыз нәрсе. Жазушылық шеберлікке белгілі бір жанрда ғана емес, әртүрлі жанрда жаттығу керек, дегеніндей, Уәлихан Омарұлының да баспасөз бетінде, соның ішінде «Айқапта» жарияланған «Үш қатынмен тұрмыс» /40/ фельетонына  назар аударайық.

Фельетонда автордың біршама ысылып, қаламы қалыптасып қалғаны байқалады. Ең алдымен жазушының көзге ілінері жазушының тілі. Әңгімені оқи бастағаннан-ақ төгілген, шұрайлы да ажарлы тіл сізді еріксіз жетелей жөнеледі. Жетелей отырып күзгі қазақ ауылына, ондағы жандардың тұрмыс-тіршілігімен таныстырады.

Әйел теңдігіне арналған шығармалардан мұның бір өзгешелігі, аталмыш тақырыпқа басқаша қырынан келеді. Автордың айтпағы «екі әйел алғанның дауы үйінде» деген ой. Әңгімеге жазушының өзі басы-қасында болған жай өзек болған. Жалпы мазмұны былай болып келеді. Күздің ұйыған бір таңында ерте тұрып, табиғат суретін тамашалап отырған лирикалық кейіпкердің ойын ауыл үйінің бірінен шыққан шаң-шұң дауыстар бөліп жібереді. Бұл үш қатын алған Ақпа мырзаның үйіндегі жанжал еді.

«Байлар мал шаруасына, кедейлер жұмысына, талапкерлер сауда кәсібіне тарап кетіп қалғандықтан, қай ауылға барсаңдар күпісін киіп, көрпесін жамылып, аузы келсеңдеп, от басында отырған кемпірлерді; бозарып отын тасып, от жағып жүрген келіншектерді, қап жамап, шекпен тігіп отырған қатындарды, бүрсеңдеп көгеріп тоңып жүрген балаларды, көресін мұндай күндерді көңілге әлде қайдан, әлде қандай бір түрлі уайым түсіп, «сорлы қазақ-ай, бөтен жұрттар секілді күздің салқын күнін көрмей, су ғана орын бай, өз еңбегімен алған әртүрлі дақылыңның арқасында бала-шағаларымен тамақ тоқ көңілің хош болып. Адам санына, халық қатарына қосылып жүрерлік замандарың, дүниенің ішсе тауысылмас ғылым бұлағынан ұлысыңды алып ақтай қарадан, пайданы зарардан айырарлық болымды жүректерің болып, ғылым, әнір сәулесінің арқасында байсалды дәуір сүретұғын заманның қашан болар екен!» деген ойға қаласың, жүдейсің, қамығасың» деп осы тұста да қараңғы қазақ халқының көзі ашылып, білім нәрі кеудесіне түсетін болса, жағдайдың тіпті басқа болатынын көрсетіп кетеді. Сол үшін өзінің қатты күйініп, ренжитінін де әңгіме басында түсіреді.

Ендігі кезде әңгіме барысына Ақпа мырза қосылады.

«Бір мезгілде көрші ауылдан: «Айха-ойхай ашшы ойбай!» естіле бастады, айхайға көңілім бөлініп «дүниеге ұрыс үшін келгендей бұл жандарға не болған!» деп ішімнен ұрыс шыққанды ұнатпай тұр едім; менім ұнатпағанымды не ғылсын, дауыс күшее бастады. Айхайдың ішінде: «Иттер, кетіңдер, мал беріп алғанда жат…» деген бұлыққан бір еркектің ашшы дауысы «Неғыл дейсің, өлдім ғой, жалаңаш жұмсасаң  да сабамай жұмсасайшы ағатай!» деп зарланған бір әйелдің мұңлы дауысы құлағыма шалынды. Көңілімнің тыншығы кетіп, зығырым қайнап, денем түршігіп «Әй шіркін надандық дүниесі» деп тұрғанымда, әлгі ауылдан қолына жүгін алып жаяу еңкеңдеп жүре басып бара жатқан біреуді көріп шақырып алып «Бұл не ұрыс?» деп сұрадым. «Ақпа мырзаның жазғы күні алған кіші тоқалымен ортаншы тоқалының арасында шыққан ұрыс».

Осы жерде ұрыстың, айхайдың шыққан себебі Ақпа мырзаның әйелдері киерге киімдері, аяққа ілерге тәпішкесі жоқ деп айтқаны үшін таяқ жеп көк ала торғайдай болып жатқан әйелдерді суреттейді.

«Ертеңгі шайды ішіп жайланып болған кезімде біреу келіп «сізге Ақпа мырза келіп кетсін деп еді» деп шақырған соң бардым; барғандағы көргенім: оң жаққа шымылдық құрылған ішінде «әуе» деп ыңырсыған дауыс шығады. Есіктен төрге шейін күл шашылған. Оттың басында көпі-көрпелерімен ораулы бір сабағымыз тұр. Төрде көзіне былшық қатып, ауызы кемсеңдеп бір кемпір отыр. Кемпір Ақпақтың анасы еді. Амандықтан кейін кемпір сөз бастады: Шырағым! Осы үйде жеңгең үшеу. Перзентке зарлы емес едік. Балам тоқал аламын деп қоймаған соң көңілін қимай (өз маңдайыңа біткен мал ғой) алсаң ал деп едім. Әйел көбейген соң үйдің берекеті кетеді. Осы күнде осы үйдің қысқы жағатын отыны жоқ, малдың шөбі кем. Мен балама «үш қатын әперсем шаруам жинақты болады» деп ойлап едім, ол ойым босқа шықты; үйдің іші күнде ұрыс, күнде керіс: ең аяғы азғантай сиырыммен, азғантай бие де жөнділікпен сауылмайтын болды. Ішім-жем, киім салымнан бірін-бірінен кем қылмай теңгеріп ұстауға да қиын секілді көрінеді».

Үш әйел үш жаққа тарап, күндесе берген соң Ақпа мырза үшеуін таяққа жығып тастайды да соларға басалқа айтып, бірлікке шақыру үшін Ақпа мырзаның анасы жоғарыдағы кейіпкерімізге өтініш айта келеді. Автордың айтар ойы да осы жерде анық көрінеді.

«Алла білген адам, жөнге сала да біледі, маған несін айтасың, менің қолымнан келетін жұмыс емес. Бұл екі араға мен кіріспеймін» дедім де шығып жүре бердім»,- деп бар ашу-ызасын бірақ ақтарып салады.

Соңына қарай – «Я перзент жоқ болып басқа кемдігінен, яки жесір намысы үшін алған емес, еріккеннен үш қатын алып, ауылдың басын шу қылып, сау басқа сақина іздеп алған Ақпа мырзаға не деуге болады»,- деп барша ақпандарға ой салады. «Үш қатынмен тұрмыс» әңгімесі сол заманның тұрмысын айқын суреттейді. Қыздың еркінсіз шалға, байға қалың малға беріп жіберіп, қызы сол үйдің есігінде өмір бойы өксікпен күнін өткізген. Ал, ауылдың бай – шонжарлары артық малына, байлығына мастанып, әйелді қос – қостан ала берген. Осы бір тойымсыздық «өзбек байыса үй салар, қазақ байыса қатын алар» деген мақалда жақсы айтылған. Әйткенмен, біреудің көз-жасына тұншыққан отбасында қандай бақыт, береке болсын?! Оның үсіне бәйбіше, тоқал деп ат қойып, айдар тағылғандар бір – бірімен қырқысып, қырылысып жатса. Мұның бәрі де сол заманның ащы шындығы болатын. Шындықтың жаныңды шырқыратар осындай жайлары еріксіз қолыңа қаламды қалайша ұстатпасын.

Бұның екінші жағынан осы бір мәселені көтеру арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруға әсері болды. Яғни, осындай айғай – шудың арасында отырған мырзасымақтың ақырында басын алып қашып, өзгелерге өзінің басындағы жағдайды бермесін деуі де мүмкін ғой. Болмаса өзгелер оқып отырып, мұндайды басқа салмасын деуі сөзсіз.

Шығарманың көркемдік ерекшеліктерін сөз еткенде, пейзаждың небір үздік үлгілерін айтпай кетуге болмайды. Мұнда табиғатты жай ғана тамашалап қоймай, оның автордың тілегіне бағындыра, кейіпкердің көңіл-күйін қуанышымен атастыра беру талабы байқалады. Мысалы, сүреңсіздеу күз күні, «Қылышын сүйреп келе жатқан қыс шаруаға малы үшін шөп, жағарына отын, тамағына астық даярлауға жетелейді. Аспандағы сұрғылт-қара бұлттар желді, жауынды түнерген көңілсіз күндер, түнде түскен біраз қыраулар қолымыздың ісін қиынға айналдырамын дегендей қаһарлы қыстың келе жатқанын еске түсіреді»- деп суреттейді.

Адам сезімімен астастырыла берілген мына бір көрініс «Жазды күні шықтың суымен мұнарланып құлпырып тұратұғын көк шөптер қурап, үстіне қырау түсіп қалғанын көрдім. Өткен күннің белгісі жоқ. Қыс нышаны бола бастаған – ау деп ойыма алдым. Біріне-бірі тығылып үйісіп жатқан мал түрегеліп, созылып, бойларын жайып өріске қарай бет алып, жаланып тұрғанын көріп, ауа тымық болған соң, жан-жаққа көзім салып, жеңімді кимей, екі қолыммен өңірімді қаусырып біраз тұрдым»- дегені жазба прозамыздың да аяқтанып, дамуға бет бұрғанына дәлел болғандықтай.

Уәлихан Омарұлының баспасөз бетінде жарияланған публицистикалық туындыларының тақырыбы да, көтерген мәселесі де әр алуан. Бұл материалдардың жазылу формасы да әрқилы. Ол баспасөздің хабарлама, талдамалы және көркем-публицистикалық жанрларында қалам тербеді.

Талдамалы жанрларға жататындардың бірі – рецензия екені белгілі. «Рецензия өмірдің құбылыстары мен фактілерінің негізінде, көркем әдебиет пен көркем өнердің және ғылым мен техниканың нәтижесінен туған оқиғаларға арналады. Яғни, творчестволық еңбектен туған шығармалары рецензия қайтадан талдап, көпшілікке оның мәні мен маңызын  түсіндіреді» /41/.

          Уәлихан Омарұлының «Сын» деген мақаласы Мәскеуде шыққан ақын Мағжан Жұмабайұлының кітабына арналып жазылған. Кітапқа сын айтпай тұрып рецензент халықтың сын дегенді естігенде құлақтары түріліп, көздері бақшиып, кететіндігін еске алып, былай дейді:

«Сын деген нәрсені бізде аздап теріс ұғынатындар да болады. Біреу бір кітапқа сын жазыпты десе, біреулер оның несін сындап отыр екен?» — деп наразылық білдіріп отырады. Атбегі ат сынағанда, құсбегі құс сынағанда аттың, құстың бойындағы жақсылығын да, мінін де сипаттайды. Кітап сынаушы да кітаптың жақсы жағын, жаман жағын айқындап оқушыға көрсетеді.

          Осы ниетпен біз жалпы Ресейлік сауатсыздық жоятын төтенше комиссиясының бастырып шығарған «Сауатты бол» деген әліпби кітабын сынамақпыз дейді. Осылайша кітаптың сыртында «Ересектердің сауатты болуына қолқабыс «қылатұн кітаб» деген жазуы бар кітапты кіріседі.

«Рецензияның басты міндеттері мәні мен көркемдік жақтарын халыққа жеткізу, құнды шығармаларды халыққа дер кезінде таныта білу болып табылады» /42/. Ендеше, Уәлихан рецензенттің пікіріне құлақ түріп көрелік.

          «Кітап 63 бет. Қағазы жақсы-ақ. Қаріп басқан боуы анық; Қаріптері түйедей, оқуға аса қадірлі, ішінде 11 сурет, 2 динеграм бар. Бұдан бұрын қазақша кітаптарда болмаған қымбат нәрсе, аздап қате басылған жерлері бар. Бұларды екінші басқанда түзеп жіберу керек болады», дейді. Жалпы сұлбасын, қате-қаріпін анық аңғарады. «Кітап дыбыс әдісімен жазылған: бұл кемшілік емес. Тұтас сөз әдісін бірдей қолданып кетуге бізге болмайды, оқытушыларды дайындап барып бірте-бірте көшу керек. Дәл осы ниетпен Ақыметтің екі әдібен бірдей оқылатұн әліп-биі басылып жатыр», деп жазады рецензент. Сонымен бірге кітаптың іштей бөлімдері Ақымет әліпбиімен салыстырылады. «Сауатты бол!» — дың әліпбиі бөлімі, яғни қаріптермен таныстыратын бөлімі, Ақымет әліпбиінің реті айырмасы аз. Ақымет кітабының бұл кемшіліктерін көре тұрсақта сауат ашатұғын басқа кітабымыз болмағандықтан уақытша қолданып келгенбіз», дегенді айтады. Сондай-ақ, сөз аяғында мына бір таңданысын да жұртқа жайып салады: «Сауатты бол!» шыққаннан кейін Кеңес Одағындағы елдердің кендік баспасының бір қызметкері мен Мағжан екеуі қол қойып – кітапты бірінші әліпби деп қойыппыз, теруші Мағжан деппіз… бұлар қате, Мағжан біреу тез дегесін тізіп отыр, кітап бірінші кітап емес, және ішінде аздап қате кеткен жерлері бар… Мағжанға кітап тізген айып па? Мағжан сияқты жаңа жұртшылық жұмысына белсеніп араласпай жүрген азаматтардың жақсы саяси кітап жазуы қуыстанатұн жұмыс па? Бұл жері түсініксіздеу», — дейді. Десек те, рецензент рецензияның міндеттерін толық орындамағанымен, шығарманың идеясын ашып беріп, орындап тәлім-тәрбиелік мәні мен көркемдік жақтарын қалың жұртшылыққа ұсынып отыр.

          «Аудармашы», — деп жазды орыстың ғасыр басында өмір сүрген ғалымы әрі ақыны Николай Гумилев — әрбір автордың маңызды деген қасиетін тани білетін… зерделі зерттеуші және терең сыншы болуы шарт. Ол өзін ұмытып, тек автордың түйсік – түсінігін ойлауы қажет.

          Николай Гумилев «ақынның аудармашысы өзі ақын болуы шарт» деген болса, күнделікті өмірдегі немесе қатардағы аудармашы қажетті білімі мен тәжірибесіне қоса, тілдік интуициясы бар тіл маманы да, филолог та болуы шарт. Ал көркем шығарманы аударушының кем дегенде жазушылық дарыны болғаны да шарт. Міне, осындай қасиет – дарынның иесі ретінде Уәлихан Омарұлын тануға да негіз бар.

Мүмкін тұңғышы болар, қалай болғанда да «Айқап» журналында жарияланған «Құдай жетімді тастамайды» деген орысшадан аударған өлеңін де зерттеу барысында кездестірдік. Орысшасы «Бог не оставляет сирот» деп аталатын өлеңнің авторы кім екені белгісіз. Әйтсе де аударма Уәлихан Омарұлының үлкен қарым – қабілетін тайға таңба басқандай көрсетіп тұрғанына ешқандай уәж айта алмаймыз.

                            Мәселен, жарқырап көкте жұлдыз – ай,

                            Япырым – ай, кештің суығы – ай.

                            Сартылдаған сары аяз,

                            Шықсаң шымшып алғандай.

                            Бәрі де үйге тығылған,

                            Далада ешбір жан қалмай,

                            Есігі берік әркімнің

                            Үйі жоқтарда хал қандай?

          Аударма тілі еркін де түсінікті, ұғыныңқы. Үскірік атқан суық күннің ызғарын шымшып алғандағы дененің түршігуіне баласа, осындай суықта үйі барлардың есігі берік қымталған, ал үйі жоқтардың халі қалай деп үлкен әлеуметтік мәселенің бетін ашып беріп тұр. Яғни, үйі жоқтар кімдер болушы еді, дала кезген қаңғыбастар, бүгінгі тілмен айтқанда «бомждар».

                            Сол уақытта бір бала,

                            Дауысы шыққан зарлана.

                            Келе жатыр безектеп,

                            Киімсіз, үйсіз бейшара.

 

                            Былай тұрсын тоңғаны,

                            Ішерге ас жоқ не шара?

                            Ата – анасыз, жақынсыз,

                            Жетімнің зарын сен, қара!

          Иә, адамның көңіл – күйін, қайғы – қасіретін, қуаныш – жұбанышын қашанда ақындар, жалпы шығарма авторлары табиғаттың мінезі арқылы көрсеткен ғой. Сақырлаған сары аяздағы көлбеңдеген жалғыз жолаушының жүрісі де тегін емес екендігін сездіреді.

                              Құдай – ау, сорлы мен жетім,

                              Ашты қарным, тоңды етім.

                              Ата – ана жоқ, жылы үй жоқ,

                              Не қылармын құдыретім.

 

                              Кім асырар, кім жылытар,

                              Өлуге тақау мен жетім.

                              Рахым өзің етпесең,

                              Басымнан асты бейнетім.

          «Жалғыздың жары – Құдай деген». Өзгеге айтқанмен, өзгенің саған бөліп берер аз-маз қамқорлығы бір ата-ананың жылылығына жетпейтінін Құдайға зар илеп айтып, рахым сұрамағанда не етер енді дейсің. Әйтсе де, Құдайдың көзі түзу, тілегін қабыл етіп оның жолына бір кемпірді де жолықтырды.

                               Зарлаған жетім баланың,

                               Дауысын естіп бір кемпір.

                               Кел, мұнда, — деді, қарағым,

                               Жылытайын біздің үйге жүр.

                               Баланы сыйла асына,

                               Орап, жауып қымтады.

 

                               Көсілді аяқ шығарып,

                               Жылынып бойы сорлының.

                               Мәз болып жатыр қуанып,

                               Ойынан шығып өткен күн.

 

                               Өзінен — өзі күбірлер,

                               Таңданып жатқан орнына.

                               Қалай жылы төсек дер,

                               Көрініп артық сорлыға.

 

                               Алла аяған жетімдер,

                               Мырзалар оның етін жер.

 

          Кез-келген басы бүтін көркем шығарманың, ол роман, әңгіме, повесть не болмаса өлең-жыр, дастан, поэма болмасын, ондағы негізгі ой, әңгіме желісінің шарықтау шегі, шиеленісі және соңы болатыны белгілі. Олай болса, бұл бір жетімнің зар-күйін баяндағын өлең жолдарындағы оқиғаның шарықтау шегі сары аяздың ашуының мықтылығын және осы аязда үйсіз- күйсіз, бір жетім баланың келе жатқандағы болса, шиеленіскен тұсы Құдайдан басқа жалбарынып, тілек – зарын айтар ешкім жоқ, сары аязда тоңған байғұсқа Құдай рақым етпесе, өліп кетер тұсы болса, соңы жақсылыққа жанасып, бір кемпірді Құдай кезіктіріп, өзі аңсаған жылы төсек орынға кезіктірумен аяқталады /43/.

          Біз Уәлиханның бұл аудармасына қарап отырып, оның өзінің ақын екендігіне де шүбәсіз сендік. Өйткені, ұйқас қуып, мазмұнынан ажырып қалмаған. Еркін ойлау, еркін сөз жүйесін құру бар. Оқиға да рет-ретімен баяндалып, соңында белгілі бір түйін жасалған. Мұнан түйетініміз – Құдай жетімнің көз жасын төккізіп қоймақ емес, оның зар-күйін, тілегін орындаушы, жебеушісі дегенді айтпақ ниеті айқын аңғарылады.

          Қаламгердің қай-қайсысы да, баспасөзде жұмыс істеу жазушы шеберлігін шыңдай түсетін мектеп екендігін жоққа шығармайды.

          Жетімнің зары-қашанда сол қоғамның әлеуетінің жақсы не жаман, жоғары не төмен екендігін көрсететін бірден-бір фактор десек қателеспеспіз. Себебі, Құдай әке-шешесін бір алса, екіншіден, баланың жағдайын мәз етпесе, онда не болғаны?! Сондықтан, ол қоғам онсызда ішінде жетімдік деген тақсыреттің қатқан уыты бар баланың сол құрсаудан арылып, «төрт көзі түгел жандарша» қоғаммен байланысуы үшін әлеуметтік жағдайы жақсы болғаны жөн болар еді. Десек те, қоғамда мұндай тең жағдай болған емес. Жетім-өзінің жетімдігімен қоса, сол қоғамның «бар-байқыбай, жақыбайларының» жалшысы болуы тиіс деген төмен пікір қалыптасқан. Сықырлаған суық күннің аязында жылы төсекті аңсаған мына бір жетімнің тек бір Алладан ғана медет тілеуі жанға батады. Тақырыбы да тұтастай өлең жолдарымен баяндалған аударманың түйіні іспеттес, яғни, «Құдай жетімді тастамайды».

          «Публицистика белгілі бір болмыс-құбылысты тек әлеуметтік, саяси жағынан ғана алып бағаламайды, оны практикалық, рухани, моральдық, парасаттық жағынан да талдайды. Демек, ол өмірді, адам әрекеттерін бір-бірімен байланыста, өзара бірлікте алып қарайды. Сол арқылы жан-жақты сауатты саясат адамын қалыптастыруға үлес қосады» /44/. Иә, қоғамдағы барлық әрекеттің жақсылықтың, жамандықтың да неше түрлі сұрқай көріністерін жасаушы осы адам. Әйтсе де, Құдай сол адамның бойына осынша қасиеттерді бере, сіңдіре отырып, біріне-бірін жақын етеді екен. Жақын еткені сол, бірін-бірі жан-дүниесімен түсініп, біріне-бірі қолдау көрсетеді екен. Олай болса, аударма өлең жолдарындағы сары аязда еш адамнан жылылық көруге сенімі жоқ жетімнің тілегін естіген Құдай оған адамды, кемпірді кезіктіреді.

          «Алла аяған жетімдер,

            Мырзалар оның етін жер», — деп түйінделген екі ауыз сөзден нешеме тарам-тарам ойлар таратылатыны көрініп – ақ тұрғандай.

          Мырзаларымыз-сол заманның бай-шонжарлары болатын болса, жетімдері есігінде күнелткен ғой. Төгіліп-шашылып жатқан дүниелерінен бір табақ ас бергені үшін қабырғасын қайыстырып, үйіндегі бүкіл жұмысын жасататынын білеміз. Осыған қарап, мырзалардың жетімнің етін жер демеген де не дейміз?

Осы бір мәселенің мәнісі өзі көріп, көңілін бұрғандықтан да аударма желісіне негіз болған деген ой түйесіз.

 «Публицистика» – ақиқат өмірдің сырлы суреті, оның арқауы шындық. Публицист өмірдің фактілері мен құбылыстарының бәрін бірдей, қалай болса, солай жинақтай бермейді. Өзінің идеалына, жоғары саналық мақсаткерлегіне керектілерін таңдап алып, шығармасына арқау жасайды. Бұл ретте ол өмір құбылыстарын өзінің дүние танымы мен әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Бұл публицистің дүние танымы мен әлеуметтік көзқарасын, ол өмір сүріп отырған қоғамдық орта белгілейді. Демек, ол өзі өмір сүріп отырған қоғамы тұрғысынан, өзінің табының мүддесі тұрғысынан келеді. Бүкіл публицистика, публицистің шығармашылығы қоғамдық өмірдің обьективті заңдылығының ықпалымен дамып отырады», — дегені /45/ біздің ешқандай да артық ауыз пікірімізді қажет етпестей.            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                           ҚОРЫТЫНДЫ

 

          Қазақстан Еуразия кеңістігі, әрі ТМД елдері ішіндегі дәстүр-салты, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпымен бірге, аймақтық-аумақтық орналасуы да ерекше мемлекет. Бұлай дейтініміз, оны кім жаулап алып, қандай жұрт аяқасты еткісі келмеді. Соған қарамастан, ол елдік қадір-қасиетін толық жоғалта қойған жоқ. Қазақстанды айта берді ежелгі Египет мифологиясындағы ажал төніп келе жатқанда жанып кетіп, сосын қайта күлден өне жаңарып, жаңа туғандай күй кешетін феникс құсымен теңесе де болғандай. Ендеше, оның иесі қазақта сол феникс құсқа ұқсас. Оның негізі – ұлттың тағдыр-талайы аумалы-төкпелі өмірбаянында. Сонымен бірге, ұлттық иммунитетінде. Қазақтың пәлен ғасырлық жоңғар-қалмақ, орыс, тағы да басқа сырт жаугершілігінен аман қалуының сыры сонда.  

          Азаматтың, ұлттың, тұлғаның, таланттың, әр пенденің рухынан қасиетті және мәңгілік күш жоқ. Дүниенің тұтқасы да сол рух. Рух өлген тұстан, рухани тәуелділікке телінген сәттен бастап адамзат ақыл-парасаттың дербес шешімінен, ұлт-тәуелсіздігінен, тұлға-дара ойлау жүйесінен, талант- танымнан, адам ар-ождан бостандығынан айырылады. Ал рух еркіндігінен айырылған ұлт пен талант-жаны кеудесінен суырылып алынып, жанын жалдап күн көрген ертегідегі кейіпкерлердің кебін киетін. Ол рухы үшін емес, жанын сақтау үшін жалдамалы күн кешіп, сол күшті өкіметтің аса қауіпті жазалау құралына айналды. Қадым заманнан бірі ешқандай мемлекет пен жаһангердің ашықтан-ашық жүзеге асыруға дәрмені мен пәрмені жетпеген мәңгүрттік жазалау тәсілін кеңес өкіметі қысылып- қымтырылмастан-ақ «іске қосты». Міне, бұл ұлт пен ұлыстың, тұлға мен таланттың, тобыр мен жеке адамның жаппай басыбайлануының басы, мәңгүрттік дәуірдің қарсаңы еді.

          Түбінде жазасыз құтылмайтынын білсе де, дүние дүр сілкінген дәуірде, рухани күш иелері де бір серпіліп жан-жүйесін, санасын, өнердегі танымын талқыға салды. Ол ізденістері ақыры шарасыздыққа алып келді. Келешектің жолы кесіліп қалды. Ірі тұлғалар атылды, асылды, өзіне-өзі қол салды. Ол аздай, ұлты үшін барлық түрме мен азапты, қорлықты көріп, шыдап келген қазақ зиялыларына да қауіп төнді. «Алаш ісі» деген сылтаумен алдыңғы толқын түрмеге қамалып, үкімі шыққанда екінші толқынның да басына зауал төнді.

          Әрине, «жаппай құрбандық шалу» науқанына ұшырағандардың негізгі «кінәсі» ұлтын сүйгендігі, ұлты үшін күйгендігі, ұлтының рухани мұрасын сақтап қалу жолындағы күресі екендігі түсінікті. Бұл ретте тергеушілердің тонын теріс айналдырған сөзін айнаға теріс түскен бейне деп ұққан жөн.

ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялыларының қазақ мәдениетіне қосқан қомақты үлесіне, қордалы қазынасына кеңестік империя тар тұсау, темір шідер салып, ұзақ жылдар бойы адымын ұзартпай, бас көтертпесе де, асыл мұра қайта туған Мәдідей ұлт рухын серпілтіп ортамызға оралды. «Рух мәдениетін бөтеннен қарызға ала беруге болмайды. Алса да, халықтың көкейіне көпке дейін қонбайды. Ендеше, өзімізге бар дәулетті жарыққа шығарып, іске жаратуға талпыну керек» /46/ дегенді Жүсіпбек Аймауытов жазғанындай, бұл орайда соңғы кезеңде руханиятымыздың бүктемедегі тарихы, бүркеулі мұрасы ұлт игілігіне айналып келе жатыр. Сондай асыл қазына қалдырған тұлғалардың бірі – Уәлихан Омарұлы.

Қалың елге оның есімі өз заманында алдымен публицист ретінде белгілі болғаны анық. Десе де, орыс отаршылдығының құрбаны болған Уәлихан Омарұлының өз талабын «әр қиянға сермегені» (Абай), өнердің басқа да кейбір саласында өз ісін қалдырғаны, сөйтіп, ұлт руханиятына сүбелі үлес қосқаны да осы күні белгілі. Оның сондай еңбектерінің бірі де бірегейі көсемсөз шығармашылығы мен журналистік қызметі.

Ол шын мәнінде Алаш мұратын көздеді, ұлт-азаттық идеясын жақтады. Сол үшін күресті. Осы бағыттағы қайраткерлігін зерттей отыра, баспасөздегі журналистік қырларына және сондағы көсемсөз шығармаларына барынша тоқталып, ғылыми сараптама жасадық. Сонан соң, ол ұлттың саналы қоғам, жаңа мемлекет дәрежесіне лайық болуы үшін алдымен мәдениет, оқу ісі, тәрбиенің өркендеуі және осылардың ілгерілеуіне аса үлкен ықпал жасайтын құрал – баспасөздің жандануы керек екенін үндеген қалам қайраткерлері де болды. Жалынды публицистің қайраткер-қаламгер дәрежесіне көтерілуіне өзінің асқан дарындылығымен терең білімімен және тиянақты пайымымен қатар белгілі бір сипатта Алаш қозғалысының да әсер еткенін аңғармау тағы мүмкін емес.

Ұлт публицисінің қазақ қоғамындағы, оның мәдениеті мен руханиятындағы сала-сала проблемаларды жетік білуі, дұрыс ұғынуы және соған сай өзінің қайталанбас тұжырымдарын жазып қалдыруы кейінгі толқынға, бүгінгі баспасөз мамандарына үлгі болып қалмақ. Қандай мәселе болмасын оны үлкен рухта, публицистік пафоста жеткізуге ұмтылуы, оның қаламгерлік қасиетінің тағы бір белгісі іспеттес. Оның өзіндік нұсқадағы фельетон, мақалалары қазақ публицистикасына соны сыпат, айрықша түр бергенін негізгі бөлімде түбегейлі қарастырдық.

Жеке тұлға ретінде, қандай публицистің болмысын, шығармашылық танымы мен бітімінде, қарымы мен қабілетінде өзгеге ұқсамайтын ерекшелік болатындығы мәлім. Осы сипатта Уәлихан Омарұлының шығырмашылығының үлкен қыры, өзгеше даралығы – кестесі нақышты, ырғақты, әуезді көркем тілі.

Оның публицистикасына тән екінші ерекшелік – тақырып аясының кеңдігі. Өз заманының әртүрлі өзгерістерін, санқилы құбылыстарын көсемсөз шебері қалт жібермей, ұнамды да, ұнамсыз да жайттарды өмір шындығының айнасындай дәл көрсетіп, жан-жақты сипаттауға тырысады. Оның публицистикасы өз заманының көкейкесті деген мәселелерінің түгелін дерлік көтере білген. Жазғандары мәдениет, оқу-ағартушылық, саяси — әлеуметтік, шаруашылық, экономикалық тақырыптардың төңірегінде топтағанын, оның ішінде көркем өнер, тіл, әдебиет, мектеп ісі, денсаулық жөніндегі көсемсөздерді публицистің бұл мәселелерді тереңінен қозғағандығын айғақтайды. Осындай іргелі мәселелерден туындап жататын түйінді-түйінді ойларын өз шығармаларында қисынды өрбітіп отырған. Білімі, танымы кең публицист сан-тарау тақырыпты түбегейлі ұғып, толық біліп барынша терең қозғайды.

Проблема көтере білу Уәлихан Омарұлы публицистикасының үшінші ерекшелігі. Ол әр тараптағы мәселелерді айтып қана қоймайды, солардың ішінен келелісін іріктеп, кесімдісін тұжырымдап, ірі-ірі проблемалар көтерген. Кей тұста бір проблеманың айналасында бірнеше мақала жазса, енді бір кезде бір мақалаға бірнеше проблема сыйғызып жібере алады.

Уәлихан Омарұлының сыншы-публицист және фельетоншы екендігі, оның шығырмашылығындағы төртінші ерекшелік.

Сонымен бірге ұшқырлық (оперативтілік) Уәлиханның баспасөздегі жарияланымдарын сипаттайтын бесінші ерекшелік. Публицист ел ішіндегі әлеуметтік өзгерістерді, алмағайып жылдардағы саяси ауқымдарды шапшаң байқап, төңірегінде өтіп жатқан оқиғаларға ізін суытпай, үн қатып отырған.

Публицистика теориясын зерттеуші В. Здоровега: «Публицистиканың сан қилы аспектілерін зерттеу, оның қоғамдық -саяси қызметтің және жеке тұлға шығармашылығының сан тарау бетінің күрделі екендігіне көз жеткізеді» /47/ деп айтқандай, Уәлихан Омарұлының соңында қалдырған асыл қазынасының бірі көсемсөз мұрасы ХХ ғасыр басындағы қазақ мәдениеті тарихының бір парағы болып енуі керегі екендігіне күмән жоқ.

Түйіндей айтқанда, Уәлихан Омаұлының журналистік қызметі мен көсемсөз шығармашылығының шеберлігі, сонымен қатар санаулы өмірінде қазақ баспасөзінің бетінде қалдырған шығармашылық-ғұмырбаяндық жолы – енді ғана қолына қалам ұстай бастаған жас журналистерге үлкен үлгі, тағылымды мектеп болмақ. Таным-тағылымы бөлек негіздегі, айрықша дара стильдегі ұлт публицисінің көсемсөз мұрасы заманнан заман озған сайын мәңгі жасай бермек.

 

 

 

 

                              СІЛТЕМЕЛЕР:

 

1. Жақып Б. Мұхтар Әуезов – публицист. Алматы: Ана тілі, 1997, 172-б.
2. Стрельцов В. Жанры публицистики. Минск: Мысль, 1984, 316-с.
3. Қойгельдиев М. Алаш Қозғаласы. Алматы: Санат, 1995, 287-б.  
4. Мектеп- тегі Аманқос, М. Құлкенов, Нұрпейісов К, Хабижанов, Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. А., Санат, 1996, 116-б.
5. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. Алматы: Қазақ Университеті, 1992, 7-б.
6. Мектеп- тегі Аманқос, М. Құлкенов, Нұрпейісов К, Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. А., Санат, 1996, 116-б.
7. Рысбеков Т., Қарабалин Ғ. «Алаш ардақтыларын алғашқы айыптау». «Ақиқат» журналы, 2000, № 8-9, 62-65-б.
8. Байтұрсынов А. «Революция және қазақтар». «Жизнь национальностей» газеті, 1919, 3 август.
9. Уәлихан Омарұлы. Бұл бізге бір айна. «Қазақ» 1916, №186, 23 июнь.
10. Уәлихан Омарұлы. Талапты жастарымыздың есінде болсын. «Қазақ» 1916, № 171, 29 февраль.
11. Уәлихан Омарұлы. Панасыз балаларды қорғауға зор міндеттіміз. «Жаңа мектеп». 1925, №5, 3-б.
12. Уәлихан Омарұлы. Сын. «Жаңа мектеп», 1926, №5, 3-5-б.
13. Уәлихан Омарұлы. Екі молланың кеңесі. «Айқап», 1915, №5, 8-б.
14. Уәлихан Омарұлы. Қасқабай ауылнай мен досы Александр сөзі. «Айқап», 1914, №5, 5-б.
15. Уәлихан Омарұлы. Үш қатын менен тұрмыс. «Айқап», 1914, №3, 47-49-б.
16. Уәлихан Омарұлы. Құдай жетімді тастамайды. «Айқап», 1914, №4, 64.
17. Уәлихан Омарұлы. Бірлік туы серіктігі. «Қазақ» 1917, №232, 3 июнь, 292-б.
18. Уәлихан Омарұлы. Бірлік туы серіктігі. «Қазақ» 1917, №232, 3 июнь, 292-б.
19. Аякөз Әбдіразақова. «Бірлік туы» газеті тарихынан». «Хабаршы»
20. Уәлихан Омарұлы. Оқытушының білімін толықтыру. «Жаңа мектеп». 1925, №5, 3-б.
21. Уәлихан Омарұлы. Панасыз балаларды қорғауға зор міндеттіміз. «Жаңа мектеп». 1925, №5, 3-б.
22. Уәлихан Омарұлы. Ақтөбе уезі. «Қазақ». 1916, №191, 30 июль, 3-б.
23. Уәлихан Омарұлы. Наурыз. «Қазақ». 1916, №186, 9 март.
24. Уәлихан Омарұлы. Бұл бізге бір айна. «Қазақ» 1916, №186, 23 июнь.
25. Уәлихан Омарұлы. Қазалы молдалырының қозғалысы. «Қазақ», 1917, 11 июнь, №233.
26. Уәлихан Омарұлы. Талапты жастарымыздың есінде болсын. «Қазақ» 1916, № 171, 29 февраль.
27. Байтұрсынов А. Шығармалары. А., Жазушы. 1989, 223-б.
28. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 181-б.
29. Ыдырысов Т.
30. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 181-б.
31. Советская печать. №3, 1956, 30-с.
32. Советская печать. №3, 1956, 30-с.
33. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 28-29-б.
34. Қожакеев Т. Жыл құстары. А.,
35. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 159-б.
36. Уәлихан Омарұлы. Қасқабай ауылнай мен досы Александр сөзі. «Айқап», 1914, №5, 5-б.
37. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 163-б.
38. Уәлихан Омарұлы. Екі молланың кеңесі. «Айқап», 1915, №5, 8-б.
39. Уәлихан Омарұлы. Қасқабай ауылнай мен досы Александр сөзі. «Айқап», 1914, №5, 5-б.
40. Уәлихан Омарұлы. Үш қатын менен тұрмыс. «Айқап», 1914, №3, 47-49-б.
41. Амандосов Т. Публицистика дәуір үні. А., 1974, 85-86-б.
42. Амандосов Т. Публицистика дәуір үні. А., 1974, 86-б.
43. Уәлихан Омарұлы. Құдай жетімді тастамайды. «Айқап», 1914, №4, 64.
44. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А., Рауан. 1991, 186-б.
45. Амандосов Т. Публицистика дәуір үні. А., 1974, 16-б.
46. Жүсіпбек. Қазақ тілінің халі. «Еңбекші қазақ», 1926, 27 мамыр.
47. Здоровега В. Слово тоже есть дело. Некоторые вопросы теории публицистики. Москва. Мысль 1979.

 

 

 

 

 

 

 

                

                 

 

                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

 

 

1. Абильтайын М. Теңесбаев Қ. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және  «Алаш» қозғалысының тарихнамасы. Түркістан, ХҚТУ, 2004, 124-б.

 

2. Алаш Қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы, Алаш, 2004, 542-б.

 

3. Амандосов Т. Газет жанрлары, Алматы, 1964, 320-б.

 

4. Амандосов Т. Журналист және өмір. Алматы, 1967, 280-б.

 

5. Амандосов Т. Публицистика дәуір үні. Алматы 1974, 118-б.

 

6. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000, 356-б.

 

7. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989, 318-б.

 

8. Бекхожин Х. Қазақтың советтік баспасөзі. // Қазақ әдебиеті, 1957, 25 қазан.

 

9. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. 1964, 290-б.

 

10. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. Алматы, 1981, 240-б.

 

11. Кәкішев Т. Сын сапары. Алматы, 1971, 173-б.

 

12. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихынан. Алматы, 1950, 38-б.

 

13. Қабдолов З. Адам. Публицистика. Алматы, 1964, 172-б.

 

14. Қабдолов З. Жанр сыры. Алматы, 1964, 169-б.

 

15. Қожакеев Т. Жыл құстары. Алматы. 1991, 257-б.

 

16. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. Алматы. 1991, 224-б.

 

17. Қазақ кітабы. Сұбхамбердина У. Сақ Қайрат. Алматы.

 

18. Нұсқабайұлы Ж. Алдаберген Қ. Көне басылымдар. Құнды деректер, аяулы есімдер. Алматы. 1997, 212-222-б.

 

19. Қамзабеков Д. Алаш және әдебиет. Алматы. Фоллант, 2002, 474-б.

 

20. Нұрғалиева Л. Тарих және баспасөз. Алматы, 2000, 99-б.

 

21. Жақып Б. Мұхтар Әуезов – публицист. Алматы, 1997, 176-б.

 

22. Жамбылов Д. Қазақстандағы ұлт азаттық қозғалыс. Алматы, Жеті жарғы, 2001, 168-б.

 

23. Сақ Қайрат. Ұлттық сана ұйтқысы. Алматы, 2001, 183-б.

 

24. Сейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу. Алматы, Жазушы, 1977, 391-б.