Дипломдық жұмыс. Жылжымалы ойындар негізінде негізгі қозғалыстарға үйрету әдістемесі

Жылжымалы ойындар негізінде негізгі қозғалыстарға үйрету әдістемесі

Методика обучения основным видам движений на основе подвижных игр

Methods of training the main types of movement based mobile games

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАР НЕГІЗІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

1.1. Жеңіл атлетиканың пайда болу жолдары.

1.2. Жеңіл атлетика секциясының іріктелу ерекшеліктері.

1.3. Балаларды іріктеудегі дене дамуының ерекшеліктері.

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАРДА ҚОЗҒАЛЫСТАРҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.

2.2. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы — жүгіру.

2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАРДА ҚОЗҒАЛЫС ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.

3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.

3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.

3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.

3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.

ҚОРЫТЫНДЫ.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

КIРIСПЕ

Жылжымалы ойындар, спорттың ең көп тараған түрі. Оған әр түрлі қашықтықта жүгіру мен жүру, ұзындық пен биіктікке секіру, спорттық снарядтарды лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыстар енеді. Жеңіл атлетикалық жарыстар ашық және жабық (манеж) алаңдарда өтетін жеке, командалық және эстафеталық жарыстар болып бөлінеді.

Халықаралық әуесқойлық жеңіл атлетика федерациясы (ИААФ) 1912 жылы құрылған. Оған қазір 200-ге жуық ұлттық ассоциациялар біріккен. Олимпиялық ойындар 1896 жылдан (1-Олимпиялық ойын), дүниежүзілік чемпионат 1983 жылдан өткізіліп келеді. Жеңіл атлетика ойындары өте көнеден белгілі. Ол ежелгі Олимпия ойындарының бағдарламасына енген.

Қазақстанда алғашқы ресми жеңіл атлетикалық жарыс — Бүкілқазақстандық 1-спартакиада 1928 жылы Петропавл қаласында өтті. Республикада жеңіл атлетикадан тұңғыш рет КСРО-ның спорт шебері атағын Ш.Бекбаев алды (1943). Қазақстанның жеңіл атлеттері Олимпия ойындарында, дүниежүзілік чемпионаттар мен халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерді көрсетіп, жеңімпаздар мен жүлдегерлер атанды.

Олар: Е.Кадяйкин,Ұ.Қосанов, Ә.Тұяқов, В.Савинков, Л.Кононова, С.Исабаев, Б.Күреңкеев, В.Муравьев, В.Савин, В.Солдатенко, Л.Микитенко, А.Бадранков, т.б. Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш қатысқан спортшы Е.Кадяйкин болды. Тәуелсіз елімізге тұңғыш алтын медальді 2000 жылы Сиднейде (Австралия) өткен 27-Олимпиялық ойындарда кедергі арқылы жүгіруші О.Шишигина әкелді.

Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады. Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы жазбаларда анық жазылған.

Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек жүгіру спорт түрінен бақ сынаған. Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837жылдары жарысқа түскендер 2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған.

Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды. Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті.

1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты. Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарынажеңіл атлетиканың 12 түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды.
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің саны 2000-ға жетті. Әйелдер арасындағы жарыс 1928жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді.

Жеңіл атлетика- ежелден келе жатқан спорттың бір түрі. Жеңіл атлетикадағы – жүгіру, әр түрлі қашықтыққа жүгіру, 30м, 60м, 100м, 200м, — 800м – 1500м – 3000м, 5000м – 10000м – және марафон 42 шақырым195 метржүгіру жатады.

Жүгіру түрлеріне және оның қозғалыс техникасына тоқталсақ. Әр қашықтыққа байланысты жүгірудің техникасы және жарыста жеңу тактикасы өзгеше. Мысалы: қысқа қашықтыққа жүгіру. Алғашқы үйренетіміз – қол және аяқты сермеу техникасы, сөреден жылдам шығу техникасы, сөреде тұрғандағы яқты, қолды тіреу, уақытты жібермей орнынан тез қозғалу.

Сөреден тез шыққаннан кейінгі аралықта шапшаңдықты үдету, спортшы бұл жерде денесін алдыға ұмсынып қолымен тез қтмылдар жасау керек. Келесі ретте шапшаңдықты үдету үшін спортшының денесі бірте-бірте түзеліп, аяқ алысы бұрынғысынан алшақтау, қолы кең амплитуда жұмыс жасауы қажет. Аяқтары жерге нық тіреліп, итеру күші үлкейе түседі, қолмен ауаны қармап шапшаңдықты өсіреді, ал тыныс алу органдары үздіксіз дем алу, шығаруды кедергісіз жасайды. Мүмкіндігінше барлық дене мүшелерінің бұлшық еттері қозғалысқа көмектеседі. Сондықтан жаттығу кезінде спортшылар өз денелерінің бұлшық еттерін жаттықтырады.

Өзге қашықтықтарға қарағанда жүгіру адамы алшақ болады. Спортшы мәреге жақын қалғанда немесе кетуге аз қалғанда денесін алдыға беріп ұмсынуы тиіс, шапшаңдықты барынша үдетеді.

Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру кезінде қысқа қашықтықтағыдай сөреден жылдам шығу маңызды емес. Сөреден бір екпінмен, мәреге жеткенше өз күшін сақтап, қашықтық біткенше жылдамдықты өсіре отырып алдын ала жаттықтырушының айтуы бойынша жүгіруі тиіс. Кейде жүгіру жылдамдығы ауа-райына немесе қарсыластырдың күштілігін байланысты болады, сол жерде спортшы өзінің ақылына жүгініп жылдамдық тактикасын өзгертеді.

Қашықтықтың артуына байланысты адымның да ұзындығы азаяды. Спортшының денесі еркін және бұлшық еттері түгелдей жасауы керек. Жаттығу кезінде спортшы әр түрлі жаттығулар арқылы әрбір дене мүшесінің бұлшық еттерін шынықтырады. Шыныққан денеге кейде арнайы массаждар жасап немесе ыстық моншаға түсу арқылы бұлшық еттерді босаңсытып дем алдырады. Тыныс алу органдары да кедергісіз жұмыс істеу керек, сондықтан жаттығулардан кейін суық су ішпеу, суық тигізбеуге тырысу абзал.

Жас спортшы жаттығулардан кейін шөлдегенде көп су ішуге болмайды, өйткені адам организмі суды өз мөлшерімен толтыруы тиіс. Суды тек ауызды, тамақты кебуден сақтау үшін жай ғана шайып тұру керек.

Спортшы жаттықтырушымен және дәрігермен біріге отырып жаттығу циклын жасауы тиіс, бір маусымдық жарыстарға дейін. Спортышының тамақтану ережесі, демалу ережесі өте қатал сақталуы тиіс. Спортышының салмағы. Бойы, денсаулығы дәрігер мен жаттықтырушының қадағалауында болғаны дұрыс. Тұмау немесе басқа да инфекциялық аурулар кезінде жарысқа шығуға мүлдем болмайды, жаттықтырушының қалауынша жаттығуды жасауды жалғастырады.

Жеңіл атлетикада жаттығу киімдері жұқа және жеіл болғаны дұрыс, жүгіруге ыңғайлы аяқ киім , қысқ қашықтыққ арнайы шеге табанды аяқ киім іиген дұрыс. Жүгіруді спорттық немесе дене жаттығуы үшін пайдаланады. Дене шынықтыруға жай ғана жүгіріс немес жаяу жүрудің пайдасы ұшан-теңіз.

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАР НЕГІЗІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

1.1. Жеңіл атлетиканың пайда болу жолдары.

Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йорк қаласында алғашқы атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына үлес қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы жеңіл атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты.

Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен шектелген. Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті. Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген. Бізге алғашқы олимпиадалық чемпиондардың Ежелгі Грекиядан шыққаны белгілі. Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек жүгіру спорт түрінен бақ сынаған.

Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837 жылдары жарысқа түскендер 2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған. Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды.

Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарына жеңіл атлетиканың 12 түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды.

1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің саны 2000-ға жетті.

Әйелдер арасындағы жарыс 1928 жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді.

Оның бұл жетістігі 14 жыл қатарынан сақталып тұрды. Жеңіл атлетика — бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүние жүзінде кең таралған спорт түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары — тегіс жерде жүгіру, бедерлі жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру, лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.

Жүгіру — қысқа, орташа және ұзақ қашықтық болып үшке бөлінеді. Қысқа қашықтыққа — 100, 200, 400 м және 110 м кедергілі қашықтық жатады. Орташа қашықтыққа800,1000, 1500, 2000, 3000 м жүгіру және 3000 м кедергілі қашықтыққа жүгіру жатады. Ұзақ қашықтыққа — 5000, 10000, 20000, 42 шақырым 192 м марафондық қашықтық және 50 шақырым кросс (дала жарысы) жатады.

Жүру — 20 шақырым спорттық жүріс. Лақтыру — диск, найза, граната, балға, доп және ядро. Секіру — орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру, биіктікке және сырықпен секіру, үш аттап секіру.

Жеңіл атлетикалық көпсайыс — көпсайыс құрамына жеңіл атлетиканың жаттығуынан 10 жаттығуға дейін кіреді. Олар — жүгіру, секіру, лақтыру және кедергілерден өту.

Сөре және мәре. Жарыс барысында сөреден шығу үшін жүгіруші төменгі және биік сөре жағдайында тұрады. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде төменгі сөре жағдайында тұрады. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіргенде биік сөре жағдайында тұрады. Төменгі және биік сөреде жүгіріп шығу әдіс-тәсілін студенттер мектеп бағдарламасынан оқып кеткендіктен, оған қайтадан оралмадық.

Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы — жүгіру. Ол жеңіл атлетиканың барлық жаттығуларында қолданады. Сондықтан, кім болсын, жеңіл атлетикамен шұғылданғанда, ең алдымен жүгірудің айла-тәсілін меңгеруі керек.

Бұл жағдайға кез келген спортшы қалыптасып үйрене бермейді. Табиғи жүрісте көтеріліп кететін фазасы болады. Яғни, жүгірудің алғы шарты орындалады. Спорттың жүріспен жарысқа қатысқан спортшы жүгіріп кетпес үшін көтеріліп кететін фазасын төрешілер мұқият қадағалайды.

Осыған орай мынандай жаттығуларды орындауға болады: белгілі бір қашықтықты (400, 800, 1000 м) бір темппен жүгіріп өту (бірнеше рет қайталау);20-30 м қашықтықты өте жоғары жылдамдықпен жүгіріп өту. 6-8 рет қайталанады;соқпақ жолды бір темппен жүгіріп өту (1000, 2000. 3000 м);белгілі бір қашықтықты тізені көтеріп жүгіріп өту;аяқтың өкшесімен ғана жүгіру;аяқтың ұшымен жүгіру;жүреден отырып жүгіру;сыңар аяқтап секіріп, жүгіру;қысқа қашықтыққа төменгі сөреден шығып, жоғары жылдамдықпенжүгіру (20, 30, 40 м);қолды жерге тіремей төменгі сөреден жүгіріп шығу;белгілі бір қашықтықты аяқты артқа сілтеп жүгіру;белгілі бір қашықтықты арқамен алдыға қарап жүгіріп өту;30-40 м қашықтықты екі аяқтап секіріп жүгіру;30-40 м қашықтықты орында тұрып секіріп өту;30-40 м қашықтықты жүреден отырып жүріп өту.

Қазір әлем бойынша ең жоғарғы көрсеткішті -«шалқадан жатып өту» әдісімен орындап отыр. Оқу процесінде қолданылатын секірудің ең қарапайым түрі «аттап» секіру. Сабақта биіктікке секіруді осы «аттап» секіруден бастайды. Секірудің негізгі айла-тәсілін үйрену үшін ең әуелі дұрыс жүгіріп келгенде сілтейтін аяқ дәл шығу керек. Сілтейтін аяқты кермеге қарай созғанда тізе бүгілмеуі керек. Екіншіден, итерілетін аяқ нақтылы өз орнына түсуі керек. Яғни, негізгі мақсат — итерілетін аяқтың қозғалысы дұрыс орындалуы керек. Сонда ғана жаттығудың орындалуы нәтижелі болады. Жаттығуды орындаушы жерге сілтеген аяғымен түседі. Кермеден сілтеген аяқ, өткеннен кейін итерілетін аяң мүмкіндік болғанша жоғары көтеріледі.

Енді жоғары шыққан оқушы басқаларға қолын беріп көмектеседі.Жарқабақтан төмен түсіп өту үшін секіріп түспей, жардан сырғанай түскен абзал. Бірақ алғашқы түскен адам басқалардың жарақат алмай, құлап қалмай дұрыс өтуін бақылайды.Аспалы көпірден өткенде барлық оқушылар түгелдей көпірге шықпай бір-бірлеп қана өтуге болады. Ол үшін оқушылардың біреуі көпірден өтіп екінші жағына барып, көпірдің дұрыстығын білгеннен кейін ғана келесі оқушының өтуіне болады.

Жалғыз бөренелі көпірден өту. Әрине, көпірдің дұрыс екендігін білгеннен кейін ғана кезектесіп өте беруге болады.Сазды, томарлы жерден өткенде тек бір ізбен ғана жүру керек. Алдыдағы жол бастаушы, мұндай жердің бедерін жақсы білуі қажет. Себебі, сазды-томарлы жер болғаннан кейін міндетті түрде бұл жер батпақты болып келеді. Сондықтан, негізгі мақсат жүгіріп келе жатып томарға шалынбай, батпаққа түсіп кетпей, бастаушының талабын мұқият орындау керек. Қалың қопалы жерден өткенде де осы көрсетілген ереже орындалады. Тік беттен де саппен жүріп түсуге болады. Өйткені біреуі тайғанап кетсе екіншісі ұстап қалады. Сазды, шалшықты жерлерді айналып өту керек. Көлденең құлап жатқан үлкен бөренеден секіріп өтетін мүмкіншілік болмаса, онда бір аяқты үстіне қойып барып секіріп өтуге болады.

Жалпы дала жарысына жолға шықпас бұрын, мүмкіндік болғанша, дала жарысының жолымен жай жүріп, танысып алу керек. Содан кейін ғана трассаның қай кезеңінде жүгіріп өтуге, қай жерінде жай жүріп өтуге болатыны анық. Жаттығу кезінде, мүмкіндік болғанша жүгіру мен жүруді алмастырып отыру абзал.Дала жарысы сабағын өткізгенде 3 шақырымнан 5,8 шақырымға дейін жүгіріп және жүріп өтуге болады. Дала жарысына киімді ауа райының ыңғайына қарай кию керек.

Саппен жүргенде бірінен-бірінің ұзап, қалуына болмайды. Дала жарысының қауіпсіздік ережесі Дала жарысы сабағына қойылатын талаптар мұқият орындалады.Артындағы топ жол бастаушының айтқанымен жүреді. Қандай кедергілер болсын, топтағы оқушылар кезек күтіп орындайды, болмаса, біріне-бірі көмек көрсетеді.

Кедергілерден өткенде жаттығулардың орындалуына аса мұқият болу керек.Себебі, жаттығулардың дұрыс орындалмағанының салдарынан жарақаттанып қалмау керек.Дала жарысы трассасының дұрыс-бұрыстығына жол бастаушы жауап береді.Жол бойында жарақат алған әріптесіне көмек көрсету.

Жүзу Жанды, жансыз денелердің тіршілік ететін негізгі факторлары — су, ауа күн сәулесі. Міне, сусыз тіршілік жоқ. Сондықтан суға түсу адам денсаулығын сақтаудың негізгі құралы болғандықтан, міндетті түрде дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.Дене тәрбиесі сабағында суға түсуді оқытудың негізгі мақсаты жас ұрпақты суда жүзуге үйрету. Жалпы Республикамызда суға шомылудың толық жағдайы жасалған жөн.

Бірақ, суда жүзуді үйрену кімнің болса да міндеті болып табылады. Осыдан барып, суға жүзуді бұқаралық міндетке айналдыру, бүкіл халықтың дене шынықтыру-сауықтыру шараларының бағдарламасына енгізу қарастырылған. Сонда ғана, халықтың денсаулығын сақтаудағы нәтижелі іс болмақ.

Бүгінгі таңда оқу жүйесіне президенттік тесттің бағдарламасы да кіріп отыр. Әрине, президенттік тесттің нормативтер көрсеткіштерінен сынама тапсыру әркімнің міндеті болып табылады.Білім беру жүйесінде суға жүзу жаттығулары өз алдына спорт түрі ретінде де қолданылады. Суға жүзудің оқыту жүйесі жабық су бассейндерінде және ашық су қоймаларында ұйымдастырылады. Әрине, ашық су қоймаларында оқу процесін ұйымдастыру жылдың жылы мезгіліне байланысты.

Суға жүзудің оңу процесін өткізу мен ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл процесс, ең әуелі бассейнде және ашық су қоймаларында сабаң өткізудің ережесімен танысады. Мұғалімнің нұсқауынсыз және бақылауынсыз ешқандай жаттығуларды орындауға болмайды. Суға түспес бұрын, жүзуді үйренудің бастапқы дайындық жаттығулары құрлықта орындалады. Одан кейін, судың тереңдігі тізеден және белден аспайтын жерде орындалады. Сабақта суға жүзудің барлың ережелері мұқият орындалады.

Оқу процесінің бастапқы жаттығулары судың астында дем шығару және денені су бетінде қалай ұстау керек, ол үшін қол мен аяқтың қандай қозғалысы болу керек, т.б. осылайша жалғаса береді. Енді, суда алдыға қозғалу үшін қол-аяқпен қандай жаттығулар орындалады. Жалпы осы жаттығуларды орындаудың айла-тәсілін үйренуден бастайды. Жүзу жаттығуларының негізгі түрлерін оқыту процесі, шұғылданушылардың су бетінде денесін қалай ұстау керектігін әбден үйренгеннен кейін ғана жалғасады. Бұл оқыту жүйесі тек қана мұғалімнің басшылығымен, жүргізген нұсқауымен және бақылауымен өтеді.

Суда жүзу негізгі үш жаттығудан тұрады. Құлаштап жүзу, етпеттеп және шалқалап жатып орындалады. Екінші — брасс, тек етпеттен жатып орындалады. Баттерфляй әдісімен де етпеттен жатып жүзеді. Бүкіл әлемде суда жүзу жаттығуларының негізгі тараған түрі — етпеттеп жатып құлаштап жүзу. Кім болсын, жүзудің қандай жаттығуымен шұғылданса да, ең әуелі міндетті түрде құлаштап малтау әдісін үйренуі керек. Содан кейін ғана брасс, болмаса баттерфляй әдісімен малтуға ден қоюға болады.Жалпы жүзуден жарыс бағдарламасына — етпеттен жатып құлаштап жүзу, шалқадан жатып құлаштап жүзу, брасс және баттерфляй жаттығулары кіреді.Қозғалмалы ойындар.

Спорттың ойындардың бір түрі — баскетбол. Бүкіл әлемге тараған ойындардың бірі. Осы ойын түрінен бүгінде құрлық және әлем біріншілігі өткізіліп тұрады. Халықаралық федерациясы жұмыс істейді.Баскетбол ойынының қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан тұрады — жүгіру, жүру, секіру және лақтыру. Бұл ойынды он жасар баладан бастап қай жаста болсын, бәрі ойнай береді. Сондықтан да баскетбол дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді және ағзаға пайдалы болып табылады. Баскетбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлігін арттырады. Бүгінгі баскетбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады, себебі ойынның бүгінгідей жылдамдығы бұрын-соңды болып көрген жоқ.

Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы секіру және лақтыру, кілт тоқтауы. Міне, мұның барлығы жалпы дамыту жылдамдығын, ойыншылардың дайындық деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында, нақты қозғалыс нәтижесінде ең бастысы адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу болсын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, допты торға түсіру, болмаса допты әріптесіңе дәл бере білу, допты алып жүргенде қарсыласын алдап өту, т.б. Демек, адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын ойынның бірі.Баскетбол, спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оқу орындарының бағдарламасына кіреді. Арнаулы оқу орындарының студенттері бұл кезеңде баскетбол ойынын ойнап, белгілі деңгейде дайындықпен келді деп есептеледі. Сондықтан бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдері, тыныс алу және ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.

Волейбол — спорттың кең тараған ойындардың бір түрі. Тіпті, су бойында жағажайда да жарыстар өткізіледі. Бүгінде волейболдан әлем және құрлық біріншілігі өткізіліп тұрады.Волейбол ойынының қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан жүгіру, жүру, секіру, лақтыру, т.б. жаттығулардан тұрады. Бұл ойынды он жасар баладан бастап қай жаста болмасын, бәрі ойнай береді. Сондыңтан да, волейбол дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді де ағзаға пайдалысы болып табылады.

Волейбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлікті арттырады. Бүгінгі волейбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады. Себебі, ойынның бүгінгідей даму жылдамдығы бұрын-соңды болып көрген жоқ. Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы, секіруі, лақтыруы, кілт тоқтауы, міне мұның барлығы жалпы ойынның жылдамдығын, ойыншылардың дайындың деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында нақты қозғалыс нәтижесінде ең бастысы, адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу болмасын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, шабуылдау кезінде допты қарсыласының алаңға дәл түсіру, болмаса допты әріптесіне дәл бере білу, болмаса допты қарсыласының алақанына алдап тастау, т.б. Демек, адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын ойынның бірі.Волейбол, спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оңу орындарының бағдарламасына кіреді. Арнаулы оңу орындарының студенттері бұл кезеңде волейбол ойынын ойнап, белгілі бір деңгейде дайындықпен келеді деп есептеледі. Сондықтан, бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдерімен таныс, ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.Арқан тартыс. Бұл ойынды жаздыгүні көгалда ойнауға болады. Ойыншылардың саны 10 баладан аспағаны жөн. Ойынға ұзындығы 8-10 м екі ұшы түйілген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына белгі ретінде қызыл мата байлайды. Ойынға қатысушылар бойларына қарай қатарға тұрады да, ойын жүргізушінің берген бұйрығы бойынша «бір, екі» деп санап шығады. Содан кейін «бір» дегендері бір жаққа, «екі» дегендері екінші жаққа бөлінеді.

Арқанның қызыл мата байланған жерін күні бұрын еденге немесе жерге сызылған белгі-сызықтың үстіне дәл келтіреді де, екі жақтың ойыншылары арқанның сол белгісінен бастап бірінің артынан бірі қос қолдап ұстап, тартып тұра қалады. Егер де бәрі бірдей арқаннан ұстауға қолдары сыймаса, онда соңғылары алдыңғылардың белінен ұстайды.

1.2. Жеңіл атлетика секциясының іріктелу ерекшеліктері.

Ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша екі команда арқанды екі жаққа қарай тарта жөнеледі. Ойынның мақсаты қарсыластың бір не бірнеше ойыншысын ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткізу. Команданың ортаңғы сызықтан өтіп кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады. Қарсылас команданың ойыншыларын қай команда түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткізсе, сол команда ұтқан болып есептеледі. Ойнаушылардың өзара келісулері бойынша ойынды қайталап ойнауға да болады.

Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан — 2030» бағдарламасында, ҚР «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.

Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.

Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.

Жеңіл атлетика халықты дене шынықтыруға тәрбиелеудің басты құралы болып табылады. Жүру мен жүгіру адам қимылының фундаментальді негізі болып табылады, ал лақтырулар мен секірулер әр қашанда танымал болған. Жеңіл атлетикалық жаттығулар көптеген спорт түрлері бойынша дене шынықтыру дайындығы сапасы мен функциональдік дайындықтарды дамыту үшін жаттығулар ретінде кең қолданылады.

Гимнастикалық жаттығуларды үйретіп, меңгертудің мақсаты – баланың бұлшық еттерін, күш – қайратын өз уақытында жетілдіруге дайындау, иіліп-бүгілгіштігін дамытуға жағдай жасау. Сондай-ақ оқушы өз қимыл-қозғалысын соған сәйкес музыка ырғағымен үйлестіруге үйренеді. Көркем гимнастика мен акробатикалық жаттығулардың элементтерін орындауға дағдыланады.

Ал жеңіл атлетиканың жүгіру, секіру, лақтыру жаттығуларының техникасын жетілдіргенде нәтижесі жақсарады.

Жеңіл атлетика жаттығуларын кеңінен қолдану оқушының шапшаңдылық, күштілік, төзімділік қасиеттерін, қимыл-қозғалыстарын дамытып жетілуіне, күш-қайратының молаюына ықпал етеді. Жалпы дамыту жаттығулары – мойын, иық, кеуде, арқа және аяқ бұлшық еттерін дамытуға пайдасын тигізеді.

Осы жаттығуларды дене шынықтыру дайындығысабақтарында жүйелі қолдану моральді ерік жігер қасиеттерінің дамуына септігін тигізеді. Жаттығулардың тиімділігі дұрыс оқытуға байланысты болады.

Жеңіл атлетикамен шүғылдану кезінде жас , жыныс, ағзаның жеке ерекшеліктері мен мүмкіндіктерінің есепке алынуы керектігі есте болғаны жөн. Басты талаптардың бірі – жеңіл атлетикамен айналысу тәртібін сақтау , яғни олардың жүйелілігін, жүктемелердің біртіндеп арттырылуын, сабақ өтілетіндей жағымды жағдайларды әр түрлі құралдар мен формаларды кешенді түрде пайдалану .

1.3. Балаларды іріктеудегі дене дамуының ерекшеліктері.

Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы – бала дем алған кездегі және өкпедегі (қордағы) бар ауаның қосындысы.

Балалар мен жасөспірімдер өкпесінің ауа сыйымдылығы.

Балалар	Жасы
Балалар	6	7	10	12	15	17
Ер балалар	1200	1400	1630	1975	2600	3520
Қыз балалар	1100	1200	1460	1905	2530	2760

Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі, спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиілігі сирек болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алу оқушылардың өкпесін ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы дамытады.

Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса, үлкен жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс алу уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзасына келіп жатқан ауа аз кездеріндегі жұмысқа іскерлігі тез төмендейді.

Тыныс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі.

Жасы	1 минуттағы тыныс алу жиілігі, рет
1	44
5	26
15-20	20
20-25	18
25-30	16
30-35	18

Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық жүйке жүйесінің әлі толық функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр түрлі қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың ағзалары дене жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді. Жасөспірімдердің жүрек – қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде экономикалық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық қызметінің жетілуі 20 жасқа келгенде толық аяқталады.

Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму кезеңі болып келеді.

Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу қарқыны

Дене қасиеттері	Бір жылдағы орташа дамуы		Жалпы дамуы
Дене қасиеттері	ұлдар	қыздар	ұлдар	қыздар
Жылдамдық	3,9	2,9	15,4	11,5
Күш	15,8	18,4	79,0	92,0
Жалпы төзімділік	3,3	2,1	13,0	8,4
Жылдамдық төзімділігі	4,1	1,0	16,4	4,0
Күш төзімділігі	9,4	3,3	37,5	13,1

Орта сыныптар жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезінде күш, күш-жылдамдығы қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды. Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.

Жоғары сынып оқушылары қатарына 9-11 сыныптарда оқитын 16-18 жастағы оқушылар жатады. Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері төмендегідей:

— денені мақсатты түрде жан-жақты, үйлесімді дамыту; дене тәрбиесі жаттығуларын, гигиеналық және сыртқы орта әсерлерін денсаулықты нығайтуға қолдану іскерлігін, қобалжуға (стресс) қарсылық мүмкіншіліктерін қалыптастыру; жоғары денсаулық деңгейінің, жан-жақты дене дайындығының қазіргі қоғамға да, өзі үшін де қажет екенін саналарында қалыптастыру;

— негізгі базалық спорт түрлері (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын ары қарай үйрену, жетілдіру, жоғары қимыл ептілігіне дейін меңгеру;

— дене қасиеттерін, күшті, күш-жылдамдығын, төзімділікті, икемділікті, қозғалыс әрекеттерін тез басқара, құра алу ептілігін, ағзаның тез қалпына келе алу қабілеттілігін т.б. қасиет, қабілеттерді ары қарай дамыту;

— қозғалыс белсенділігінің, спорттық жаттығудың заңдылықтары туралы, дене тәрбиесі жаттығуларының келешек өмірлеріндегі еңбек етулеріне, әскер қатарында болатын кездеріндегі, ата-ана қызметтерін орындайтын кездеріндегі маңызы туралы, білім негіздерін қалыптастыру;

— дене тәрбиесі жаттығуларымен, өздерінің айналысып жүрген спорт түрлерімен тұрақты, жүйелі жаттығу әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру; бекіту;

— өнегелік, көпшілдік, өмірге дұрыс көзқарас, өзін-өзі бағалай білу қасиеттерін қалыптастыру, алдыға қойған мақсатқа ұмтылушылық, өзіне сенімділік, шыдамдылық, ұстамдылық, сабырлылық қасиеттерін дамыту;

— тұлға ретінде психикалық және өзіндік қасиеттерін ары қарай дамытуға көмектесу, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне үйрету.

Жоғары сынып жасындағы оқушылардың денесінің өсуі мен даму үрдісі біртіндеп ары қарай жалғаса береді. Оқушы ағзасының мүшелері мен жүйелері бірқалыпты жағдайда дамиды. Жыныстық жетілу осы кезеңде толық аяқталады. Осы жас кезеңінде бойдың өсуі ақырындап, кеуденің кеңдігі, дене салмағы көбірек өсе бастайды. Жасөспірім ұл балалар қыздарды бой және дене салмағы жағынан қуып жетіп асып кетеді. Олардың бойлары қыздардан 10-12 см биік, салмақтары 5-8 кг артық болады. Олардың жалпы дене көлемімен салыстырғандағы бұлшық ет көлемі қыздардікіне қарағанда 13 % көп, ал тері астындағы май ткані 10% аз болады. Жасөспірім ұлдардың қыздарға қарағанда кеуделері қысқа, ал аяқ-қолдары ұзын болып келеді.

Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі сүйектері өздерінің өсіп болу, қатаю кезеңдеріне жете бастайды. Атап айтқанда, жауырын сүйектері жігіттерде 19-20 жаста, қыздарда 18 жаста, тоқпан жілік немесе иық сүйектері 20-25 жаста қатаяды. Кәрі жіліктің қатаюы 20-25 жаста жігіттерде, 17-20 жаста қыздарда аяқталады. Шынтақ сүйегінің өсуі жігіттерде 18-20 жаста аяқталады, бойжеткендерде сәл ерте қатаяды. Білезік сүйектерінің қатаюы 14-16 жаста, саусақ сүйектері 16-18 жаста қатып, аяқталады.

Жамбас белдеуінің сүйектері: ортан жілік 18-20 жаста өсуін тоқтатады, асықты жілік пен оның шыбығының сүйектері қыздарда 16-18, жігіттерде 19-20 жасқа дейін өсіп, одан әрі қарай өсуін тоқтатады. Табан сүйектерінің: өкше, бақайшақ және аяқ саусақтарының өсуі бойжеткендерде 16-18, жігіттерде 18-20 жасқа дейін байқалады. Табан күмбезі 13-17 жасқа дейін қалыптасады. Сондықтан да бойжеткендерге 17-18 жасқа дейін биік өкшелі аяқ киімді киюге болмайды.

Себебі ондай аяқ киімдер табан күмбезінің дұрыс қалыптаспауына байланысты аяқты тез шаршатады. Балалар мен жастардың аяқ киімдерінің өкшесі 1,5-2 см болғанда табан күмбезі жақсы болып, табан еттері мен сіңірлері жақсы дамиды. Осы кезеңде сүйектері қатайған жастар ағзасы үлкен жүктемелерді төзімді қабылдайды.

Сүйек аппаратының бекуі бұлшық ет, сіңір дамуымен қатар жүреді. Бұлшық еттер тез, біркелкі дамиды. Жастардың бұлшық еттерінің көлемі, күштері өседі. Осы кезең – жастардың бұлшық еттерінің күші мен төзімділігін дамытуға тиімді уақыт.

Жігіттермен салыстырғанда қыздардың иық белдеуі бұлшық еттері аздап, жамбас бұлшық еттері жылдам қарқында дами бастайды. Кеуде клеткасы, жүрек, өкпе, өкпенің ауа сыйымдылығы, тыныс алу бұлшық еттерінің күші, ауаны қабылдау көлемі де қыздарда жігіттерге қарағанда аз болып келеді. Сондықтан да қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының функционалдық мүмкіншіліктері төмен болады.

Жігіттердің жүректерінің көлемі қыздарға қарағанда 10-15 %-ға үлкен, жүрек соғу жиілігі 6-8 соғу/ минут аз, жүректің жиырылу күші күшті болып келеді де, қан тамырларына көп қан мөлшерін жібереді. Сондықтан да жігіттердің қан қысымдары қыздарға қарағанда жоғары болады. Қыздар жігіттерге қарағанда терең дем алмайды, жиі дем алады. Олардың өкпелерінің ауа сыйымдылығы жігіттерге қарағанда 100 см аз болып келеді.

15-17 жас кездерінде оқушылардың сыртқы ортаны танулары толық қалыптасады. Ойлау қызметтері жоғары деңгейге көтеріледі. Олардың қозғалыс құрылымын түсіну қабілеттілігі жоғарылайды. Кеңістіктің, уақыттық қимыл- әрекеттерді жекелей ұғыну, дәл қайталау, бүкіл қозғалысты тұтас орындау мүмкіншілігі қалыптасады.

Жоғары сынып оқушыларының алға қойған мақсаттарға жетуге ұмтылушылығы, қажырлылығы, шаршаған, болдырған кездерде шыдау қабілеттіліктері секілді ерік-жігер қасиеттері пайда бола бастайды.

Жоғары мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу қарқыны (%)

Дене қуаты Қасиеттері	Жылдық орташа дамуы		Жалпы дамуы
Дене қуаты Қасиеттері	жігіттер	қыздар	жігіттер	қыздар
Жылдамдық	1,5	0,2	3,1	0,5
Күш	14,0	9,0	28,0	18,0
Жалпы төзімділік	2,1	0,7	6,4	2,1
Жылдамдық төзімділігі	2,1	-0,6	6,3	-1,8
Күш төзімділігі	8,5	-2,0	26,7	-6,0

Мектеп жасында дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен жас жігіттер арасында бөлек жүргізіледі. Олардың ағзаларының анатомиялық, физиологиялық және психологиялық өзгешеліктері, ерекшеліктері дене тәрбиесі жаттығуларын үйрету, дене қасиеттерін дамыту амалдары мен әдістерін әр түрлі түрде таңдауды, жүктемені әр түрлі беруді, сабақты бөлек ұйымдастыруды талап етеді.

Қыздарға қарағанда жасөспірім жігіттердің жүктеме көлемі мен қарқынын ұзақ, жоғары деңгейде орындауларының функционалдық мүмкіншіліктері көп. Олар үлкен жүктемелерді жүрек соғу жиілігі аз, қан қысымы жоғары жағдайда орындайды. Осы жүктемелерден кейінгі ағзаның қалпына келуі қыздарға қарағанда жас жігіттерде аз уақыт алады.

Жоғары мектеп жасындағы оқушыларға сабақ бергенде ең алдымен күш, күш-жылдамдығы жаттығуларына, күш төзімділігіне, аэробты төзімділікке көп көңіл аудару қажет. Қимыл үйлесімділігі қабілеттілігін дамыту жаттығуларының арасынан қимыл-әрекетті тез, басқаша құра алу, тепе -теңдікті ұстап, бұлшық еттерді босаңсыта білу жаттығуларына назар аударса дұрыс болады.

Жоғары сынып жасындағы оқушылармен өткізілетін дене тәрбиесі сабақтары көбінесе жаттықтыру түрінде жүргізіледі. Жаттығуларды ойын әдісімен орындаулар азайтылып, сабақтарда көбінесе жарыс әдістері қолданылады.

Осы жас кезеңінде олардың дене құрылымдарын, дене және техникалық дайындықтарын ескеріп, жеке тапсырма беру әдістерін көбірек қолданамыз. Қосымша жаттығулар беру арқылы олардың жаттығулар техникасын тез меңгерулеріне, дене қасиеттерін дұрыс деңгейде дамытуларына көмектесеміз.

Мектеп бағдарламасындағы оқу материалдарын үйрену және меңгеру дұрыс ойластырылып, сабақтар бір-біріне байланысты, сабақтасты болып жүргізілуі қажет.

Ауыл мектептерінде қазіргі кезде бала саны азайып кеткеніне байланысты аз комплектілі мектептер көбейіп кетті. Бала саны азаюын ауылдық жерлерде бір отбасының өзінде бала санының азайып екі-үш баладан ғана болуы және ауыл адамдарының нарық экономикасына байланысты аудан орталықтарына, қалаға көшулері деп түсіндіруге болады. Аз комплектілі мектептер дегеніміз -сыныптардағы бала саны толмауы, аз болуы. Сондықтан мектеп басшылары сыныптарды екі-екіден, кейде үш-үштен қосып оқытады. Олар бір кешенді, екі кешенді деп аталады. Бір кешенді кезінде бір мұғалім үш сынып оқушыларын, екі кешенді кезінде екі мұғалім үш сынып оқушыларын қосып оқытады.

Дене тәрбиесі сабағына байланысты ерекшеліктер:

1.Спорт зал болмауы мүмкін, онда сабақтар көбіне таза ауада мектеп ауласында өткізіледі.

2.Сабақтарды ұйымдастыру күрделілігінде. Сабақтар аралас түрлерде, көбінесе ойын түрінде жүргізіледі. Дене тәрбиесі сабақтарын ұйымдастыру кездерінде бұрыннан қолданып келген әдістер, көбінесе айналмалы, топтық, жеке дербес тапсырма беру әдістері қолданылады.

Мысалы: дене деңгейіне байланысты бөліп жаттықтырғанда, кіші шеңберде әлсіз оқушылар, үлкен шеңберде күшті, мықты оқушылар жасайды. Сапта оң жақ қатарда үлкен сынып, одан кейін төменгі сынып оқушылары тұрғызылады. Кіріспе бөлімінде жалпы бой қыздыру жаттығулары бірге жүргізіледі. Негізгі бөлімде сыныптар бойынша топтарға бөлініп, оларға мектеп бағдарламасындағы материалдар бойынша спорт түрлері, жаттығулары беріледі. Мұғалім барлық топтарға барып қателерін түзеп, әдістемелік нұсқаулар беріп отырады.

Сабақтан тыс уақыттарда сынып, мектеп спорт белсенділерін, мұғалім көмекшілерін дайындауға күш салу керек. Дене тәрбиесі үйірмесінің сабақтары жетісіне 3 рет бір сағаттан өткізіледі.

Үйірме сабақтары оқушылар оқу бағдарламасындағы спорт түрлерінің негізгі жаттығуларының техникасын жетілдіру, дене дайындығының деңгейін жоғарылату және сынақ жаттығуларын орындауға дайындайды.

Басқа барлық жұмыстар дене тәрбиесі мұғалімінің тапқырлығымен, білімділігімен, біліктілігімен, ұйымдастыру белсенділігі және шеберлігімен үлкен мектептердегі жұмыстарға ұқсас жүргізіле береді.

Мектеп-интернаттарда оқушылар интернат жатақханасында тұрып оқиды, үйлеріне, ата-аналарына демалыс кездерінде ғана барады. Қалалық интернаттарда оқитын оқушылар апта бойы жатақханада тұрып, оқу оқып, сенбі күні түстен кейін дүйсенбіге дейін үйлеріне ата-аналарына қайтарылады. Осындай интернат жағдайларындағы оқушылар оқу сабақтары кезінде, сабаққа дайындық, дайындықтан бос уақыттарында күні бойы мұғалім мен тәрбиешілердің бақылауында болады.

Дене тәрбиесі сабағы Білім және ғылым министрлігі бекіткен бағдарлама бойынша жалпы білім беретін мектептердегідей өткізіледі. Сыныптан тыс жұмыстарға, спорт түрлерінен секцияларға, жалпы дене дайындығы топтарына мүмкіншілік болғанынша барлық оқушылар түгелдей қатысуы тиіс. Бұл шаралардан тек қана дене тәрбиесі сабағынан босатылған және арнайы дәрігерлік топқа жатқызылған оқушылар ғана босатылады.

Мектеп – интернаттарда күн тәртібі өте қатаң орындалады. Күн тәртібінде міндетті түрде таңғы гигиеналық гимнастика, сергектік сәттері, денсаулық сағаттары, ұзақ үзіліс кезіндегі қозғалмалы ойындар мен дене тәрбиесі жаттығулары және спорт түрлерінен секциядағы жаттықтырулар орындалу қажет. Спортты насихаттау үшін дәрістер, әңгімелер, сынып сағатары, диспуттар, спорт мерекелері, спорт кештері өткізіліп тұру керек.

Мектеп жасындағы оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу әдістемесі негізгі базалық спорт түрлерінің (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.

Сыныптарда оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың дене қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-қозғалыс мүмкіншіліктері, психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері осы ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре, тани білулері қажет.

Өздерінің сабақ, жаттықтырулар жүргізу барысындағы жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қасиеттерін дамыту кездерінде осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе, дене дайындығы жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелілік, даралық әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ кездерінде жеке тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін ескеріп, басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі мұғалімдері ескерсе дұрыс болады.

Мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір әдістемелік ерекшелігі – олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі кезде ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 21 маусым 2002 жылғы № 506 бұйрығында: «5-сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар арасында бөлек жүргізілуі керек», — деп жазылған министрліктің осы бұйрығы жалғасын тауып, жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық базалары жақсарып, құрал-жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері ескеріліп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен қыздар арасында бөлек жүргізіліп жатса өте дұрыс болар еді.

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАРДА ҚОЗҒАЛЫСТАРҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.

Секіру жаттығулары: Назарларыңызда оңай 5 минуттық секіру жаттығуларының топтамасы. Бұл физикалық жаттығулар аяқ бұлшық еттерін жаттықтыруға бағытталған. Балтырдан бастап жамбасқа дейінгі бұлшық еттерді шымыр қылуға көмектесетін жаттығуларды біліп жүріңіздер.

Топтаманың әр жаттығуын басында 10 рет жасаңыз, уақыт өте жаттығуды мүмкіндігінше көбірек орындай беріңіз.

Жаттығуларды музыкамен орындаған екі есе әсер мен кремет көңіл-күй сыйлайды.

Секіру мақсаты:

а) шығармашылықты көлденеңінен лақтырып, екі қолмен қағып алуға және жүгіріп келіп бір аяқпен серпіліп ұзындыққа секіруге үйрету.

ә) батылдыққа, ептілікке, мұқияттылыққа, тиянақтылыққа тәрбиелеу.

б) секіру арқылы қимыл-қозғалысын жетілдіру.

Спорт құралдары: Құм толтырылған шұңқыр, өлшеуіш, балалар санына сай сай шығыршықтар.

Дайындық бөлім: Балалар аяқтарының ұшымен, өкшемен жүріп, оң, сол жақтарымен секіру, жүгіру және теріс қарап жүгіру. 2-3 минут тоқтамай жүгіру. Қолдарына шығармашылық алып, үш топқа бөлініп, жаттығулар орындайды.

Екі қолмен шығыршықты жоғары көтеріп тұрған бастапқы қалыпқа келу (7-8 рет).

Аяқты қатар қойып, тұрған бастапқы қалыпта кеудені оңға бұрып шығыршықтың ортасына қарап, қайтадан бастапқы қалыпқа келу (әр жаққа 4-5 рет).

Аяқты алшақ қойып тұрған бастапқы қалыпта, кеудені оңға бұрып шығыршықтың ортасына қарап, қайтадан бастапқы қалыпқа келу (әр жаққа 4-5 рет).

Негізгі тұрыста жерге тигізіп ұстап тұрған шығыршықтан аттап өтіп қайтадан бастапқы қалыпқа келу (6-8 рет).

Шығыршықты жерге жатқызып қойып тұрған бастапқы қалыпта, оны табанның ортасымен басып айналып жүру (2-3 рет).

Қолды белге ұстап, тұрған бастапқы қалыпта шығыршықтың ішіне секіріп түсіп, қайта секіріп шығу (1-2 минут).

Жай жүріп дем алып, дем шығару

Негізгі бөлім: Спорт алаңындағы секіруге арналған жерге келіп, бірінің артынан бірі тұрып, 3-5 метр қашықтықтан жүгіріп келіп бір аяғымен серпіле неғұрлым алысқа секіруге жаттығу.Секіруге арналған шұңқырдың шетінде бір-бірден тұрып, қос аяқтап секіру арқылы сыныптағы ең жақсы секіретін оқушыны анықтау.

Секіртпемен орындалатын жаттығулар: Ара қашықтықтарын 2-3 метр етіп тұрып, бір бала шығыршықты екінші бір балаға көлбете лақтырып, екі қолмен ұстауға үйренеді. Мұнда батылдық, ептілік жасап, шығыршықтан жасқанбай ұстауға дағдыландыру керек. Содан соң шығыршықты белдеріне салып айналдыруға үйренеді.

Ара қашықтықтары 3-4 метр болатын екі қатарға қарама-қарсы тұрып, шығыршықты бір-бірлеріне бір қолмен лақтырып, екі қолмен ұстауға жаттықтыру (4-5 минут). Қатарда тұрған балалар оңға бұрылу арқылы екі қатар сап түзеп, үш қадам жерден жүгіріп келіп ұзындыққа секіру. Әр баланың көрсеткен нәтижесі журналға жазылды.

Қорытынды бөлім: Алаңның екі жағынан қарама-қарсы 9 шығыршықтан жерге қатар тастап қойып, балалар алаңды айналып жүріп келе жатып олардан біртіндеп қос аяқтап секіріп өту. Шығыршықты бір-бірлеріне дөңгелетіп, ұстап ойнау. 2-3 минут.

«Секіртпемен секіре түс» ойынын ойнау, сапқа тұрғызу, сыныпқа апару.

«Секіртпемен секіре түс», «Кім шапшаң» секіріп жетеді? Командаға бөлініп, межелі жерге дейін секіріп бару.

«Кім ұзақ секіреді?» Балалар екі-екіден бөлініп, әр түрлі жаттығулар жасап, ұзақ секіруі керек. Кімде-кім ұзақ секірсе, сол ұтады.

Бұл ойындарды ойнау үшін балалар өз бетімен неше түрлі жаттығулар жасай білуі керек. Ондай жаттығулардың мынадай түрлері бар: қос аяқтап секіру, сыңар аяқтап, алма кезек секіру, аяқты қайшы қойып секіру, отырып секіру, екеулеп қол ұстасып секіру, көзді шарт жұмып секіру, теріс айналып тұрып секіру, қолды қайшы ұстап секіру.

Жүрелей секіру — ойын мектеп ауласында, спорт залында ойналады. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді. Таңдалған алаңға бір жарым метрдей ұзындықта екі қатар көлденең сызық сызылады. Сол сызықтардың қарсы алдына тұспа-тұс он метрдей жерден екі шеңбер сызылады.

Әр топтан екі-екіден ойыншы шығады да, өз тобы жақтағы көлденең сызыққа келіп жүресінен отырады. Бастаушы белгі берген кезде, екі-екіден қатар отырған ойыншылардың оң жақтағысы жүресінен отырған күйі қарсы алдындағы шеңберлерге секіріп барып кері оралуы керек.

Әлгі ойыншы ілгері секіріп кеткенде, оның орнын қасындағы ойыншы басады да, тағы бір ойыншы сол қатарға келіп отырады. Жүрелей секіріп ойыншы сызыққа жеткен заматта, келесі ойыншы жарысты әрі жалғап әкетеді. Ойын барлық балалар секіріп болғанша жалғасады. Секіріс кезінде жиылып қалса немесе тізесін жазып түрегеп кетсе, ұпай саналмайды. Әр ойыншыға бір ұпай саналуға тиіс. Қай топ көп үпай жинаса, сол жеңіске жетеді. Ойын төзімділікті, дененің шымырлығын қажет етеді.

Серуендеу, дене Адамның ақыл-парасатын, ойын жетілдіреді.

Адам жүргенде, бір жұмыспен шұғылданғанда, автокөлік жүргізгенде, дене шынықтырумен айналысқанда, өзіне массаж жасағанда, билегенде денесі үнемі қозғалыс үстіне болады. Түнде ұйықтап дем алғанда да дөңбекшіп, бір қырынан екінші қырына аунағанда да аяқ, қолы, басы мен кеудесі қимылдайды. Яғни, адам денесінің қозғалмайтын кезі жоқ. Ол сыртқы, ішкі әсерлерге де тітіркенгіш. Мұның бәрі дененің дамуына, ағзаның үйлесімді жетілуіне әсер ететін жағдайлар. Негізінен, серуендеу, дене шынықтыру жасау адамның ақыл-парасаты мен ойын да жетілдіреді. Біз енді соған тоқталсақ.

Серуендеудің пайдасы. Шығыс медицинасы қашан-да «Демалыс – жалқаулық емес, жан еңбегі» деген қағиданы ұстанады. Иә, әрбір адам кешкілік жатар алдында ауа-райы қолайлы болса далаға шығып, жаяу жүріп қайтса, немесе белгілі бір уақыттарда саябақты, көшенің көрікті жерлерін аралап серуендеуді тұрақты түрде әдетіне айналдырса, ол оның денсаулығына өте пайдалы.

Серуендеу уақыты. Мамандардың ақыл-кеңесі бойынша, таңертеңгілік 6 шақырым, кешке ұйықтар алдында 6 шақырым табиғат аясында серуендеу адам бойына мол күш-қуат береді, ағза таза ауамен тыныстап, көңіл-күй сергиді, өкпе, жүрек, қан жүйесі жақсы жұмыс істейді, шаршағандық басылады. Егерде мұндай серуендеуге уақыт жетіспесе, таңертең, кешке 30 минуттан серуендеп, 3 шақырым жаяу жүріп қайтқан дұрыс. Серуендегенде қатты жүрмей, ақырын адымдап, жан-жағыңдағы табиғат көріністерін, қала ғимараттарын, түрлі-түсті көше жарығын тамашалаған оңды әсер етеді.
Серуендегенде тыныстау. Жылдың қай мезгілінде де далаға шығып серуендегенде ауызды жауып, танау арқылы терең тыныстаған дұрыс. Ауадағы магнит қуаты танаудың кілегей қабығында жиналып тұратындықтан, танаумен тыныстаған кезде ол ауамен өкпеге жылжып, денеге тарайды. Дәрігерлердің дәлелдеуінше, осынау магнит қуаты-адам жүйкесінің бірден-бір нәрі болып саналады. Және де таза ауада танаумен тыныстау-шаршаған, жұқарған жүйкенің шипалы емі.
Серуендегі қимыл, тыныстау тәртібі. Далада серуендеп келе жатқанда бұғананы (ключица) барыншы ілгері ұмсындыра, көтере ұстаған жөн. Мойыныңыз түзеліп, басыңыз тіктелсе, омыртқаңыз да түзеледі. Бұл терең тыныстауға жақ-сы жол ашады. Мұндай жағдайда адам өкпесінің жоғарғы бөлігімен дем алады, ал өкпенің төменгі бөлігі өздігінен желдену мүмкіндігін иеленеді.

Тыныстаудың тиімді тағы бір әдісі мынандай: сол аяқтың адымын бір, екі, үш… деп алты адымға жеткізеді. Алдыңғы үш адымда тыныстайды да соңғы үш адымда тыныс шығарады. Тыныстау мен тыныс шығару арасында үзіліс жасалмайды. Бұл жаттығуды оң аяқтан бастап, тыныстану тәсілін жаңағыдай жасауға да болады. Адамдар өзінің жағдайына, қалауына қарай тыныстау мен тыныс шығару ырғағын төрт адымға түсіреді ме, әлде сегіз адымға көбейтеді ме, өзі біледі.

Егерде әрбір адам осынау серуенге шығу, тыныс алу тәртібін қатаң сақтап, далада, таза ауада қыдыруды әдетке айналдырса, екі-үш күннен соң ыңқыл-сыңқылдан арылады, таңертең ұйқыдан тұрғанында сергек сезінетін болады. Тек, есте болатын бір жағдай: серуендеуді бастаған алғашқы күндері көптен бері қалыптасып қалған тіршілік тынысының өзгеруіне байланысты адам-ның ұйқысы бұзылып, сәл тынышсыздануы мүмкін. Алайда екі-үш күннен кейін бәрі де қалпына келіп, жағ-дай жақсарады.

Біз енді дене шынықтыру туралы әңгіме қозғамас бұ-рын әрбір адам білуге тиісті денсаулық қағидасына тоқталсақ. Адамдардың серуенге шығуы да, дене шынықтырумен айналысуы да денсаулығын жақсарту үшін ғой. Сондықтан да денсаулық қағидасын білудің маңызы зор.

Денсаулық қағидалары:

«1. Үйіңе таза ауа көп кірсін, Күннің сәулесі көп түссін. Саламаттықты сақтау үшін таза ауа, Күннің шуағы өте қажет нәрсе.

Тұла бойыңды, ең болмағанда мойныңды, көкіре-гіңді, арқаңды күнде салқын сумен жуып тұр, көнбісті боласың. Денеңді таза ұстап, жұмасына бір рет жылы суға шомыл.
Күннің шуағынан жылын-ған суға түс, шомылуға қолайлы уақыт — сәске мен намаздыгер (екінті) арасы. Тал түсте Күн қызып тұрғанда суға түспе, шомылардың алдында жалаңаш отырма, терлейсің. Тамақтың соңынан тоқ қарынға суға түспе, қызып, терлеп тұрып суға түспе, әуелі қызуыңды басып, теріңді кептір. Жылы, тынық күні судан шыққан соң біраз жалаңаш отыр, үстіңе күн тиіп тұла бойыңды жел қақсын. Өте жылы су, әсіресе, күнде жуынғанда адамның қанын тасытып, денесін босатып нәзіктендіріп жібереді. Бұл есіңде болсын. Денеңді таза ұстау үшін іш киімді жиі ауыстырып тұр.
Ішкен, жеген сайын және де ертеңді — кеш аузыңды тазалап шай. Аузыңды таза ұстасаң тіс ауруының көбінен құтыласың. Күн сайын тісіңді мисуақпен (тіс тазалағыш) жақсылап тазала. Мисуақтың қылы тым қатты, не өте жұмсақ болмасын.
Таза ауада (сыртта) көбірек қимылда (ойна, жүгір).
Өте жылы киінбе, ба-сыңа жеңілдеу нәрсе ки, мойныңды ашық ұста.
Денеңді тар киім, белбеу, түрлі баумен байлап қыспа.
Аяқ киімнің (етіктің ұлтаны табаныңа лайық болсын) өкшесі жалпақ, аласа болсын. Биік өкше зиянды болады.
Киімің, әсіресе, шұлға-уың, байпағың (шұлығың) суланса шапшаң шешіп тастап, құрғақ киім ки.
Өте көп ішіп, жеме. Бұзылған астан, сіңбейтін тамақтан, әсіресе, тәттіден қашық бол. Жас балаға тәтті беріп үйретпе. Асты реттеп ішіп, же. Күніне үш мезгілден артық тамақтанба. Уытталған тамаққа әуес болма. Пияз, тұз сықылды нәрселерді асқа көп салма. Арақ, боза сықылды есірткіш нәрселерге жолама, шикі, шала піскен етті, жемісті жеме.
Ерте жат, ерте тұр. Оянсымен төсектен тұрып кет.
Кешке ұйықтардың алдында ауыр жұмыс істеп шаршама. Болдырған кісі дұрыс ұйықтай алмайды.
Ұйқы адамға күш жинап, қуат береді. Адамға пайдалысы — ұйқы. Түнде ұзақ отырып істеген ми адамның ұйқысын бұзады, адамды ұмытшақ қылады.

Ұйқының ұзақтығы жасқа қарай түрліше болады. Тәулікте емшектегі балаға он алты — жиырма сағат, он-он екідегі балаға тоғыз сағат, бозбалаға сегіз сағат, үлкен кісіге алты — жеті сағат ұйқы керек. Наша шекпе, көкнар (апиын) ішпе, әйтпесе диуана боласың».

Дене шынықтырудың пайдасы.

Кейбіреулер дене шынық-тыру мәдениетіне мән бермейді, оны басқа мәдениет түрлерінен төмен қояды. Бұл дұрыс емес. Адам өз денсаулығына бала кезінен көңіл бөлуге тәрбиеленіп, оны шынықтырумен айналысса, сымбатты, денсаулығы мықты азамат болып өседі. Орыстың терапиялық мектебінің негізін қалаушы ғалымдардың бірі М.Я.Мудров осы орайда былай деген: «Денсаулықты сақтау үшін, ал онан да абзалы жиі ауыра берудің алдын алу үшін дене жаттығуларын жасаған немесе қозғалыста болған жақсы».

Амал не, көбіміз деніміз сау кезінде дене шынықтыру жаттығуларын жасаудың пайдасын бағаламаймыз, еңбек пен демалысты алмастырып отырмаймыз. Мұнан жүз жыл бұрын жер бетіндегі барлық жұмыстың 96 пайызын адамдар өздерінің бұлшық еттерінің күшімен атқарса, енді бәрін де техника жүзеге асырады. Бұл да адамдардың аз қозғалуына әкеліп соқтыруда.

Ғылыми зерттеу деректері бойынша, дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде шұғылданатын адамдар онымен анда-санда бір шұғылданатын адамдарға қарағанда сирек ауырады, дәрігерге сирек қаралады. Негізінен, спортпен айналысатындар онымен ай-налыспайтындарға қарағанда шамамен дәрігерге төрт есе сирек қаралатын көрінеді. Және де дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі шұғылданатындар онымен жүйесіз шұғылданатындарға қарағанда дәрігерлік көмекті екі есе сирек, ал оны біржола керек қылмайтындарға қарағанда 3 есе сирек қажет етеді.

Дәрігер-ғалымдар дене шынықтыру туралы:

Дене шынықтыру жаттығулары қан қысымының жоғарылауын төмендетеді, төмендеуін жоғарылатып отырады, қандағы холестерин құрамын қалыпқа келтіреді, тұз алмасуын бір мөлшерге түсіреді.
Дене жаттығулары процессінде сыртқы қолайсыз факторларға, радиацияға, індетті ауруларға, ауа-райы температурасының құбылмалылығына тұрақтылық, тежеу берушілік пайда болады.
Дене шынықтырумен жүйелі түрде айналысу қан жасалу жүйесінде жағымды терең өзгерістер жасайды: гемоглобиннің саны артып, ақ қан формуласы тұрақтанады, ферментті жүйелердің әрекеттілігі артады.
Денесі жаттыққан адамдар жаттықпаған адамдарға қарағанда оттегі жеткіліксіздігін жеңіл көтереді.
Төрт сағат бойы қозғалмай тұруға мәжбүр болу дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде шұғылданатын адамдарға анағұрлым аз әсер етеді.
Дене қозғалысы жас сәбидің сөйлеу органының өте тез және дұрыс қалыптасуына зор мүмкіндік ашады.
Денесін жақсы шынық-тырған адамдардың 80 пайызы ұшақты ұшыру техникасын игеруде өте жақсы баға алады. Ал дене шынықтыруға әзірлігі қанағаттанарлық деген бағамен белгіленгендердің өте жақсы баға алатындары 47 пайыздай ғана.
Мидың жұмыс қабілетін жоғары ұстау үшін арнайы «ми гимнастикасын» жасау өте пайдалы.
Дене шынықтыру жаттығулары психикалық қызметке екі түрлі әсер етеді: 1. Оның өсуіне мүмкіндік береді. 2. Ой еңбегі қабілеттілігінің тұрақты болуын қамтамасыз етеді.
Бір қалыпты, мөлшерлі әрі дағдылы дене қозғалысы жұмысқа қабілеттілікті екі есе арттырады.

Ой еңбегі және дене шынықтыру.

Шаңғымен сейілдеп, жеңіл қол жұмысымен шұғыл-данғанда ой қызметі үйлесімді болады. Ой еңбегімен айналысатын орта жастағы дені сау адам аптасына ең кем дегенде 8-10 сағат уақытты дене шынықтыру жаттығуларына бөлуі қажет. Шамамен, денеге түсетін күшті мынандай етіп бөлген тиімді: демалыс күні – 2-3 сағат (шаңғымен немесе жаяу туристік жорық жасау), аптаның орта шенінде – 1-2 сағат (коньки, есу, велосипед тебу), күнделікті 10-15 минут таңертеңгі гимнастика және 30-40 минут жүру (жұмысқа барғанда және жұмыстан қайтқанда) керек. Денеге түсетін салмақты осылай етіп бөлуді еңбек, демалыс, тамақтану режимімен сәйкес жүргізгенде адамның көңіл күйі жақсарады, ой еңбегі барынша жемісті болады.

Дене шынықтыру жаттығуларының дәстүрлі түрлері:

Аяң. Адамның аяңдап (бірқалыпты) жүруі (бір орында тұрып жүруге де болады).
Керілу жаттығулары. Аяқты бірге немесе иық ендігіне сай қояды. Әуелі екі қолды желкеге қояды, сосын бір қолды жоғары көтеріп, екіншісін жанға қарай созады, содан соң керісінше осы ретпен кезек-кезек қайталайды. Ырғақ: 1-2 – керілу – тыныс алу; 3-4 – бастапқы қалыпқа оралу, дем шығару.
Қол және иыққа арналған жаттығулар: а) жанға созылған екі қолды жұдырық түйілген күйі ію және қайта жазу; ә) осы қалыпта тұрып иықты айналдыра қозғау; б) қолды иыққа қарай иген күйде айналдыра қозғау; в) түзу қолды айналдыру; г) қолды бір иіп, бір жазып, серпінді қимыл жасау; д) бір қолды жоғары көтеріп, екіншісін кейін серпиді де осы қимылдар бірнеше қайталанады; е) екі қолды алма-кезек алға қарай сілтейді.
Дене тұлғасына арналған жаттығулар: гимнастиканы бастарда аяқтың арасын алшақтау ұстайды, қолды мықынға немесе иыққа қояды: а) денені екі жаққа кезек бұру; ә) оң мен солға кезек иілу; б) алға иілу; в) екі аяққа кезек иілу; г) денені мықын арқылы ырғай қозғалу.
Іштің бұлшық еттеріне арналған жаттығулар. Бастапқы қалып – орындық-тың шетіне отырып, жиегінен ұстайды: а) тізені бүгіп, аяқты тік көтереді, одан кейін жазады да, біртіндеп төмен түсіреді; ә) аяқты тік созған қалпы жоғары көтеріп, қайтадан төмен түсіреді; бір аяқты алма-кезек тізені бүкпей жоғары көтеріп, қайшылай қозғайды.
Аяққа арналған жат-тығулар. Аяқты қосып ұстап түрегеліп тұрып: а) аяқтың ұшымен көтеріліп, қайтадан біртіндеп өкшемен төмен түседі; ә) аяқтың ұшымен көтеріліп, содан соң төмен түсерде жартылай иіледі; б) бір нәрсеге қолмен таянып тұрып, екі аяқпен алма-кезек доп тепкенге ұқсас қимыл жасайды; в) бастапқы қалыптағыдай қолды белге таянып, одан кейін оны екі жанға қарай созып бір тұрып, бір отырады; г) қолмен таянып тұрып, аяқты алма-кезек жан-жаққа сілтей қозғайды.
Бүкіл дененің бұл-шық еттеріне арналған жаттығулар. Бұл жат-тығуларды әртүрлі қалыпта орындайды: а) аяқты созып жіберіп, екі қолмен жер тірей жатады (бұл кезде дене жерге тимеуге тиіс), одан кейін бастапқы жағдайға қайта келеді; ә) аяқты алшақтау ұстап (екі қол белде), оң қолды жоғары көтеріп сол жаққа иіледі, одан кейін бастапқы қалыпқа оралып, осы қозғалысты екінші жаққа қайталайды; б) әуелі түрегеп тұрып, содан соң отырады, одан кейін аяқты артқа жіберіп, қолмен жер тірейді, қайтадан бастапқы қалыпқа келеді; в) денені оңға қарай бұрып және сол аяқты иіңкірей оң аяққа сол қолдың саусақтары жеткенше еңкейеді, сосын бастапқы қалыпқа қайта келеді.
Секірулер. Секірудің мынандай түрлері бар: а) аяқ бірге, қол белде; ә) сол қалыпта оңға және солға бұрылып секіру; б) аяқты бірде қосып, бірде алшақтап секіру; в) секірген кезде қолды екі иыққа алма-кезек аустырып қою, бастан жоғары көтеріп шапалақтау; г) әр аяқпен алма-кезек 2-4 реттен секіру; д) әуелі екі аяқпен, сосын бір аяқпен секіру, сонан соң қайта екі аяқпен, тағы сол сияқты.

2.2.Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы — жүгіру.

Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген. Бізге алғашқы олимпиадалық чемпиондардың Ежелгі Грекиядан шыққаны белгілі. Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек жүгіру спорт түрінен бақ сынаған. Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837 жылдары жарысқа түскендер 2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар

Регби қаласындағы колледжде білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған. Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды. Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті

1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йорк қаласында алғашқы атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына үлес қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы жеңіл атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты. Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарына жеңіл атлетиканың 12 түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды.

1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің саны 2000-ға жетті. Әйелдер арасындағы жарыс 1928 жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді.

1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90 см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем «21 ғасырдың ең биік көрсеткіші» деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды. Оның бұл жетістігі 14 жыл қатарынан сақталып тұрды. Жеңіл атлетика — бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүние жүзінде кең таралған спорт түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары — тегіс жерде жүгіру, бедерлі жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру, лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.

Жүру. Адам баласының табиғи жүруі бар. Екінші — жүрудің спорттық түрі бар. Әрине, екеуінің айырмашылығы жер мен көктей. Спорттық жүрістің негізгі ережесі, әрбір аттаған сайын, яғни, алдыға аттаған аяқтың өкшесі жерге тимейінше итерілетін аяқты жерден көтеруге болмайды. Демек, адамның екі аяғы да жерге тимейтіндей көтеріліп кететін фазасы болмауы керек. Бұл жағдайға кез келген спортшы қалыптасып үйрене бермейді. Табиғи жүрісте көтеріліп кететін фазасы болады. Яғни, жүгірудің алғы шарты орындалады. Спорттың жүріспен жарысқа қатысқан спортшы жүгіріп кетпес үшін көтеріліп кететін фазасын төрешілер мұқият қадағалайды.

Әдетте, жүгірудің әдісін білетін спортшылар төменгі сөреден шығудың әдісін жақсы меңгерген болса, жылдамдықтан көп ұтады. Бұл деген жүгіріс әдісін меңгерді деген сөз. Ал жоғарғы сөре жүгіріс әдіс-тәсілін меңгеруге айтарлықтай әсер ете қоймайды. Бірақ орта және ұзақ қашықтыққа жүгіргенде аяқты көтеріп алып, алға соза басудың өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен, біреу қысқа адымдайды, енді біреу жүгіргенде адымын ашады. Жүгірушінің жылдамдығы, міне, негізінен осы жағдайдың орындалуына байланысты. Осыған орай мынандай жаттығуларды орындауға болады: белгілі бір қашықтықты (400, 800, 1000 м) бір темппен жүгіріп өту (бірнеше рет қайталау);20-30 м қашықтықты өте жоғары жылдамдықпен жүгіріп өту. 6-8 рет қайталанады;соқпақ жолды бір темппен жүгіріп өту (1000, 2000. 3000 м);белгілі бір қашықтықты тізені көтеріп жүгіріп өту;аяқтың өкшесімен ғана жүгіру;аяқтың ұшымен жүгіру;жүреден отырып жүгіру;сыңар аяқтап секіріп, жүгіру;қысқа қашықтыққа төменгі сөреден шығып, жоғары жылдамдықпенжүгіру (20, 30, 40 м);қолды жерге тіремей төменгі сөреден жүгіріп шығу;белгілі бір қашықтықты аяқты артқа сілтеп жүгіру;белгілі бір қашықтықты арқамен алдыға қарап жүгіріп өту;30-40 м қашықтықты екі аяқтап секіріп жүгіру;30-40 м қашықтықты орында тұрып секіріп өту;30-40 м қашықтықты жүреден отырып жүріп өту.

Биіктікке секіру. Биіктіктен секіру үшін спортшы ең әуелі сілтейтін және итерілетін аяқты анықтап алады. Шамамен 7-9 м жүгіретін жерін белгілейді. Әдетте, биіктікке секіретін спортшы кермеден секіруге жүгірген кезде аса жоғары жылдамдықпен бастағанымен, кермеге жақындаған кезде жылдамдық төмендейді. Себебі, спортшы секіруге дайындалады.Бүгінде биіктікке секірудің бүкіл әлемге тараған үш түрлі жаттығуы бар. Біріншісі — «аттап» секіру, екіншісі -алдыға қарай «аунап» секіру, үшіншісі — «шалқадан жатып өту». Қазір әлем бойынша ең жоғарғы көрсеткішті -«шалқадан жатып өту» әдісімен орындап отыр. Оқу процесінде қолданылатын секірудің ең қарапайым түрі «аттап» секіру. Сабақта биіктікке секіруді осы «аттап» секіруден бастайды. Секірудің негізгі айла-тәсілін үйрену үшін ең әуелі дұрыс жүгіріп келгенде сілтейтін аяқ дәл шығу керек. Сілтейтін аяқты кермеге қарай созғанда тізе бүгілмеуі керек. Екіншіден, итерілетін аяқ нақтылы өз орнына түсуі керек. Яғни, негізгі мақсат — итерілетін аяқтың қозғалысы дұрыс орындалуы керек. Сонда ғана жаттығудың орындалуы нәтижелі болады. Жаттығуды орындаушы жерге сілтеген аяғымен түседі. Кермеден сілтеген аяқ, өткеннен кейін итерілетін аяң мүмкіндік болғанша жоғары көтеріледі.

Дала жарысы.

Қазақстан ауа райының жағдайына байланысты екі өңірден тұрады. Қысы жоқ жылы өңірі де, жылға жуық қары жататын солтүстік өңірі. Қысы жоқ, жылы өңірде шаңғы тебудің орнына дала жарысы өткізіледі. Дала жарысы барлық оқу орындарының дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.

Дала жарысы — кедергілері көп, яғни, ойлы-қырлы жерлерде өткізіледі. Жаттығушылар, болмаса жарысқа қатысушылар, ағып жатқан бұлақ суынан өтеді, секіре алмаса, айналып өтудің жолын іздейді. Өрге шығады, еңіске құлдилайды. Аспалы көпірден өтеді, терең ордан секіреді, т.б. осындай жер бедерінің кедергілері жалғаса береді.Дала жарысының негізгі мақсаты — табиғи жағдайда кездесетін кедергілерден өту. Мәселен, өзен арнасынан қалай өтуге болады? Егер де секіріп өтуге болмаса, аттап өтуге келмесе, онда аяқ киімді шешіп өтуге болады. Екінші бір жағдайда, бір-ақ адам аяқ киімін шешіп басқаларды көтеріп өткізіп алуына болады.Жарқабақ-өрден шыққанда, ең алдымен бір бала шығады. Оның шығуына төмендегі тұрғандар көмектеседі. Енді жоғары шыққан оқушы басқаларға қолын беріп көмектеседі.Жарқабақтан төмен түсіп өту үшін секіріп түспей, жардан сырғанай түскен абзал. Бірақ алғашқы түскен адам басқалардың жарақат алмай, құлап қалмай дұрыс өтуін бақылайды.Аспалы көпірден өткенде барлық оқушылар түгелдей көпірге шықпай бір-бірлеп қана өтуге болады. Ол үшін оқушылардың біреуі көпірден өтіп екінші жағына барып, көпірдің дұрыстығын білгеннен кейін ғана келесі оқушының өтуіне болады.

Көлденең құлап жатқан үлкен бөренеден секіріп өтетін мүмкіншілік болмаса, онда бір аяқты үстіне қойып барып секіріп өтуге болады.Жалпы дала жарысына жолға шықпас бұрын, мүмкіндік болғанша, дала жарысының жолымен жай жүріп, танысып алу керек. Содан кейін ғана трассаның қай кезеңінде жүгіріп өтуге, қай жерінде жай жүріп өтуге болатыны анық. Жаттығу кезінде, мүмкіндік болғанша жүгіру мен жүруді алмастырып отыру абзал.Дала жарысы сабағын өткізгенде 3 шақырымнан 5,8 шақырымға дейін жүгіріп және жүріп өтуге болады. Дала жарысына киімді ауа райының ыңғайына қарай кию керек. Саппен жүргенде бірінен-бірінің ұзап, қалуына болмайды.Дала жарысының қауіпсіздік ережесі

Дала жарысы сабағына қойылатын талаптар мұқият орындалады. Артындағы топ жол бастаушының айтқанымен жүреді. Қандай кедергілер болсын, топтағы оқушылар кезек күтіп орындайды, болмаса, біріне-бірі көмек көрсетеді.Кедергілерден өткенде жаттығулардың орындалуына аса мұқият болу керек.Себебі, жаттығулардың дұрыс орындалмағанының салдарынан жарақаттанып қалмау керек.Дала жарысы трассасының дұрыс-бұрыстығына жол бастаушы жауап береді.Жол бойында жарақат алған әріптесіне көмек көрсету.ЖүзуЖанды, жансыз денелердің тіршілік ететін негізгі факторлары — су, ауа күн сәулесі. Міне, сусыз тіршілік жоқ. Сондықтан суға түсу адам денсаулығын сақтаудың негізгі құралы болғандықтан, міндетті түрде дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.

Дене тәрбиесі сабағында суға түсуді оқытудың негізгі мақсаты жас ұрпақты суда жүзуге үйрету. Жалпы Республикамызда суға шомылудың толық жағдайы жасалған жөн. Бірақ, суда жүзуді үйрену кімнің болса да міндеті болып табылады. Осыдан барып, суға жүзуді бұқаралық міндетке айналдыру, бүкіл халықтың дене шынықтыру-сауықтыру шараларының бағдарламасына енгізу қарастырылған.

Сонда ғана, халықтың денсаулығын сақтаудағы нәтижелі іс болмақ.Бүгінгі таңда оқу жүйесіне президенттік тесттің бағдарламасы да кіріп отыр. Әрине, президенттік тесттің нормативтер көрсеткіштерінен сынама тапсыру әркімнің міндеті болып табылады.Білім беру жүйесінде суға жүзу жаттығулары өз алдына спорт түрі ретінде де қолданылады. Суға жүзудің оқыту жүйесі жабық су бассейндерінде және ашық су қоймаларында ұйымдастырылады.

Әрине, ашық су қоймаларында оқу процесін ұйымдастыру жылдың жылы мезгіліне байланысты.Суға жүзудің оңу процесін өткізу мен ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл процесс, ең әуелі бассейнде және ашық су қоймаларында сабаң өткізудің ережесімен танысады. Мұғалімнің нұсқауынсыз және бақылауынсыз ешқандай жаттығуларды орындауға болмайды. Суға түспес бұрын, жүзуді үйренудің бастапқы дайындық жаттығулары құрлықта орындалады. Одан кейін, судың тереңдігі тізеден және белден аспайтын жерде орындалады.

Сабақта суға жүзудің барлың ережелері мұқият орындалады.Оқу процесінің бастапқы жаттығулары судың астында дем шығару және денені су бетінде қалай ұстау керек, ол үшін қол мен аяқтың қандай қозғалысы болу керек, т.б. осылайша жалғаса береді. Енді, суда алдыға қозғалу үшін қол-аяқпен қандай жаттығулар орындалады. Жалпы осы жаттығуларды орындаудың айла-тәсілін үйренуден бастайды. Жүзу жаттығуларының негізгі түрлерін оқыту процесі, шұғылданушылардың су бетінде денесін қалай ұстау керектігін әбден үйренгеннен кейін ғана жалғасады. Бұл оқыту жүйесі тек қана мұғалімнің басшылығымен, жүргізген нұсқауымен және бақылауымен өтеді.

Содан кейін ғана брасс, болмаса баттерфляй әдісімен малтуға ден қоюға болады.Жалпы жүзуден жарыс бағдарламасына — етпеттен жатып құлаштап жүзу, шалқадан жатып құлаштап жүзу, брасс және баттерфляй жаттығулары кіреді.

Қозғалмалы ойындар. Спорттың ойындардың бір түрі — баскетбол. Бүкіл әлемге тараған ойындардың бірі. Осы ойын түрінен бүгінде құрлық және әлем біріншілігі өткізіліп тұрады. Халықаралық федерациясы жұмыс істейді.Баскетбол ойынының қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан тұрады — жүгіру, жүру, секіру және лақтыру. Бұл ойынды он жасар баладан бастап қай жаста болсын, бәрі ойнай береді. Сондықтан да баскетбол дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді және ағзаға пайдалы болып табылады. Баскетбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлігін арттырады. Бүгінгі баскетбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады, себебі ойынның бүгінгідей жылдамдығы бұрын-соңды болып көрген жоқ.

Арнаулы оқу орындарының студенттері бұл кезеңде баскетбол ойынын ойнап, белгілі деңгейде дайындықпен келді деп есептеледі. Сондықтан бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдері, тыныс алу және ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.Волейбол — спорттың кең тараған ойындардың бір түрі. Тіпті, су бойында жағажайда да жарыстар өткізіледі. Бүгінде волейболдан әлем және құрлық біріншілігі өткізіліп тұрады.Волейбол ойынының қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан жүгіру, жүру, секіру, лақтыру, т.б. жаттығулардан тұрады.

Бұл ойынды он жасар баладан бастап қай жаста болмасын, бәрі ойнай береді. Сондыңтан да, волейбол дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді де ағзаға пайдалысы болып табылады. Волейбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлікті арттырады. Бүгінгі волейбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады. Себебі, ойынның бүгінгідей даму жылдамдығы бұрын-соңды болып көрген жоқ. Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы, секіруі, лақтыруы, кілт тоқтауы, міне мұның барлығы жалпы ойынның жылдамдығын, ойыншылардың дайындың деңгейін көрсетеді.

Осындай ойын барысында нақты қозғалыс нәтижесінде ең бастысы, адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу болмасын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, шабуылдау кезінде допты қарсыласының алаңға дәл түсіру, болмаса допты әріптесіне дәл бере білу, болмаса допты қарсыласының алақанына алдап тастау, т.б. Демек, адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын ойынның бірі. Волейбол, спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оңу орындарының бағдарламасына кіреді.

Арнаулы оңу орындарының студенттері бұл кезеңде волейбол ойынын ойнап, белгілі бір деңгейде дайындықпен келеді деп есептеледі. Сондықтан, бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдерімен таныс, ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.Арқан тартыс. Бұл ойынды жаздыгүні көгалда ойнауға болады. Ойыншылардың саны 10 баладан аспағаны жөн. Ойынға ұзындығы 8-10 м екі ұшы түйілген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына белгі ретінде қызыл мата байлайды.

Ойынға қатысушылар бойларына қарай қатарға тұрады да, ойын жүргізушінің берген бұйрығы бойынша «бір, екі» деп санап шығады. Содан кейін «бір» дегендері бір жаққа, «екі» дегендері екінші жаққа бөлінеді. Арқанның қызыл мата байланған жерін күні бұрын еденге немесе жерге сызылған белгі-сызықтың үстіне дәл келтіреді де, екі жақтың ойыншылары арқанның сол белгісінен бастап бірінің артынан бірі қос қолдап ұстап, тартып тұра қалады.

Егер де бәрі бірдей арқаннан ұстауға қолдары сыймаса, онда соңғылары алдыңғылардың белінен ұстайды. Ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша екі команда арқанды екі жаққа қарай тарта жөнеледі. Ойынның мақсаты қарсыластың бір не бірнеше ойыншысын ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткізу. Команданың ортаңғы сызықтан өтіп кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады. Қарсылас команданың ойыншыларын қай команда түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткізсе, сол команда ұтқан болып есептеледі. Ойнаушылардың өзара келісулері бойынша ойынды қайталап ойнауға да болады.

Секірулер . Өз бетімен гимнастикамен айналысушылар үшін секірудің түрлерін мынадай екі негізгі топқа бөлуге болады: екі немесе бір аяқтан секіру (яки екі аяқпен кезектесе секіру). Аздаған өзгерістерді қолдың, аяқтың қозғалыстары арқылы реттеуге болады.

Секірудің мынадай варианттары бар: аяқ бірге, қол белде; сол қалыпта оңға және солға бұрылып секіру (2—4 рет бір жаққа қарай, осынша рет екінші жаққа қарай секіреді); аяқты бірде қосып, бірде алшақтап секіру; секірген кезде қолды екі иыққа алма-кезек ауыстырыл қою, бастан жоғары көтеріп шапалақтау және қайтадан төмен түсіру, артқа және алға шапалақтау; әр аяқпен алма-кезек 2—4 реттен секіру; әуелі екі аяқпен, содан кейін бір аяқпен секіру, одан соң қайта екі аяқпен, тағы сол сияқты.

Секіргенде аяқтың ұшымен секіру керек. Бұл, әсіресе, егде адамдар үшін өте пайдалы. Олар денелері зіркілдемес үшін екі аяқпен алма-кезек секіргендері жөн. Секіру — денені неғұрлым көбірек қозғалысқа түсіретін жаттығу. Мұнда организмнің барлық бұлшық еттеріне күш түседі. Бұл — күш түсірудің ең шарықтау шегі, одан кейін оны біртіндеп, төмендету керек, сонда тыныс алу бір қалыпқа келіп, жүрек соғысының жиілеуі де бірте-бірте реттеледі.

1-2 минут аяңдау. Аянды тоқтатар кезде қолды бірнеше рет жоғары көтеріп, терең тыныс алу керек те, одан кейін ақырын ғана төмен түсірген жөн.

Жоғарыдағы келтірілген схема бойынша жаттығулар комплексін таңдап алуға болады. Әрбір жаттығуды бір минут мөлшерінде, орташа қимылмен жасайды. Тынысты емін-еркін алу керек: еңкейгенде, денені бұрғанда отырғанда, қолды созғанда дем шығарылып, қолды көтергенде, түрегелгенде, денені көтергенде, иілгенде терең тыныстаған жөн (тыныс алу және дем шығару кеуденің сығылу және ұлғаю қозғалысына сәйкес болғаны дұрыс). Егер жаттығуды орындау кеудеге еш әсер етпесе, онда ыңғайға қарай тыныс алу керек. Белгілі бір уақыттан кейін жаттығуларды ауыстырыл отыруға болады. Егер кейбір жаттығуларды орындау қиын тисе, оны одан әрі жалғастырудың қажеті жоқ. Жаттығу таңдағанда әр адам өз организмінің ерекшеліктерін ескергені жөн, өйткені дене тынықтыру организмге таза физиологиялық әсер етумен қатар, адамның көңіл күйіне де ықпал жасайды. Сондықтан кейбір жаттығуларды орындау ұнайтын болса, оларды тұрақты түрде істеуге болады. Сонда оның тиімділігі артады.

Бірінші жаттығу: екі қолды барынша артқа жіберіп бір-бірімен ұстастырады да, жауырынмен бірге қимылдатады. Бұл кезде басты шалқайтқан жөн; екі қолды желкеге тарақтал қосып, шынтақтарды және басты мүмкіндігінше шалқайтады.

Екінші жаттығу: жерге етпеттеп жатып, екі қолды желкеге қойып, шынтақ пен басты жоғары шалқайтып, кеудені қайқайып көтеруге әрекет жасайды: етпеттеп жатып, екі қолға гантель алып, қос құлашын созады, осы қалыпта басты шалқайту арқылы кеудені аздап көтеру керек.

Жаттығу кезінде гантельді мүмкін болғанынша жоғарырақ көтереді. 0,5—1 кг-дық гантельден бастап, бірте-бірте оның салмағын 2 кг-ға дейін ұлғайтады. Пенсия жағасындағы адамға денені қозғалысқа келтіретін жаттығулардың барлық түрлерін күн сайын жасаған жөн: саусақ, шынтақ буыны, иық буыны, бас және жауырынды қозғалысқа келтіретін жаттығулар пайдалы.

Денені бұру, аяқты жан-жаққа «сілтеу», иілу, етпеттеп жатып «қайқаю» сияқты және тағы басқа қозғалыстарды қолданған жақсы. Егер таңертеңгілік гимнастиканың жаттығулар жүйесіне бұл қозғалыстардың ешқайсысы енгізілмеген болса, оларды қосымша кіргізген жөн. Алғашында қосымша жаттығулар негізгі жаттығуларды орындауға кететін уақыттың есебінен алынады, өйткені гимнастиканың жалпы мөлшері 10 минуттай аспауға тиіс.

Дене жаттыққан сайын әрбір жаттығуды қайталау саны көбейтіліп, жалпы уақыт 15—20 минутқа дейін жеткізіледі. Мектеп оқушылары мен мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер үшін дене тәрбиесінің негізгі мақсаты олардың қозғалыстарының бағыттарын анықтау, қозғалысқа икемділіктерін арттыру болғандықтан, оларға арналған жаттығулардың жиі ауыстырылып тұрғаны жөн.

Мектепке бармаған бүлдіршіндер үшін мұндағы ұсынылып отырған жаттығулардың кейбіреулері тым күрделі, сондықтан ең қарапайым, көп қайталанбайтын жаттығулар таңдап алып, олардың орындалуын тұрақты қадағалан отыруға болады.

Балалардың қозғалыс қабілеттерін жетілдіру үшін мынадай жаттығулар өте пайдалы допты лақтырып жіберіп, қайтадан ұстап алу; допты бір қолдан екінші қолға лақтырып ойнау; 180 және 360 градусқа айналып барып, екі жаққа кезек секіру, екі аяққа алма-кезек салмақ сала еңкею қимылдарын жасау, «жатқан күйде» қолды желкеге қарай жіберу, шалқадан жатып бір қырымен етпеттеп (қолдың көмегінсіз) аунап түсу. Осындай екі-үш жаттығу таңертеңгі гимнастикада міндетті түрде орындалуға тиіс. Гимнастикамен ауасы тазартылған бөлмеле, ал жаз айларында таза ау ада, далада шұғылданған жөн. Киім жеңіл болғаны дұрыс. Гимнастикадан кейін су процедурасын қабылдау керек. (Шынығу мақаласын да қараңыз).

2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру.

Дене тәрбиесі – қоғамдағы жалпы мәдениеттің бөлігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Жастардың жан — жақты дамуын дене тәрбиесінсіз елестету мүмкін емес.

Денесі жақсы дамыған деп күн режиміне спортпен жүйелі айналысуды енгізген, ағзаның шынығуы үшін табиғи факторларды тұрақты пайдаланатын, жұмысты белсенді демалыспен кезектестіріп отыратын жас адамды айтамыз.

Біздің елімізде кәсіподақтардың бірыңғай ерікті дене шыңықтыру- спорт қоғамдары құрылған. Оның негізгі міндеттерінің бірі балалар мен жеткіншектердің арасында дене шынықтыру – сауықтыру және спорт жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады, өйткені дене тәрбиесінің негізі балалық және жеткіншектік жаста қаланады.

Тек қана осы кезеңде дене жаттығуларымен айналысу кажеттілігі қалыптасады, дағдылар мен іскерліктер жинақталады, спортқа қызығушылық калыптасады.

Гимнастика — дене тәрбиесі жүйесінің негізі. Дене тәрбиесі жүйесінде қандай жаттығу болсын, барлығы гимнастикалық жаттығулардың негізін құрайды. Айталық, жалпы дамыту жаттығулары — спорттың барлық түрінде, ең әуелі денені қыздыру үшін, арнаулы жаттығуды орындау үшін дайындықтан басталады.

Мысалы, таңертеңгілік бой жазу жаттығуларының жиынтығы -гимнастикалық жалпы дамыту жаттығулар жиынтығынан тұрады. Міне, сондықтан да гимнастикалық жаттығулар бүкіл спорттың негізін қалайды. Гимнастика адамның дұрыс қозғалысының, күш-қуатының, сымбаттылығының, т.б. адам бойындағы барлық қабілет қасиетінің дұрыс қалыптасуының негізгі көзі, денсаулығының дұрыс қалыптасуы. Жалпы адамның адами болмысын қалыптастырады.

Гимнастикамен шұғылдану деген сөз — адамның өзін-өзі тіршілікке қалыптасуға дайындауы болып табылады.

Гимнастикамен шұғылдану, негізінен екі бағытта жүреді. Біріншісі — гимнастиканың негізін қалайтын жалпы дамыту жаттығулары. Сондықтан, негізгі гимнастика деп аталады. Негізгі гимнастика барлық жаттығулардың негізгі жиынтығы болып табылады.

Гигиеналық гимнастика — денсаулықты қалыптастыратын, таңертеңгілік бой жазу жаттығуларының жиынтығы, сондай-ақ өндірістік гимнастика және арнаулы емдеу гимнастикасы.

Ырғақты гимнастика — негізгі мақсаты әр адамның дене жағынан дамуына байланысты және жалпы денсаулығына байланысты шұғылданады.

Жалпы дамыту жаттығуларының маңсатты түрде белгілі бір уақыт аралығында үздіксіз орындалуы.

Атлетикалық гимнастика — жалпы дамыту жаттығуларының арнаулы мақсатты түрде дене құрылысын жетілдіру үшін қолданылады. Бірақ бұл жаттығулар арнаулы гимнастикалық жабдықтармен орындалады. Айталық батпан, қосшоқпарлы батпандармен орындалатын жаттығулар болса, сондай-ақ, тренажорлық аспап-құралдарда орындалады. Атлетикалық гимнастика негізінен — жалпы дамыту мақсатында спорт ретінде де қарастырылады.

Екіншісі — спорттың гимнастика. Спорттың гимнастика бірнеше жекелеген спорт жаттығуларынан тұрады. Бұл жаттығулар жекеленген спорт түрі болып есептеледі. Ерлердің жабдықтары — керме, шығыршық, қоссырық, кіші және үлкен ағаш ат және еркін жаттығу. Әйелдердің жабдықтары — бөрене, үлкен ағаш ат, әр түрлі биіктегі қоссырық және еркін жаттығу.

Спорттың акробатика — жұптасып және топтасып орындалатын акробатикалық жаттығулар. Гимнастиканың бір түрі ретінде қаралатын аса күрделі жаттығу.

Көркем гимнастикамен әйелдер шұғылданады. Жалпы көркем гимнастикасының орындалуы би қозғалысына негізделген, қолда әр түрлі құрал-жабдықтарды ұстап жүріп немесе лақтыра отырып, сол құралдың қозғалысымен бірге билеп жүріп орындалады.

Ең әуелі гимнастика сабағы басталмас бұрын, сабақтың қауіпсіздік ережесін үйрену керек. Мұғалімнің тұжырымдамасымен орындалады. Гимнастикамен арнаулы шұғылданушы өзі сақтана жүріп, спортпен шұғылданудың жалпы ережесін білуі керек. Содан кейін, әріптесін сақтандыра білуі керек. Мұны орындау әр спортшының міндеті.

Жеңіл атлетика — бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүние жүзінде кең таралған спорт түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары — тегіс жерде жүгіру, бедерлі жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру, лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.

Жүру — 20 шақырым спорттық жүріс.

Лақтыру — диск, найза, граната, балға, доп және ядро.

Секіру — орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру, биіктікке және сырықпен секіру, үш аттап секіру.

Мәселен, біреу қысқа адымдайды, енді біреу жүгіргенде адымын ашады. Жүгірушінің жылдамдығы, міне, негізінен осы жағдайдың орындалуына байланысты. Осыған орай мынандай жаттығуларды орындауға болады: белгілі бір қашықтықты (400, 800, 1000 м) бір темппен жүгіріп өту (бірнеше рет қайталау); 20-30 м қашықтықты өте жоғары жылдамдықпен жүгіріп өту. 6-8 рет қайталанады; соқпақ жолды бір темппен жүгіріп өту (1000, 2000. 3000 м); белгілі бір қашықтықты тізені көтеріп жүгіріп өту; аяқтың өкшесімен ғана жүгіру; аяқтың ұшымен жүгіру; жүреден отырып жүгіру; сыңар аяқтап секіріп, жүгіру; қысқа қашықтыққа төменгі сөреден шығып, жоғары жылдамдықпен жүгіру (20, 30, 40 м); қолды жерге тіремей төменгі сөреден жүгіріп шығу; белгілі бір қашықтықты аяқты артқа сілтеп жүгіру; белгілі бір қашықтықты арқамен алдыға қарап жүгіріп өту; 30-40 м қашықтықты екі аяқтап секіріп жүгіру; 30-40 м қашықтықты орында тұрып секіріп өту; 30-40 м қашықтықты жүреден отырып жүріп өту.

Бүгінде биіктікке секірудің бүкіл әлемге тараған үш түрлі жаттығуы бар. Біріншісі — «аттап» секіру, екіншісі -алдыға қарай «аунап» секіру, үшіншісі — «шалқадан жатып өту». Қазір әлем бойынша ең жоғарғы көрсеткішті -«шалқадан жатып өту» әдісімен орындап отыр. Оқу процесінде қолданылатын секірудің ең қарапайым түрі «аттап» секіру. Сабақта биіктікке секіруді осы «аттап» секіруден бастайды.

Секірудің негізгі айла-тәсілін үйрену үшін ең әуелі дұрыс жүгіріп келгенде сілтейтін аяқ дәл шығу керек. Сілтейтін аяқты кермеге қарай созғанда тізе бүгілмеуі керек. Екіншіден, итерілетін аяқ нақтылы өз орнына түсуі керек.

Яғни, негізгі мақсат — итерілетін аяқтың қозғалысы дұрыс орындалуы керек. Сонда ғана жаттығудың орындалуы нәтижелі болады. Жаттығуды орындаушы жерге сілтеген аяғымен түседі. Кермеден сілтеген аяқ, өткеннен кейін итерілетін аяң мүмкіндік болғанша жоғары көтеріледі.

Дала жарысы. Қазақстан ауа райының жағдайына байланысты екі өңірден тұрады. Қысы жоқ жылы өңірі де, жылға жуық қары жататын солтүстік өңірі. Қысы жоқ, жылы өңірде шаңғы тебудің орнына дала жарысы өткізіледі. Дала жарысы барлық оқу орындарының дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді. Дала жарысы — кедергілері көп, яғни, ойлы-қырлы жерлерде өткізіледі. Жаттығушылар, болмаса жарысқа қатысушылар, ағып жатқан бұлақ суынан өтеді, секіре алмаса, айналып өтудің жолын іздейді. Өрге шығады, еңіске құлдилайды. Аспалы көпірден өтеді, терең ордан секіреді, т.б. осындай жер бедерінің кедергілері жалғаса береді.

Дала жарысының негізгі мақсаты — табиғи жағдайда кездесетін кедергілерден өту. Мәселен, өзен арнасынан қалай өтуге болады? Егер де секіріп өтуге болмаса, аттап өтуге келмесе, онда аяқ киімді шешіп өтуге болады. Екінші бір жағдайда, бір-ақ адам аяқ киімін шешіп басқаларды көтеріп өткізіп алуына болады.

Жарқабақ-өрден шыққанда, ең алдымен бір бала шығады. Оның шығуына төмендегі тұрғандар көмектеседі. Енді жоғары шыққан оқушы басқаларға қолын беріп көмектеседі.

Жарқабақтан төмен түсіп өту үшін секіріп түспей, жардан сырғанай түскен абзал. Бірақ алғашқы түскен адам басқалардың жарақат алмай, құлап қалмай дұрыс өтуін бақылайды.

Аспалы көпірден өткенде барлық оқушылар түгелдей көпірге шықпай бір-бірлеп қана өтуге болады. Ол үшін оқушылардың біреуі көпірден өтіп екінші жағына барып, көпірдің дұрыстығын білгеннен кейін ғана келесі оқушының өтуіне болады.

Жалғыз бөренелі көпірден өту. Әрине, көпірдің дұрыс екендігін білгеннен кейін ғана кезектесіп өте беруге болады.

Сазды, томарлы жерден өткенде тек бір ізбен ғана жүру керек. Алдыдағы жол бастаушы, мұндай жердің бедерін жақсы білуі қажет. Себебі, сазды-томарлы жер болғаннан кейін міндетті түрде бұл жер батпақты болып келеді. Сондықтан, негізгі мақсат жүгіріп келе жатып томарға шалынбай, батпаққа түсіп кетпей, бастаушының талабын мұқият орындау керек.

Қалың қопалы жерден өткенде де осы көрсетілген ереже орындалады. Тік беттен де саппен жүріп түсуге болады. Өйткені біреуі тайғанап кетсе екіншісі ұстап қалады. Сазды, шалшықты жерлерді айналып өту керек. Көлденең құлап жатқан үлкен бөренеден секіріп өтетін мүмкіншілік болмаса, онда бір аяқты үстіне қойып барып секіріп өтуге болады.

Дала жарысы сабағын өткізгенде 3 шақырымнан 5,8 шақырымға дейін жүгіріп және жүріп өтуге болады. Дала жарысына киімді ауа райының ыңғайына қарай кию керек. Саппен жүргенде бірінен-бірінің ұзап, қалуына болмайды.

Дала жарысының қауіпсіздік ережесі: Дала жарысы сабағына қойылатын талаптар мұқият орындалады. Артындағы топ жол бастаушының айтқанымен жүреді. Қандай кедергілер болсын, топтағы оқушылар кезек күтіп орындайды, болмаса, біріне-бірі көмек көрсетеді. Кедергілерден өткенде жаттығулардың орындалуына аса мұқият болу керек.Себебі, жаттығулардың дұрыс орындалмағанының салдарынан жарақаттанып қалмау керек.

Дала жарысы трассасының дұрыс-бұрыстығына жол бастаушы жауап береді. Жол бойында жарақат алған әріптесіне көмек көрсету.

Жүзу. Жанды, жансыз денелердің тіршілік ететін негізгі факторлары — су, ауа күн сәулесі. Міне, сусыз тіршілік жоқ. Сондықтан суға түсу адам денсаулығын сақтаудың негізгі құралы болғандықтан, міндетті түрде дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.

Білім беру жүйесінде суға жүзу жаттығулары өз алдына спорт түрі ретінде де қолданылады. Суға жүзудің оқыту жүйесі жабық су бассейндерінде және ашық су қоймаларында ұйымдастырылады. Әрине, ашық су қоймаларында оқу процесін ұйымдастыру жылдың жылы мезгіліне байланысты.

Жалпы осы жаттығуларды орындаудың айла-тәсілін үйренуден бастайды. Жүзу жаттығуларының негізгі түрлерін оқыту процесі, шұғылданушылардың су бетінде денесін қалай ұстау керектігін әбден үйренгеннен кейін ғана жалғасады. Бұл оқыту жүйесі тек қана мұғалімнің басшылығымен, жүргізген нұсқауымен және бақылауымен өтеді.

Арқанның тең ортасына белгі ретінде қызыл мата байлайды. Ойынға қатысушылар бойларына қарай қатарға тұрады да, ойын жүргізушінің берген бұйрығы бойынша «бір, екі» деп санап шығады. Содан кейін «бір» дегендері бір жаққа, «екі» дегендері екінші жаққа бөлінеді. Арқанның қызыл мата байланған жерін күні бұрын еденге немесе жерге сызылған белгі-сызықтың үстіне дәл келтіреді де, екі жақтың ойыншылары арқанның сол белгісінен бастап бірінің артынан бірі қос қолдап ұстап, тартып тұра қалады. Егер де бәрі бірдей арқаннан ұстауға қолдары сыймаса, онда соңғылары алдыңғылардың белінен ұстайды.

ЖЫЛЖЫМАЛЫ ОЙЫНДАРДА ҚОЗҒАЛЫС ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.

3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.

Жас ұрпақтың жалпы дене қуатын дамыту үшін, үлкен өмірге, еңбек етуге, Отан қорғауға дайындау үшін, олардың мектепте оқыған кезеңдерінде мынандай негізгі міндеттерді орындауымыз керек:

— денсаулықтарын нығайту, мүсін түзулігін қалыптастыру, ағзаларын дамыту және шынықтыру;

— негізгі қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру, оларды әр түрлі өмір жағдайында қолдана білу шеберлігіне үйрету;

— жігер-күш, дене қасиеттерін дамыту, жеке және қоғамдық гигиена дағдыларына үйрету.

Барлық міндеттерді орындаудың негізгі амалы — дене тәрбиесі жаттығулары мен теориялық білім. Ол амалдар дене тәрбиесі сабағында, оқу күні ішіндегі дене тәрбиесі-сауықтыру шараларында (сабаққа дейінгі гимнастика,ұзақ үзілістердегі қозғалмалы ойындар мен дене жаттығулары, сергектік сәттер) және сабақтан тыс уақыттардағы сыныптан тыс жұмыстар кезінде орындалады.

Дене тәрбиесі үрдісі күрделі, әр жақты және мектептің басқа оқу-тәрбие жұмыстарымен өте тығыз байланысты болғандықтан, ол терең ой-толғаныстарын, көлемді білімділікті керек етеді.

Дене тәрбиесі міндеттерін дұрыс түсінген мұғалім жеке оқушылардың таңдап алған спорт түрлерінен жоғарғы жетістіктерге жетуін ғана емес, барлық оқушылардың денсаулықтарын нығайту, қозғалыс ептілігі мен дағдыларын қалыптастыру арқылы оларды үлкен өмірге дайындайды.

Мұғалім оқушыларды дене жаттығуларымен тұрақты, жүйелі шұғылдануға үйретеді. Осы барлық міндеттерді дұрыс бағалау, ұйымдастыру, орындау үшін мақсатты түрде жақсы, шебер жоспарлай білу қажет. Дұрыс ойластырылған барлық жұмыстар келісілген жоспар, жүйелі, тиянақты жұмыс тудырады.

Жалпы білім беретін мектептердегі жоспарлау құжаттары: жалпы дене тәрбиесі және спорт жұмыстары жоспары және дене тәрбиесі сабақтарының жоспары деп екіге бөлінеді.

Оны дене тәрбиесі мұғалімі оқу жылының басталуына дейін құрастырады. Жалпы жылдық жоспар мынандай бөлімдерге бөлінеді:

Ұйымдастыру жұмыстары.
Оқу жұмыстары.
Күн тәртібіндегі дене тәрбиесі — сауықтыру шаралары.
Сабақтан тыс уақыттардағы спорттық — көпшілік жұмыстары.
Үгіт-насихат жұмыстары.
Дәрігерлік бақылау және тазалықты тексерулер.
Шаруашылық жұмыстары.

№ р/с	Негізгі бөлімдер, бөлімдердің жұмыс мазмұны	Орындау уақыты	Орындауға жауапты
1. ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫ
1	Дене тәрбиесінің жоспарлау құжаттарын жасау және бекіту: — жалпы жылдық жоспар; — тоқсандық жоспар кестелері; — жылдық спорттық шаралардың күнтізбе жоспары	Тамыз	ДТ мұғалімі
2	Мұғалімдер кеңесінде сабаққа дейінгі гимнастика, сергектік сәттер, үзіліс кезіндегі қозғалыс ойындарын өткізуді ақылдасу	Тамыз	Әкімшілік, ДТ мұғалімі
3	Бастауыш сынып мұғалімдері мен күн тәртібіндегі сауықтыру шаралары, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру туралы семинар өткізу	Тамыз	ДТ мұғалімі
4	Әрбір сыныпқа сабаққа дейінгі гимнастика, үзіліс кезінде қозғалмалы ойындар өткізу орындарын бөліп беру	Қыркүйек	ДТ мұғалімі
5	Сыныптарда сабаққа дейінгі гимнастика, үзіліс кезінде қозғалмалы ойындар өткізу тәртібі туралы әңгіме өткізу	10 қыркүйекке дейін	Сынып жетекшілері
6	Спорт түрлерінен жаттықтыру кестесін жасау	10 қыркүйекке дейін	ДТ мұғалімі
2. ОҚУ ЖҰМЫСТАРЫ
1	Дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу	Тұрақты	ДТ мұғалімі
2	Ашық сабақтар, семинарлар өткізу, әдістемелік бөлме ұйымдастыру, ата-аналарға арнап ашық сабақтар өткізу	Жыл бойы, тұрақты	ДТ мұғалімі
3. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ — САУЫҚТЫРУ ШАРАЛАРЫ
1	Сабаққа дейінгі гимнастиканы өткізу	Күнделікті	Ұйымдастырушы нұсқаушылар
2	Ұзақ үзіліс кезінде қозғалмалы ойындар мен дене тәрбиесі жаттығуларын өткізу	Күнделікті	Ұйымдастырушы нұсқаушылар
3	1-11 сыныптардың жалпы білім беру сабақтарында сергектік сәттерін өткізу	Күнделікті	Мұғалімдер, нұсқаушылар
4	Ұзартылған күн топтарында жаттығулар мен ойындар өткізу	Күнделікті	Тәрбиешілер
4 САБАҚТАН ТЫС СПОРТ-КӨПШІЛІК ЖҰМЫСТАРЫ
1	Оқу жылының басталуына арналған дене тәрбиесі мейрамын өткізу	Қыркүйек	Әкімшілік ДТ мұғалімі
2	Спорт секцияларындағы, үйірмелердегі жұмыстарды жүргізу	Жыл бойы	ДТ мұғалімі
3	Мектеп Спартакиадасын өткізу	Сәуір	Әкімшілік, ДТ мұғалімі
4	Аудандық жарыстарға қатысу	Жоспармен	ДТ мұғалімі
5	Спорттық жорықтар өткізу	Маусым	Әкімшілік,ДТ мұғ.
6	Президенттік сынама жарыстарына дайындық және өткізу	Жыл бойы	Әкімшілік, ДТ мұғ.
5. ҮГІТ-НАСИХАТ ЖҰМЫСТАРЫ
1	Дене тәрбиесі бұрышы, сыйлықтар мен марапат қағаздар, жоғары көрсеткіштер, «Мектепетің үздік спортшылары» көрмелері	Қыркүйек	ДТ мұғалімі
2	Спорттық кештер, «спорттық көңілді тапқыштар», «спорттық білгіштер» сайыстарын өткізу	Қараша Мамыр	Әкімшілік, ДТ мұғалімі
6. ДӘРІГЕРЛІК БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЗАЛЫҚ ТЕКСЕРУЛЕР:
1	Оқушыларды дәрігерлік тексеруден өткізу, дәрігерлік топтарға бөлу	Қыркүйек	Дәрігер, әкімшілік, ДТ мұғалімі
2	Арнайы дәрігерлік топтың денсаулығын бақылау	Ай сайын	Дәрігер
3	Оқушыларды қорытынды дәрігерлік қараудан өткізу	Мамыр	Дәрігер,әкімшілік, ДТ мұғалімі
7. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
1	Спорттық құрал-жабдықтарды жөндеу	Жыл бойы	ДТ мұғалімі
2	Көрнекі құралдар дайындау	Жыл бойы	ДТ мұғалімі

Осы дене тәрбиесі және спорттық жұмыстардың жылдық жоспарын жалпы білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі ұжымының төрағасы мектеп директоры бекітіп, оның жұмыстарын ұжым кеңесі, барлық ұжым мүшелері біріге, жұмыла орындаулары керек.

3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жоспарлары.

Дене тәрбиесі сабағының жоспарлары. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының жоспарлары төрт түрге бөлінеді:

Дене тәрбиесі сабақтарының жылдық жоспар-кестесі.
Тоқсандық жоспар-кестесі.
Әр сабақтың жоспары.
Жоспар-конспект.

Дене тәрбиесі сабақтарының жылдық жоспар кестесі Білім және ғылым министрлігі бекіткен бағдарламаға, ауданның ауа райы және климаттық жағдайына, мектептің спорттық материалдық базасы мен құрал-жабдықтарына байланысты құрастырылады. Жоспар-кестеде жылдық 102 сағаттың тоқсандық сабақ сандарына, спорт түрлерінің сағаттарына бөлінуі көрсетіледі. Келесі бетте үлгі ретінде жылдық жоспар-кесте қалай құрастырылатыны көрсетілген.

Келесі беттерде дене тәрбиесі сабақтарының 1,5,11, сыныптарына арналған тоқсандық жоспар-кестелері берілген. Тоқсандық жоспар кестелерін үлгі ретінде бір-бірден бастауыш, орта, жоғары сыныптарға арнап құрастырдық. Әр түрлі спорт түрлері кіргізілген жоспарлар болсын деп, сыныптардағы әр тоқсандарды алдық. Бұл тоқсандық жоспар-кестелер мектеп базаларына, мектеп бағдарламасы мен құрал-жабдықтар мүмкіншілігіне сай құрастырылған.

Егер бұл тоқсандық жоспарлар кейбір аудандардың климаттық жағдайына, мектептің материалдық мүкіншілігіне, қолда бар құрал-жабдықтарға сай келмей жатса сағат сандарына, спорт түрлеріне өзгерістер енгізуге болады.

Әр сабақтың жоспар материалдары сыныптардың тоқсандық жоспарларынан алынады. Біз әр сабақ жоспарының екі түрлі нұсқасын беріп отырмыз. Дене тәрбиесі мұғалімдері өздеріне қолайлы түрлерін таңдап алып өз жұмыстарында қолдануларына болады.

Дене тәрбиесі сабақтарының … оқу жылына … тоқсанға арналған әр сабақ жоспары.

Әр сабақ жоспарын екі нұсқада құрастыруға болады. Бірінші нұсқасы кесте түрінде құрастырылады (кестеде):

№

р/с

Сабақ

Міндеттері

Сабақ бөлімдері

Ескертулер

Кіріспе

Негізгі

Қорытынды

Екінші нұсқада үлкен дәптердің бетіне сабақ нөмірлері қойылып рет-ретімен жазылады.

1-сабақ

Міндеттері
____________________
____________________
____________________

2 Өткізілетін орын ____________________

3 Керек құрал-жабдықтар ______________

Кіріспе бөлім- 12 минут
Саптық жаттығулар.
Жүру жаттығулары.
Жүгіру жаттығулары.
ЖДДЖ.

Негізгі бөлім – 28 минут.
Жаттығу

— Негізгі жаттығулар.

— Дайындық жаттығулары.

— Жетекші жаттығулар.

Жаттығу техникасын жетілдіру жаттығулары
Дене қасиетін дамыту жаттығулары.

III. Қорытынды бөлім – 5 минут.

Қалпына келтіру және босаңсыту жаттығулары.
Баға қою.
Үйге тапсырма.

3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.

Бұрынғы кеңес заманында да, қазіргі егеменді ел, нарық экономикасы заманында да жалпы білім беру мектептерінде дене тәрбиесі ұжымдары жұмыс істеді, әлі де істеп жатыр. Дене тәрбиесі ұжымының мүшелері – мектеп мұғалімдері мен оқушылар. Дене тәрбиесі жұмыстарын ұжым мүшелері сайлаған кеңес басқарады. Ұжым кеңесінің төрағасы – мектеп директоры. Ұжымның барлық жұмыстарын белгілейтін, ұйытқы болатын, жүргізетін – дене тәрбиесі мұғалімдері.

Осы жерде заңды бір сұрақ тууы мүмкін. Неге дене мәдениетіне, дене тәрбиесі мен спортқа осынша мән беріледі? Неге мектепте математика, тарих ұжымдары жоқ? Бұл мәселенің маңыздылығы, денсаулыққа байланыстылығынан. «Басты байлық – денсаулық», «Тәні саудың-жаны сау» дейді дана халқымыз.

Дене тәрбиесі мен спорттың негізгі міндеті адамдардың денсаулығын нығайту болып табылады. Мектептің дене тәрбиесі ұжымының негізгі міндеті дене тәрбиесі мен спорттық жаттықтыру сабақтарына, жарыс, жорық, саяхаттарға, дене тәрбиесі-сауықтыру шараларына мұғалімдер мен оқушыларды көбірек қатыстыру. Оларды тұрақты дене жаттығуларымен айналысуға тарту.

Тұрақты жаттығулар арқылы олардың денсаулық деңгейлерін жоғарылату Шығыс ғалымы Ибн Сина: «Тұрақты, жүйелі дене жаттығуларымен шұғылданған адам ауруды құртуға бағытталған ешқандай емдеуді қажет етпейді», -деген.

Дене тәрбиесі ұжымының денсаулықтан кейінгі екінші қажеттілігі жарыстарға қатысу мүмкіншіліктеріне байланысты. Өйткені мектеп жұмыстарының ең маңызды бір көрсеткіші – спорттық жарыстарда мектеп құрама командасының спорт түрлерінен мектептер арасындағы аудан, қала жарыстарында жүлделі орындар алуы.

Жүлделі орындар алу үшін, мектеп ұжымы директордан бастап оқушыға дейін жұмыла тер төге жұмыс істеуі керек. Осы көрсетілген екі негізгі міндеттердің өзі дене тәрбиесі ұжымының маңыздылығын, жұмыс ауқымының кең екенін көрсетеді.

Дене тәрбиесі ұжымы ең алдымен өзінің жылдық, тоқсандық жұмыс жоспарларын дұрыс ойластырып, құрастыруы қажет. Әрбір ай сайын өткізілетін ұжым кеңесінің отырыстарында осы жоспарлар, олардың орындалуы, адамдардың жауапкершіліктері қатаң бақылануы, жұмыстары дұрыс бағалануы керек.

Мектептің дене тәрбиесі ұжымының барлық құжаттарын дайындайтын дене тәрбиесі мұғалімі сауатты, білікті маман болуы қажет. Дене тәрбиесі мұғалімі дене тәрбиесі ұжымының барлық жұмыстарын жақсы білуі, құжаттарын сауатты дұрыс жүргізуі қажет. Сонда ғана мектептің дене тәрбиесі ұжымы жұмыс істейді, барлық мектеп мұғалімдері, оқушылар бұл жұмыстарға жұмыла атсалысады.

Дене тәрбиесі ұжымының жалпы жиналысында мұғалімдер мен оқушылардың арасынан дене тәрбиесі мен спортқа қатысы бар, белсенді адамдар кеңес мүшелері болып сайланады. Кеңес құрамы – 7-10 адам. Кеңес мүшелері арасынан төраға, төрағаның орынбасары, хатшы сайланады.

Дене тәрбиесі кеңесі жанынан бұқаралық дене тәрбиесі, спорт шаралары, дене тәрбиесі белсенділерін дайындау, насихаттау және шаруашылық жұмыстарының комиссиялары құралады. Комиссия жұмысын басқару кеңес мүшелеріне жүктеледі.

Бұқаралық дене тәрбиесі комиссиясы. Бұқаралық дене тәрбиесі комиссиясы күн тәртібі ішіндегі сауықтыру шараларын (сабаққа дейінгі гимнастика, сергектік сәттері, ұзақ үзілістегі қозғалмалы ойындар мен дене жаттығулары), ұзартылған күн топтарындағы дене тәрбиесі сабақтарын, Президенттік сынама сынақтарын, Президенттік көпсайыс жарыстарын өткізу, дайындау жұмыстарына жауапты.

Спорт шаралары комиссиясы. Спорт шаралары комиссиясы мектепішілік жарыстарды ұйымдастыру, дене тәрбиесі мұғалімдеріне спорт секцияларындағы жаттығуларды жүргізуге көмектесу, аудандық, қалалық жарыстарға қатысатын сынып және мектеп құрама командаларын іріктеу, жоғары көрсеткіштер көрсеткен спортшылар кітабын, спорттық классификация нормаларын орындаған оқушыларды есепке алу құжаттарын толтыру жұмыстарына жауап береді.

Дене тәрбиесі белсенділерін дайындау комиссиясы. Дене тәрбиесі белсенділерін дайындау комиссиясы мектепте және тұрғылықты жерлерде оқушылармен сауықтыру-дене тәрбиесі, спорттық шаралар жұмыстарын ұйымдастыруға, қоғамдық спорт нұсқаушыларын, спорт төрешілерін, спорт ұйымдастырушыларын дайындау және бағыттау жұмыстарын жүргізеді.

Дене тәрбиесін, спортты, туризмді насихаттау комиссиясы. Дене тәрбиесін, спортты, туризмді насихаттау комиссиясының жұмыстары: спорт мерекелерін, қабырға газеттерін, қабырға стендтерін, мектеп радиосын, мектептегі әр түрлі көпшілік шаралар кезінде спортшылар көрсетілімдерін ұйымдастыру (спортшылар көрсетілімдері-әр түрлі спорт түрлерінен жоғары дәрежелі спортшылар ел алдына шығып жарыс жаттығуларын көрсетеді. Ол өте әсерлі, ширақ, әдемі қимыл-қозғалыс түрінде жүргізілуі керек). Комиссия әр түрлі көрнекі материалдар жинау арқылы мектептің дене тәрбиесі бұрышын жасайды, спорт, сауықтыру дене тәрбиесі және салауатты өмір салты туралы лекциялар, әңгімелер өткізеді.

Шаруашылық жұмыстар комиссиясы. Шаруашылық жұмыстар комиссиясы спорт алаңдарын, стадиондарын салу, безендіру, стандарттық емес әр түрлі снарядтар жасау, спорттық құрал-жабдықтарды дұрыс сақтау, жөндеу жұмыстарымен айналысады.

Мектеп дене тәрбиесі ұжымының кеңесі қажеттіліктері бойынша өз шешімдерімен басқа да комиссиялар құруына болады.

Дене тәрбиесі ұжымы кеңесінің құқығы:

— мектеп оқушыларының балалар және жасөспірімдер спорт мектептеріне қабылдануына ұсыныс қағаз береді;

— дене тәрбиесі және спорт мекемелеріне, мектеп дирекциясына мектептің спорт белсенділерін, спортшыларын марапаттау туралы ұсыныстар түсіреді;

— мектептің көпшілік жиындарында, спорт мерекелерінде спортшыларды, спорт төрешілерін, спорт нұсқаушыларын, спорт жұмыстарына еңбегі сіңген адамдарды марапаттау, бағалы сыйлықтар, мақтау қағаздарын береді;

— дене тәрбиесі ұжымының «Құрмет кітабына» дене тәрбиесі спорт жұмыстарының озаттарын жазады.

Дене тәрбиесі ұжымы мүшелерінің құқығы:

— спорт түрлері секцияларында, жалпы дене дайындығы топтарында жаттығу, жарыстарға қатысу;

— дене тәрбиесі ұжымы кеңесіне сайлану, комиссия жұмыстарына қатысу;

— мектептің туристік, спорттық құрылыстарын,құрыл-жабдықтарын пайдалану.

Дене тәрбиесі ұжымы мүшелерінің міндеттері:

— дене тәрбиесімен, спортпен тұрақты шұғылдануды және мектептегі білім алуды қатар ұштастыру;

— өзін тәрбие мен спорттық этика талаптарына сай ұстау;

— дене тәрбиесі ұжымының жұмыстарына белсенді қатысу, кеңестің шешімдерін орындау, ұжымның намысын қорғау, мәртебесін көтеру;

— өз жасына сай Президенттік сынама нормаларын тапсыруға дайындық, орындау;

— өзі айналысқан спорт түрінің жоспары бойынша жаттығу, разряд нормаларын орындау;

— мектептің барлық спорттық-сауықтыру шараларына белсенді қатысу;

— мектептің спорт құрылыстарын, спорттық құрал-жабдықтарын, құрама командасының спорт киімдерін ұқыпты пайдалану, спорт құрылыстарына, құрал-жабдықтарды жөндеу жұмыстарына белсенді қатысу;

— дене тәрбиесін, спортты туризмді насихаттау;

— өз ағзасының дамуын бақылау және жеке бас гигиенасы ережелерін сақтау, мектеп медбикесінің нұсқауларын орындау.

Дене тәрбиесі ұжымының кеңесі тәртіп бұзған, үйде, достарының арасында, қоғамдық жерлерде, спорт жарыстарында өзін дұрыс ұстамаған, сабақ үлгерімі нашар дене тәрбиесі ұжымының мүшелеріне әр түрлі тәрбие шараларын қолданады. Ол шаралар: спорт секцияларындағы жаттығуларға уақытша қатыстырмау, спорт жарыстарына қатысу құқығынан айыру, мектептің, сыныптың құрама командасы мүшелерінен шығару.

Әр мектеп дене тәрбиесі ұжымының өз кеңесі бекіткен спорттық формасын тіктіруіне, эмблемасын жасатуына болады.

3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.

Дене тәрбиесі жұмысын дұрыс, жақсы ұйымдастыру, жұмысты орнықты орындау үшін, орындаған жұмыстарды бақылау және есепке алуға, тіркеу жүргізуге өте үлкен мән беруіміз қажет. Бақылау, есепке алу, тіркеу оқу және сыныптан тыс жұмыстардың дұрыс орындалғанын білуге, оқу үлгерімін бақылауға көмектеседі.

Мектеп тәжірибесінде есепке алу мен бақылау үш кезеңнен тұрады. Олар: алдын ала есепке алу, ағымдық есепке алу және қорытынды есепке алу.

Алдын ала есепке алу оқушылардың денсаулығын, дене дайындығын білу үшін қолданылады. Ол жұмыстар: оқушының жеке құжатымен танысу, ата-анамен әңгімелесу, дәрігерлік бақылау кездерінде дене тәрбиесі мұғалімінің қатысуы.Жыл басындағы алғашқы сабақтар кезінде оқушының оқуға дайындығын, дене қуаты деңгейін білу үшін әр түрлі сынақ жаттығулары алынады.

2.Негізгі есепке алу түрі – ағымдағы есеп. Бұл есеп кезінде жалпы дене тәрбиесі жұмысының жүргізілуі, оқушылардың сабаққа, спорт түрінен жаттықтыруларға қатысуы, оқу үлгерімі, жарыс нәтижелері бақыланып, есепке алынып отырылады. Мұғалім оқушылардың сабаққа қатысуын, ынтасын бақылайды, сабақ кездерінде баға қояды. Бапкер жаттығуға қатысуын белгілейді, жарыстарда орындаған нәтижелерін, разрядтарын бақылап, есепке алып отырады.

Қорытынды бақылау және есепке алу әрбір тоқсанның және жылдың аяғында жүргізіледі. Оқушыларға тоқсандық, жылдық баға қойылады, оқу жоспарының қалай орындалғаны тіркеледі, бақылауға алынады.

Есепке алу жүйесінде жоғарыда айтылған негізгі түрлерден басқа статистикалық, бухгалтерлік, қолма-қол тексеру түрлері қолданылады.

Негізгі есеп алу құжаты мектептің сынып жорналы болып есептеледі. Жорналда оқушылардың сабаққа қатысуы, оқу үлгерімі, өтілген сабақ міндеттері, үй тапсырмасы жазылады. Жорналдағы оқушылардың фамилиясы тұсына тек қана сабақта жоқ болса «ж» әрпі және сабақтағы алған бағасы қойылады. Қазір біздің мемлекеттің жалпы білім беру мектептерінде пайдаланып жүрген сынып жорналының мазмұнымен және оны жұмыс барысында қалай толтыру керек екенімен танысайық.

Сынып жорналының сол жақ беті

Пәннің аты…

№	Оқушының тегі, аты	Айы, күні
1
2
3

Сынып жорналының оң жақ беті

Мұғалімнің тегі, аты-жөні…

Айы, күні

Сабақта не өтілді?

Үй тапсырмасы

Мұғалімнің ескертпесі

«Сабақта не өтілді?» бағанасына өтілген сабақ материалы қысқа, нақты түрде жазылады. «Үй тапсырмасы» бағанасына мұғалімнің үйде орындауға берген тапсырмалары жазылады. Олар: сабақта үйренген жаттығу техникасын қайталау, жетілдіру, дене қасиеттерін дамыту жаттығуларын орындау, берілген теориялық мәліметтерді пысықтау түрлерінде болады. «Мұғалімнің ескертпесі» бағанасында жеке оқушыға ескертулер, олардың тәртібі, сабақ барысы туралы ескертулер жазылады.

Сынып жорналынан басқа мұғалімнің жұмыс дәптері болу керек. Онда оқушылардың дәрігерлік тобы, спорт түрлерінен тапсырған барлық сынақ және жаттығу техникасын орындау көрсеткіштері, оқушылардың жақсы көрсеткіштері т.б. мұғалімге керек мәліметтер жазылады.

Сынып жорналының ақырғы беттерінде дене тәрбиесі мұғалімі толтыруы керек беттер:

Президенттік сынама – тест тапсыру туралы мағлұматтар

№	Оқушының тегі, аты	Д.Ш. дайындық деңгейі		Белгі түрі және грамоталары	Президенттік тесті тапсырған күні
№	Оқушының тегі, аты	Президенттік деңгей	Ұлттық деңгей	Белгі түрі және грамоталары	Президенттік тесті тапсырған күні
1
2
3

Оқушылардың дене дайындығының көрсеткіштері

№	Оқушылардың тегі, аты	Медициналық топ	30-60-100 жүгіру	Оқу жылының басында
				Қолының күші		Орнынан секіру	Нығыздалған допты лақтыру	Тартылу		Дене дайындығының бағасы
				сол	оң	Орнынан секіру	Нығыздалған допты лақтыру	ұлдар	қыздар	Дене дайындығының бағасы
1
2

Сыныптан тыс жұмыстарды есепке алу, олардың орындалуын бақылау үшін басқа жұмыс дәптері жүргізіліп, орындалғаны туралы белгілер қойылып отырылады. Есепке алу және бақылау құжаттарында дене тәрбиесі мамандарының саны, разряд орындағандар саны, спорт түрлерінен дайындалған тізімі, жоспардың орындалуы туралы мәліметтер, құрал-жабдықтар саны мен дұрыстығы,

Президенттік сынаманы тапсырушылар туралы мәліметтер жазылады. Осы көптеген жұмыстардың құжаттарын сауатты дұрыс жүргізу, толтыру, мектепке келген тексеру комиссияларына толық көрсете білу мақсатында біз барлық мектептегі жоспарлау, бақылау, есепке алу құжаттарын жеті топқа бөліп жүйеледік. Сол құжаттардың тізімін, үлгі түрлерін төменде көрсетіп отырмыз.

Мектептегі жоспарлау, бақылау, есепке алу құжаттарының тізімі.

ҚР үкіметі. Білім және ғылым министрлігі бекіткен дене тәрбиесі мен спорт жұмыстарының арнайы нормативтік құжаттары.
Дене тәрбиесі және спорт туралы заң (Sport 04.01.2000 ж).
Дене тәрбиесі мен спортты дамытудың 2007-2011жж. Мемлекеттік бағдарламасы.
Дене тәрбиесінің стандарты. Авторлар: С.Т. Тайжанов, Ю.Г. Тілеуғалиев.
Жалпы білім беретін мектептердегі 1-11 сыныптарға арналған дене тәрбиесі бағдарламалары.

II Жоспарлау құжаттары.

Дене тәрбиесі жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
Дене тәрбиесі сабағының жылдық жоспар-кестесі.
Тоқсандық жоспар-кестесі.
Әр сабақтық жоспар.
Жоспар-конспект.
Мектептің көпшілік спорт және сауықтыру жұмыстарының жылдық күнтізбелік жоспары.

III Мектептің дене тәрбиесі ұжымының құжаттары.

Ережесі, құқықтары мен міндеттері.
Кеңес құрамы.
Отырыстарының жоспары.
Кеңес отырыстарының хаттамалары.
Оқу жылына арналған жоспары.

3.1. Жалпы жұмыстар мен мәліметтер:

Сыныптардағы оқушылар туралы мәліметтер.
Қоғамдық спорт нұсқаушылары, олардың жұмыс бағыттары.
Спорт төрешілері.
Спорт мектептерінде жаттығатын оқушылар тізімі.

3.2. Спорттық жұмыстар мен жарыстар:

Мектепішілік жарыстардың хаттамалары.
Аудандық, қалалық жарыстардың хаттамалары.
Спорт түрілерінен жүргізілетін секциялар мен үйірмелердің құжаттары:

— мектептің спорт секциялары туралы мәліметтер.

— мектептің жалпы дене дайындығы топтары туралы мәліметтер.

— жоспарлау құжаттары;

— жорналдары.

Есепке алу құжаттары.
Әрбір сыныптың бастапқы және қорытынды сынақ жаттығуларының көрсеткіштері.
Дене тәрбиесі мұғалімінің әрбір сыныпқа арналған жұмыс дәптері.
Мектептің жылдық көпшілік-спорт және сауықтыру жұмыстарының өткізуін есепке алу кестесі.
Спорттық жарыстардың құжаттары:

— өткізілген жарыстардың толық құжаттары: мәлімдеме, сұраныс, хаттамалар, бас төрешінің есебі.

Мектеп құрама командасының аудан, қала жарыстарына қатысуы:

— қатысқаны туралы жалпы кесте.

— құжаттары.

6.Мектеп оқушыларының жарыстардағы үздік көрсеткіштері кітабы.

Спорттық дәреже (разрядтар), атақтар алған спортшылар тізімі.
Спорт төрешілерінің жарыстарға төрелік еткендігі туралы есептері.

9.Президенттік сынама жұмыстарының құжаттары:

— мектеп директорының Президенттік сынама тапсыру комиссиясын бекіту туралы бұйрығы;

— Президенттік сынама көрсеткіштерін бағалау кестесі;

— 5,9,11 сынып оқушыларының сынақ түрлері мен нормалары;

— сынақтар және жарыс хаттамалары;

— Президенттік сынаманың қорытынды кестесі.

Оқу құралдары мен жабдықтарының есеп тізімі.
Дене тәрбиесі мен спорт сабақтарын жүргізуге рұқсат берілгендігі туралы акт.
Спорттық снарядтардың тексеру сынағынан өткені туралы акт.
Мектеп оқушыларының қауіпсіздік ережелерімен танысқандығы туралы құжат.
Дәрігерлік-педагогикалық бақылау бойынша мектеп директорының бұйрығы.

VII. Дене тәрбиесі мен спортты көрнекі түрде насихаттау.

Президенттік сынама стенді.
Жоғары көрсеткіштер көрсеткен мектеп спортшылары стенді.
Дене тәрбиесі сабағының сынақ жаттығуларының нормалары стенді.
Салауатты өмір салты стенді.
Спорт түрлерінің қауіпсіздік шаралары стенді.

Әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.

Қазақстан 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік және халықаралық жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда. Шеберлігі жоғары спортшы дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық жұмыс екендігін ескере келіп, болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау қазіргі кездегі Республикадағы барлық спорт мектептерінің алдына қойылған негізгі мінденттердің бірі болып саналады.

Болашақ спортшыны қабылдау, оны белгілі бір спорт түріне бейімдеу спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асырылады. Бастапқы дайындық топтарындағы жұмыс, спорт түрінің ерекшелігіне байланысты бір жылдан үш жылға дейінгі уақытқа созылады. Осы бастапқы дайындық тобынан бастап спорттық іріктеу жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады.

Қазіргі спорт мектептеріндегі тәжірибе көрсеткендей бастапқы дайындық тобындағы болашақ спортшылардың құрамы осы үш жыл ішінде 50-70 пайызға дейін өзгеріске ұшырайтыны белгілі болды.

Осы жағдайды анықтай келе топтағы жаттығушы балалардың құрамының өзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болады оларға: жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт түрлері санының шектеулі болуы; жаттықтырушы мамандардың аз болуы; жаттықтырушы маманның өз спорт түріне іріктеу кезінде өте көп балаларды «жарамсыз» деп тануы; балалардың басқа спорт түрлеріне жиі ауысуы.

Спорт мектептеріндегі жаттықтырушылар тек қана болашақта спорттық көрсеткішке жете алады деген балаларды іріктеп алып басқа балаларды спорттық мектептен шығарыуға мәжбүр, себебі жаттықтырушылардың еңбектерінің бағалануы бастапқы дайындық тобынан бастап баланың спорттық жарыстарда алған орындарының көрсеткіштеріне байланысты болуы.

Балалардың жиі спорт түрін ауыстыруының немесе спорттан мүлдем кетулерінің тағы бір себебі қазіргі кездегі балаларға арналған жарыстардың үлкендерге арналған тәртіппен өтуі.

Жоғарыда көрсетілген проблемаларды ғылыми түрде зерттеу және спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жеке бастарының ерекшеліктерін ескеріп, қай спорт түріне бейімі, дарыны бар екендігін анықтау осы жұмыстың өзектілігін анықтайды.

спорт түрлерінің қайсысы болмасын өз қатарларында ең мықты, ең шебер спортшылардың болуын қалайды. Ал болашақта ең үлкен спорттық жарыстарда жеңіске жете алатын ізбасарды іздеу спорттық мектептердегі бастапқы дайындық тобынан басталады. Осы іріктеу мәселесіне байланысты, оның сапалы болуына арналған ғылыми ізденістер мен жасалған тәжірибелерді шартты түрде төмендегідей бағыттарға бөлуге болады, оларға: акселерациялық өсудің ықпалы; антропометриялық көрсеткіштердің әсері; паспорттық және биологиялық жас әсері; спортқа ерте келу мәселесі; жаттығу жұмыстарын жоспрлау мен жаттығу жүктемелерінің орны; спорттағы қазіргі техника мен технологияны қолданылу; допинг мәселесі.

Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарына келген жас балалар өздерінің қай спорт түріне бейімі бар екендігін білмей келеді. Осы жағдайды зерттеу болашақта балалардың спорт түрлеріне бейімділігін ерте кезден анықтауға көмектесіп жаттықтырушыларға балалардың денсаулығын сақтауларына, спортқа дарынды балаларды ерте кезден анықтауға және отандық спорттың сапалы сатыға көтерілуіне көмектеседі.

Қазақстан спорт мектептеріндегі спортшы ізбасарлар даярлаудағы қазіргі проблемаларды анықтау;
спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны мен міндетін зерттеу;
спортшы балалардың дене қабілеттері мен физиологиялық өсу ерекшелігін анықтай отырып спорт түрлеріне балалардың бейімділігін анықтауға жол ашу;
болашақ спортшы ізбасарларды үлкен дене–күш жүктемелеріне дайындықтарын арыттыру арқылы спорттық шеберлікке жетудің тиімді жолдарын көрсету;
спортшы ізбасарларды іріктеу мақсатында спорт мектептеріндегі оқу- жаттығу бағдарламаларын жетілдіру.
спортқа дарынды балаларды іріктеу, табудың жаңа әдістемесі ұсынылады;
оқу-жаттығу сабағын ұйымдастырудың жаңа әдістемесі ұсынылады;
баланың қай спорт түріне бейімі бар екендігі туралы ақпарат алу жолдары көрсетіледі;
жаттықтырушыларға спорт түрлері арасындағы өзара байланысты күшейту арқылы баланың спорт түріне бейімділігі арттырылады;
спорт мектептеріндегі қазіргі қабылданған нормативтік ұсыныстарға өзгеріс енгізу ұсынылады;
спорттық жарыстарды өткізудің жаңа әдістемесі ұсынылды;
бастапқы дайындық топтарындағы спортшы балалардың денсаулығын жетілдіру жолдары ұсынылды.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы:

спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жаттығушылардың спорт түрлеріне бейімділігін анықтауды енгізу теориялық жағынан негізделеді;
спорт мектептерінде жасөспірім балдардың жеке басы ерекшеліктерін ескере отырып бастапқы дайындық кезеңінде денсаулығын нығайтуға және спорт түрлеріне қажетті дене-күш қабілеттерін арттыру, бірнеше спорт түрлеріне бейімдеу арқылы неғұрлым баланың өз икемін толық көрсетулеріне мүмкіндік тудырады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: диссертацияда ұсынылған тұжырымдарды спортшы дайындау жұмыстарында басшылыққа алуға болады:

спортшы ізбасарларды іріктеуде, мамандандыруда пайдалануға болады;
жоғарғы оқу орындарында маман дайындау ісінде, арнайы курстарда зерттеу нәтежиелерін пайдалануға ұсынамыз;
жылдық цикл кезеңінде жас балуандардың дайындық деңгейін тестілеу-бағалау;
жылдық цикл кезеңінде жас балуандардың жаттығу процестерін реттеу, ұйымдастыру;
балалар мен жасөспірімдер спорт мектептері үшін оқу-жаттығу бағдарламалар жасау;
спорт мектептері үшін әдістемелік нұсқаулар жазу.

Спорттық мектептердегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмысының мазмұны.
Спортқа дарынды балаларды іріктеу және мамандандырудың жаңа жолы.
Бастапқы дайындық топтарында өткізілетін жарыстардың мазмұны.
Жас балуандардың арнайы дене-күш дайындығы мен жалпы дайындығы мазмұны.
Педагогикалық сынақ-тестілердің әдістемелік және экспериментальдық түрлері, бақылау нормативтерін қолданудың тиімділігі.

Әлемдік спорттық көрсеткіштердің өсуін зерттей отырып, Егемен Қазақстанның қазіргі жағдайында спорттық жетістіктерге жетуді ғылыми негіздемелі зерттелуге бағытталған жұмыстарды саралай отырып, балалар спорты оның ішінде спортқа дарынды балаларды табу, іріктеуге арналған отандық және шет елдік зерттеушілердің оның ішінде Б.Қ. Қаражанов [1985], Е.А. Алимханов [2004], Д.Б. Тұрлыхановтың [2002], Х.М. Юсупов, Г.А. Шориннің [1978], Т.Х. Сикуттың [1984], Т.М. Мелихова [1988], О.П. Юшков [1982], Ю.Г. Коджаспиров [1991], К.К. Платонов [1984], В.В. Находкин [2007], В.Н. Попков А.С. Захаров С.П. Малютин Е.А. Фурманов [2001]. т.б ғылыми ізденістер осы жұмыстың теориялық-әдістеме негізі болды.

1-ші кезең. 2006 жылы болашақ диссертацияның тақырыбы анықталып Қазақтың спорт және туризм академиясының «Спорттық күрес» кафедрасында тақырып талқыланып академияның Ғылыми Кеңесінде бекітілді. 2007-2008 жылдары тақырыпқа байланысты ғылыми педагогикалық тарихи еңбектер мен құжаттар жинақтау, және осы саладағы мамандар мен жаттықтырушылардан сауалнама, сұхбаттасу жұмыстары атқарылды. 2—ші кезең. 2008-2009 жылы бақылау және тәжірибелік топтары құрылып, спорт мектептері анықталып, сынақ-тест жұмыстар атқарылды. Қазақстан Республикасының «Дене шынықтыру және спорт заңына» сәйкес қабылданған нормативтік құжаттарды сараптау жұмыстары атқарылды. 3-ші кезең. 2010 жылы зерттеу жұмыстарының қорытындылары шығарылды. Диссертациялық жұмыс аяқталып корытындысы шығарылды.

Зерттеу мерзімі ішінде тақырыптың жоспарына және мақсатына байланысты сұрақ–жауап жүргізу барысы Алматы қаласындағы жас сұңқар спорт мектебінде және Қазақтың спорт және туризм академиясының күрес кафедрасында, Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің дене шынықтыру және спорт кафедрасында және Алматы қаласы №13 балалар және жасөспірімдер спорт мектебінің бапкерлері арасында сауалнама жүргізілді. Сауалнама 8 cұрақтан тұрады.

Біз бұл сауалнаманы жүргізудегі мақсатымыз, спорттық күрес түрлері бапкерлерінің Бастапқы дайындық топтарындағы жасөспірімдерді, спорттық күрес түрлеріне бөлмей өткізудегі ойын білу болып табылады.

Кіріспеде тақырыптың таңдалуы, оның өзектілігі негізделді, жұмыс болжамы тұжырымдалды, зерттеудің мақсаты, нысаны мен тақырыбы анықталды. Диссертацияның ғылыми жаңалығы, жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы көрсетілді, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар баяндалды, зерттеудің апробациядан өтуі туралы ақпараттар ұсынылды. Бірінші «Спорт мектептерінде спортшы ізбасарларды дайындаудың ғылыми-педагогикалық негіздері» бөлімінде спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі проблемаларды талдау, спорт мектептерінің мақсаттары мен міндеттері, бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны, спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлігі ретінде, дене қабілеттерінің түрлері, дене қимыл-қозғалыстарының даму ерекшеліктері және физиологиялық өсу ерекшеліктерін анықтайтын алғы шарттары көрсетілген. Екінші «Зерттеудің міндеттері мен әдістері және ұйымдастырылуы» бөлімінде жұмыс барысында қойылған зерттеудің мақсаты, міндеті, ұйымдастырылуы, әдістемелері, педагогикалық тәжірибе жүргізу, математикалық-статистикалық талдау, зерттеу нәтижелері мен зерттеу жұмыстарын қорытындылау және осы зерттеудің негізгі ұйымдастырылуы баяндалған. Үшінші «Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында болашақ спорт түрлеріне бейімділікті анықтаудың маңыздылығы» бөлімінде спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып зерттелуі, бастапқы дайындық топтарындағы эксперементтік оқу-жаттығу сабағын ұйымдастыруды жоспарлау және мазмұны, балалардың дене дайындығы дамуын зерттеу, оның сәйкестілігін анықтау, балалардың бастапқы дайындық кезіндегі дене дайындығын арыттыруда қолданылатын мамандандырылған қимыл-қозғалыс ойындары, бастауыш дайындық тобына арналған арнайы ойындар, спортшы ізбасарларды іріктеу және спорттық бағдарламаны жетілдіру көрсеткіштері ұсынылды. Төртінші «Педагогикалық эксперимент қорытындыларын талқылау» бөлімінде оқу-жаттығу сабақтарын өткізу, баланың спортқа бейімділігін анықтау жолдары, дене дайындығы көрсеткіштерін жетілдіру, спорттық күреске қажетті арнайы дене дайындық және жарыс түрлері, спорт түрлеріне қабілеттері бойынша ұсыныстар жасалды. Соңында қорытынды, тұжырымдамалар, ғылыми-практикалық ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар берілді.

«Спорт мектептерінде спортшы ізбасарларды дайындаудың ғылыми-педагогикалық негіздері» атты бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және жоғары жетiстiктер спортының жай-күйi, әлемдiк спорт дамуының қазiргi заманғы үрдiстерi, Қазақстандық спортшылардың әлемдiк аренадағы көрсеткiштерi көрсетiле-келе спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу жұмыстарына сараптама жасалынды.

Халықаралық стандарттардан қалуымыздың себебi ең алдымен әлемдiк биiк талаптарға жауап беретiн қазiргi заманғы спорт базаларының республика аймақтарында аздығы және спортшы даярлаудың жаңа ғылыми-әдістемелерінің әлсіз дамуы болып табылады. Осы жағдай туралы Қ. Закирияновтың., Е. Алимханов [2009] Қазақстан республикасындағы спорттық мектептердегі алға қойылған негізгі міндеттердің ішінде спортшы ізбасарларды дайындауды жаңаша жолға қою керектігін көрсетеді.

Қазiргi заманғы спорт өзiнiң даму сатысында спорттық нәтижелердiң өсуiн ғылыми және инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаңа көзқарастарға маңызды рөл бередi. Жаңа спорт ареналары, жаттығулар мен жарыстар үшiн арнайы жағдайлар жасау iсiндегi жаңа жетiстiктер, арнайы киiм, құрал-сайманмен жарақтандыруды қолдану және құрастыру әлемнiң мықты спортшыларының көрсеткiштерiн күрт жақсартуға жеткiздi және ХХI ғасырға спорттың қандай негiзгi бағыттарда қарыштап енетiнiн көрсетіп отыр.

Осы жұмыстардың ішінде ең тиімді және қажеттісі балалармен жұмыс жасаудың жаңа әдістемелері мен бағдарламалары екендіктерін көрсетеді.

Қазіргі жағдайды тұтас алғанда, дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмысының жай-күйi бұқаралық спортты одан әрi дамыту, халықтың арасында дене шынықтыру-сауықтыру жұмысын жандандыру, спорт резерві мен халықаралық дәрежедегi спортшыларды даярлау жөнiнде кiдiрiссiз, нақты шешiмдер қабылдауды талап етіп отыр.

Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны, спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлігі ретінде, спорттық даярлықты әрі қарай жетілдіру жас спортшының барлық қабілеттерін жан-жақты дамыту әсіресе жаттықтырудың көпжылдық барысы кезеңдерінде тиімді ақыл-парасаттылықпен жасалуы қажет. Спорттық резервті даярлаудың өнімділігі спорт мектептерінде жаңа оқу бағдарламасын түзу сапасына байланыстылығы маңызды роль атқарады.

В.В.Находкин [2007] әр оқушының даму қабілетін қамтамасыз ете отырып, өзіндік мүмкіндіктерін және талантын ашу спорт метептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асу керектігін көрсетеді.

Спортшы ізбасарларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен ұласады. Ол ерте мектеп жасынан басталып, құрлықтар біріншілігіне, Әлем чемпионаттарына, Азиялық және Олимпиялық ойындарға, халықаралық жарыстарға қатысу үшін ел құрама командасына іріктелуімен аяқталады.

Дене қабілеттері түрлері, дене қимыл-қозғалыстарының даму ерекшеліктері, спорттық шынықтыру дегеніміз таңдап алынған спорт түрінде жоғары нәтижелерге жетуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық үдеріс.

Т.Х.Сиккут [1984] спорт мектептерінде бастапқы оқыту-дамыту кезеңінде балалармен жұмыс жасау барысында неғұрлым әсер беретін оқу жүйесін таңдап, балалардың физиологиялық даму жасына сәйкес жүргізуді алға кояды.

Спорттық шынықтыру дене жаттығуларын жүйелі қолдану шеңберінде ұйымдастырылады, бұл бір жағынан, тынығумен және ағзаны қалпына келтірудің құралдарымен, үйлесімділігімен жүргізіледі, екінші жағынан, ол шыныққандықтың жоспарлы түрде өсуін қамтамасыз етеді. Шыныққан-ағзаны нақты бір жұмыс түріне, шынықтыруға қатысу жолы арқылы бейімделуі. Ол жұмысқа қабілеттіліктің арытуымен және спорттық жетістіктердің өсуімен айқындалады.

Алғашықы мақсаттар бала денесінің, ағзасының жетіліп өсуіне дене-күш дайындықтарының әрбір өсу сатысындағы негізгі бағыттарды анықтайды.

Қазіргі кезде балалар мен жасөспірімдер спортына деген көзқарас түбірімен өзгеруде оларға ең жақсы деген спорттық базалар жасалып, жаттықтырушыларды материалдық жағынан қамтамасыз етуі жақсаруда.

Сонымен қатар спортқа деген дарынды балаларды табудың қиындап отырғаны байқалады оған себеп Қазақстан халқының демографиялық санының аздығы, және осы кезеңге дейін спорт мектептерінің Кеңес Одағы кезіндегі қабылданған нормативтік құжаттармен жұмыс жасауы.

Осы жағдайдың салдарынан спорт мектептерінде балаларды ерте жастан спорт түрлеріне мамандандару орын алуда, ал бұл жағдай өз тарапынан бала ағзасына ерте бастан үлкен жаттығу жұмыстарын атқарып денсаулығына кері әсерін тигізуде және спортқа ерте бастан маманданған жастардың спорттан ерте кетуін статистика дәлелдеп отыр.

Ғалымдар мен жаттықтырушылар жас балуандарды жаттықтырудың теориялық негіздері кенжелеп қалғандығын көрсетеді.

Көптеген ғалымдар балаларды 8-10 жастан күреске баулуға болады деп санағандықтарымен оқу-жаттығу жұмыстары мазмұнына бала жасына сәйкестенген, бала денсаулығының нығаюына қажетті жаттығуларды мол енгізуге көп көңіл бөлу керектігін айтады.

Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы балаларды спорт түрлеріне бейімділіктерін анықтау қазіргі спорттық ізбасарларды дайындау мәселесінде өте өзекті мәселе екендігі анықталды.

Республика бойынша спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жаттығушы балалардың болашақта үлкен спорттық жетістікке жетулері үшін осы бағытта арнайы ғылыми ізденістер жүргізіп оны Қазақстан Республикасы жағдайына негіздеу керектігі айқындалды. Осы өзекті мәселе бойынша спорт мамандары арасында жүргізілген сұрақ-анкеталық жауаптар қортындысы, спортшы ізбасарлар даярлау ісінде жаңа теориялық және әдістемелік ғылыми ұсыныстар керек екендігін дәлелдеп отыр.

«Зерттеудің міндеттері мен әдістері және ұйымдастырылуы» атты екінші бөлімінде зерттеу жұмысы барысында төмендегідей міндеттер қойылды: спортшы ізбасарларды дайындаудың ғылыми-педагогикалық негізін анықтаудың қажеттілігі; спортшы ізбасарларды даярлау жұмыстарына байланысты ғылыми-педагогикалық ізденіс жұмыстарын сараптау; қазіргі спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жаттығу үрдіс ерекшелігін зерттеу; бастапқы дайындық топтарында жаттығушы балаларға арналған тестілік-сынақтар түрлерін сараптау; жаттығушылардың спорт түрлеріне бейімділігін анықтау жолдарына байланысты жаттығу әдістемелерін дайындау оны тәжрибелік негіздеуге болады.

Қойылған міндеттерді орындау үшін келесі зерттеу әдістемелері қолданылды: ғылыми-әдістемелік педагогикалық әдебиеттерді талдау; педагогикалық бақылау; педагогикалық эксперимент; психологиялық зерттеу; анкета-сұрақ жауап ұйымдастыру; дене–күш көрсеткіштерін анықтау; бақылау сынағы; математикалық–статистикалық әдістемелері.

Сонымен қатар, ғылыми педагогикалық әдебиеттерді талдау қарастырылады. Бұл әдісті қолдану зерттеу жұмысының негізгі буыны болып табылады. Осы уақытқа дейінгі отандық және шет елдік зерттеушілерінің спортшы ізбасарларды дайындау жұмысындағы қолданылған теориялық және тәжрибелік әдістемелердің бағытын анықтау, оның Қазақстан жағдайына бейімделуі оқу-жаттығу сабақтарын ұйымдастыру түрлері, жаттығу жұмыстарының түрлеріне берілетін жүктемелердің мөлшері сияқты қажетті ақпараттарды сараптау арқылы өз жұмысымызға қажетті теориялық негіз және жұмысымыздың бағытын анықтауға мүмкіндік берді.

«Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында болашақ спорт түрлеріне бейімділікті анықтаудың маңыздылығы» атты үшінші бөлімінде спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып зерттелуі, спорттық жетістіктердің жоғарғы деңгейге өсуі спорттық ұйымдарға үлкен мақсат қойып, спортшыларды жаңаша дайындауға мүмкіндік береді. Көп жылдық спорттық дайындық–спортшылар даярлығының ұйымдық сипатын, тәсілдерді, амалдарының, міндеттерінің алмасып отыруын қамтамасыз етіп отыратын тұтас педагогикалық жүйе.

Өз кезегінде спортшыларды даярлау дене сапасын тәрбиелеу мен қимыл біліктілігін, машық пен дайындықты қалыптастырудың оқыту үрдісінде тиімді үйлесуіне жалпы дене дайындығы (ЖДД) мен арнайы дене дайындығы (АДД) құралдарының өсуіне жүктемелерді бірте-бірте артыру үрдісін қатаң сақтауға, дене сапаларының дамуын жас ерекшеліктеріне қолайлы болатын кезеңдерде дамытуды тиімді қолдана білуге негізделген. Спорттық ізбасарларды даярлау жүйесінің ұйымдық құрылысы спорттық оқу орындарының қызметіне негізделген. Спорттық ізбасарларды даярлау жүйесінің негізгі компоненті болып спорттық бағытта білім беру мекемелері оларға: балалар мен жасөспірімдер спорттық мектептері; мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер спорттық мектептері; жоғарғы спорттық мектептері; орта арнаулы оқу орындары; олимпияда резервін дайындайтын мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер спорт мектептері болып табылады.

Спорттық іріктеу мен бағыттау мәселесі әлдеқашан өз алдына ғылым болып саналады. Бала мен жасөспірімдердің мүмкіндіктерін болжай келе бапкер алдына талантты тұлғаларды іздестіру міндетін қояды. Спорттық болжауды жетілдіру мәселесі қазіргі таңда өз еліміздің де шетелдердің де мамандары тарапынан үлкен проблемалар ретінде қарастырылып отыр.

Жоғары шеберлік спортында республиканың жетекші жаттықтырушыларының көпшілігі орта жаста, ал олардың орнын толық ауыстыратын мамандар жоқ. Сонымен қатар, ауылдық жерлердегі жалпы білім беру мектептерінде 25 %-ның дене шынықтыру мұғалімдері жоқ, балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің оқытушылық құрамының 30 % — ның арнаулы білімдері болмауы, жұмыстың сапалы болуына кері әсер етуде.

Республикада дене шынықтырумен және спортпен шұғылданушылар саны 24,1 пайызға өстi, бұқаралық дене шынықтыру 17 пайызға арытты. Балалар мен жасөспiрiмдер спорт мектептерiн қысқарту тоқтатылды. Қазiргi уақытта, республикада 425 спорт мектебi жұмыс iстейдi, оларда 404421 мың балалар мен жасөспiрiмдер шұғылданады.

Спорттық іріктеу–бұл спорттық қызметтің қандайда бір түріне баланың (дарыны) бейімділігінің жоғары деңгейін анықтауға мүмкіншілік беретін кешенді іс-шара.

Спорттық іріктеу–ұзақ уақытты қажет ететін көпсатылы жұмыс, яғни спортшыны көпжылдық дайындау кезеңдерінде, оның жеке басын бағалауда кешенді әдістермен қамтамасыз етуде, зерттеудің түрлі әдістерін пайдаланған кезде ғана (педагогикалық, дәрігерлік-биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және басқа) тиімді болмақ.

Спорттық жүйе қызметіне тарту үшін белгілі бір шарттар қажет. Олардың ішіндегі өзгелеріне қарағанда ең маңыздыларына жататындары, оған жеке бейімділігі, талап, қызығушылық. Оларды анықтау, қалыптастыру мен дамыту табиғи және әлеуметтік факторлардың әсер етуімен болады.

Спорттық бейімділікті байқау, сонымен бірге қазіргі спорттық жедел дамуы және халықаралық спорттық аренадағы бәсекелестің қатты асқынуы, спорттық іріктеудің кейбір өзекті мәселелерін, оның зерттеу және ұйымдастыру тәжірибелік аспектілерін жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Спорттың жақсы дамыған бірқатар елдерінде спорттық іріктеу тәжірибесі кең бұтақ жайған.

Спорттық іріктеу ұғымы әзірге толығымен түсіндірме алған жоқ. Көптеген мамандар қандай да бір спорт түрінен жетістікке жету үшін жеке білімділікті (қабілеттілік, дарындылық) алдынала байқаумен байланыстырады.

Спорттық бейімділікпен бағытты анықтау үшін спортқа тарту барысында гуманистік, жалпы адами ұстанымы болуы керек. Спорттық мамандану болашағы яғни жеке қажеттілікпен жеке қызығушылыққа толығымен сәйкес келуі керек. Ең маңыздысы спорттық қызмет бағдарының мейлінше мақсаттылығы нақты қандай бағытта екенін анықтау, яғни оның жеке қабілетін жетілдіруге ықпал жасаудың тиімді болуы, тұлғаның қажетттілігі мен қызығушылығын қанағаттандыру және қалыптастыру басты болуы қажет.

Іріктеу, сұрыптау деген әңгіме болмауы керек, әсіресе спортқа тарту кезеңінде (егер, әрине денсаулығында кінарат болмаса) қалыпты әлеуметтік жағдайда барлығына өздерінің спорттық қызығушылығын қанағаттандыру үшін теңдей мүмкіншілік берілуі қажет.

Спортқа бейімділікті анықтау жолында мамандар мыныдай тұжырымға келіп отыр, спорттық жеттістікке жеке бейімділікті дұрыс анықтауға бір реттік бақылау, тестілеу және т.б. жүргізу жолмен аз уақыттың ішінде анықтау мүмкін емес екендігі, бізде осы пікірді қолдаймыз, және өз тараптарымыздан осы мәселені шешу жолдарын ұсынамыз.

Спорттық бейімділікті анықтау кезінде негізгі екі себепті ескеру қажет деп білеміз, оларға:

Спорттық бейімділік–жеке сипаттық күрделі кешен (биофизикалық және жеке-психикалық) бір уақытта пайда болып пісіп жетілмейді, яғни әртүрлі кезеңде жетіледі, ол спорттық қызметпен жас ерекшелігіне тәуелділігін ескеру.
Спорттық жетістікке жетудегі жеке мүмкіншілік және жеке бағдарды іске асырудың көрсеткіші жеке жетілудің табиғи ерекшелігі өмірдегі әлеуметтік жағдайдың әсерінен өзгеруі мүмкін екендігін әрқашан еске алу қажет. Осыдан барып жеке спорттық бейімділіктің анықтамасын бір жолғы іс-шара ретінде емес, кезең-кезеңімен жаңарып отыратын үрдіс ретінде жүзеге асыру керектігі туындайды.

Көпжылдық спорттық дайындықты шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады, оның әрқайсысы адамның жеке өмірінің бірқатар жылдарын қамтиды, оларға: бастапқы базалық дайындау кезеңі, спорттық – жетістікті жүзеге асыру кезеңі және спорттағы өміршеңдік кезеңі деп бөлуге болады. Бірінші кезең және оның ішкі кезеңдері уақыт аралығында бірыңғай емес, ол спортпен шұғылдануды бастаған уақыттағы жеке жас ерекшелігіне байланысты, спорттық жаттығуларды, жарыс қызметінің сипатын, спортшыны дамытудың жеке ерекшеліктерін басқа да факторлар мен жағдайларды дұрыс қоя білуде яғни жүйелі спорттық қызметті балалық және жеткіншектік жаста бастағанда көп жағдайда екі-үш жылда, бастапқы спорттық маманданудың мақсатты бағытын анықтау керек және осы кезде спорттық болашағын болжауға болады.

Іріктеу міндеті–адам қабілетін, өз уақытысында және дұрыс айқындауға, жаңадан келгендердің дарыны мен мүмкіншілігіне қандай спорт түріне сәйкес келуіне бағытталады.

Спорттық дарын–спорт түріне тумасынан сәйкес келуі, сонымен бірге дене және психикалық қабілеті сәйкес, сондай-ақ спортшының қабілеті спорттық жаттығу барысында жылдам және тиімді жетілуі. Спорттық дарын ұғымына тамаша денсаулық пен ағзаның анатомо-физологиялық ерекшелігі де кіреді.

Жоғарыда көрсетілгендер ерекшеліктер бір-бірімен тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады.

Спорттық дарындылықты құрайтын ерекшеліктер әр қайсысының алғашқы белгілері жаңадан келгендердің бойында анықталуы мүмкін, іріктеу өнері осы белгілерді дер кезінде анықтаудан тұрады.

Іріктеудің құрамдық жүйесі, бір жағынан спорттық топтарды мейлінше қабілеттеріне қарай дұрыс жинақтауға мүмкіншілік берсе, екінші жағынан-жаңадан келгендерді спорттың қай түріне қабілетті екенін табуына көмектеседі, осыдан жаттығушы өзінің мүмкіншілігін толығымен көрсете алады.

Спорттық бағдар мен іріктеу–дене тәрбиесі мен спорттың жалпы ілімнің негізгісі болып табылатындығын ескере келіп, спорттық бағдар, дарындылықты және адам қабілетін, спорттың қай түрімен шұғылдану керектігін ұсынатын немесе спорт түрі бойынша мамандануды оқытатын жеке пән ретінде спорт мектептерінде қарастырылуы қажет.

Спорттық іріктеу–белгілі бір спорт түрімен айналыса алатын адамдарды іздеу, ал сонан соң олардың ішінен мейлінше дарындыларын, таланттыларын ең жоғары шеберлікке жетуге қабілеттілерін арттыру жұмыстары атқарылады. Спорттың бағдар мен іріктеуі бір бүтін ұғым болуы керек және ол «спортқа жарамды» және «спорттық болашақ» деген екі түсінікті береді.

Спорттық болашақ–таңдаған спорт түрінде анықталатын қабілеттер және жарыс кезінде пайда болатын талаптарға адам қабілетінің жоғары дәрежеде сәйкес келуінен тұрады.

Спорттық іріктеу–бұл негізінен педогогикалық және ұйымдастыру іс-шаралар кешені, спорт түріне қажетті мақсат пен міндеттен туындаған мазмұндар мен формалар түрлерінің қосындысынан тұрады.

Осыған байланысты жеке қабілеттілік пен дарын мәселесі физиологиялық, биологиялық зерттеу мен спорттық шеберліктің өсуі бойынша педагогикалық терең бақылау жолымен анықталады олар алтау:

— денсаулығы;

— дене жетілуі және дене бітімінің ерекшелігі;

— жалпы және жеке дене дайындығы;

— психофизиологиялық ерекшелігі;

— әдіс–тәсілдік дайындығы және шеберлігі;

— психикалық және мінез-құлықтық ерекшелігі.

Осы істерді атқару мақсатында біздің ізденістің міндеттеріне сай спорт мектептерінде жан-жақты дайындықты бақылау тест-сынамасының көмегімен және балалардың мінез-құлығын бақылаудың арқасында қабілеттілік туралы көріністі нақты анықтай алуға мүмкіндік туды және олардың дене дамуын, шеберлігінің өсуін болжай алатын жағдайға жеттік. Осы сынақтардың арқасында баланың спорттық күреспен арықарай шұғылдануына шешім қабылданады, ал спорттық күреске бейімі аз деп табылған балалар үшін басқа спорт түрлеріне икемділіктері ескеріліп оларға басқа спорт түрлеріне ауысуына көмек беріледі, сонымен бірге қажет болған жағдайда ата-аналарға баласының басқа спорт түрімен шұғылдануы керек екендігі жөнінде ұсыныс беріледі.

Жыл бойы өткізілген сынақ-тестілердің көрсеткіштері, өткізілген жарыстардың қорытындылары және педагогикалық бақылау мен дәрігерлік бақылаудың негізінде бастапқы дайындық топтарындағы оқушылардың спорт түрлеріне бейімділігімен дене-күш қабілеттері көрсеткіштері бойынша балаларды спорт түрлеріне бейімділігіне қарай қорытынды шығаруға мүмкіндік туады. Осы қорытындылар нәтижесі бойынша ұсыныс жұмысымызда (24 кестеде) көрсетілген спорт түрлерін негізгі 5 топқа бөлген нұсқа бойынша балаларға ұсыныс жасауға мүмкіндік туды.

«Педагогикалық эксперимент қорытындыларын талқылау» атты төртінші бөлімінде балалардың түрлі жас кезеңдерінде дене қасиеттері бір мезгілде қалыптаспайтындығы белгілі болды. Әр қасиеттің дамуы үшін өсудің шыңына жететін кезеңдер бар, дамудың жеке бағдарламаларын генетикалық анықтайтын ерекшеліктері болады.

Спорттық күрес спорттың ситуациялық түрі болып табылады және әдістер, байланыстар, ауыстырулар күрделі әдіс-тәсілдік әрекеттері мен кешендердің жиынтығын құрайды. Олардың әрбірі нақты міндетпен, күштік, уақыттық және кеңістіктік өлшемдермен, координациялық күрделілікпен т.б. сипатталады.

Баланың 10-12 жас аралығы қозғалыс ептілігінің жоғары өсу қарқынына қолайлы кезең болып табылады. Оған орталық жүйке жүйесінің жоғары бейімделгіштігі мен қозғалыстардың кеңістік-уақыттық сипаттамаларының жетілуінен көрінетін қозғалыс апаратының белсенді дамуы септігін тигізеді.

Арнайы бағыттағы жасалған ойын мен тапсырмалар кешендеріне қажетті дене қасиеттерін иелену мен жаттығуды жүргізу әрекеттерін игеруге мүмкіндік берді. Олардың орындалуы барысында координациялық қабілеттердің дамуына үлкен назар бөлініп, реттіліктің дидактикалық қағидасы іске асып, қозғалыс әрекеттерін игеру жағдайлары қамтамасыз етілді. Ең бастысы баланың дене қабілеттерін толық айқындау мақсатында біз спорттық мектептерде қазіргі қолданылып жүрген сынақ-тестілерін бір рет емес үш рет қатарынан тапсыруға мүмкіндік бердік. Осылай жасау баланың өз мүмкіндігін толық көрсетуге жол ашты.

Арнайы ойындар дене қасиеттерін дамыту үшін бағытталған жаттығуларды жетілдіретін имитациялық жаттығуларға негізделді. Имитациялық жаттығулар әртүрлі жастағы болашақ спортшыларды қимыл әрекеттерге үйрету мен жетілдіру мақсатында пайдаланылды. Олар спорттық жаттығуды дұрыс қалыптастыруға, оны игеру үрдісін жеңілдетуге, қызметтік мүмкіндікті тиімді іске асыруды жоғарылатып, қозғалыс қызметтері арасында тиімді координацияны қамтамасыз етті және жарыс кезінде қажетті координациялық құрылымын орындауға септігін тигізді.

Жас балуандарды оқытудың әдістемесінде арнайы координациялық бағыттағы ойындар мен тапсырмалар кешенінің үлкен көлемін пайдалану (жалпы оқыту-жаттығу уақытының жартысынан көбі) бастапқы және кейінгі кезеңдерде әдіс–айла әрекеттердің игерілуін жылдамдатуға мүмкіндік береді деп корытындылай келе әдіс-айла әрекеттердің сыртқы биомеханикалық құрылымын және негізгі жарыс қозғалыстарының жалпы құрылымын сақтайтын, жаттығулар мен ойын тапсырмаларын қолдана отырып дидактикалық қағидаларын жүзеге асыра отырып, қозғалыс әрекеттерін игеруді жеңілдететін, жағдайларды жасау керектігін және жас балуандардың жалпы және арнайы дене дайындығының деңгейін арттыруға, тәсілдік ойды жақсартуға, сайыстың қиын жағдайларына бейімдеуге және олардан дәстүрлі емес тәсілмен жылдам шығуға, яғни кейінгі кезеңдерде жаттығу үрдісін анық басқаруға мүмкіндік бередіндігіне назар аударылды.

Бастапқы дайындық топтарында жаттығу сапасын жақсарту мақсатында жас балуандардың дене сапаларын жетілдіру үшін сынақ бақылаулар мен тесттер жүйесін құру қажет екендігін айқындалды.

Дене күш сапасын арттыру және күреске қажетті негізгі дене мүшелерінің дамуын анықтау мен болжау қажеттілігін, айқындау кезінде негізінен жылдамдық-күштілік сапаны жетілдіру спорттық күресті меңгеруге қажетті қабілеттер екендігі анықталды. Қазіргі кездегі сынақ тестілеріндегі дене қабілеттерін сынау үшін балаға бір рет мүмкіндік берілетін болса, біздің сынақтарымызда балаға үш рет мүмкіндік берілді, осылай жасау бала мүмкіндігін толық ашуға және сынақ түрлерін көп рет орындауға мүмкіндік берді. Бұл сынақ тестілер үлгісі берілген (2 кесте).

2 кесте — Тәжірибелік топтар арасындағы өткізілген сынақ–тесттер үлгісі

Аты жөні

Туған жылы

30 м жүгіру 3 рет (орташа көрсет-кіші)

5 минут үзіліс-

сіз жугіру (орташа көрсет-кіші)

Бір орыннан ұзындыққа секіру

3 рет (орташа көрсеткіші)

Бір орын-нан жоға-рыға секіру

3 рет (орташа көрсет-кіші)

Тығыз-далған допты екі қолмен бастан асыра лақтыру 3 рет (орташа көрсеткіші)

Белте-мірге асылып тартылу

3 рет (орташа көрсет-кіші)

Балалар мен жасөспірімдер спортындағы қолданып жүрген жекпе-жекте және балуандарды мамандандырудың бастапқы сатысындағы теория мен тәжірибені толықтыратын құрал болып табылады.

Мәселе спорт түрінде мамандануды қай жастан бастап емес қалай жасау қажет екендігі басты болып отыр. Барлығы оқыту-үйрету әдістемеден, жаттығудың мазмұны мен жарыстарға дайындау сипатына байланысты екендігі анықталды.

Біздің зерттеу және сұрақ-анкеталары көрсеткендей дарынды балалардың күрестен кету себептерінің негізі қазіргі балалар арасында қолданылатын жарыстар жүйесі екендігіне көзіміз жетті. Қазіргі ереже бойынша жас балуандар ересектер тәртібімен күреседі, тек салмақ категориялары өзгеріп, айқастар уақытына азғана шектеулер қойылады. Жоғары нәтижелер көрсеткен балалар жыл бойына түрлі аумақтағы жарыстарға міндетті түрде 8-10 рет қатысуға тиіс. Кейде ең талантты деген балалар жастардың тіпті ересектер арасындағы жарыстарға қатысып 3-5 кг салмағын жеңілдетуге мәжбүр етіледі. Осы жағдайды біз ескере келіп жарыс өткізуді бастапқы дайындық топтарында ойын-эстафета түрінде ай сайын өткізуді жоспарладық, нәтижесінде балалардың дене дайындықтары арытып, барлығы жарысқа ынтамен қатысты.

Сонымен қатар спорт мектептерінде ересек балуандарды оқыту мен жаттықтыру мазмұнын еш өзгеріссіз балалар топтарына ығыстырған.

Ағзаның жас ерекшеліктерін ескермей жаттықтыру және жарыс жүктемелерін, қолдану жастардың жоғары нәтижелерге жетпестен күреспен айналысуды тоқтатуға және түрлі жарақаттарды алуларына жиі әкеледі.

Біз алдымызға (спортшыларды жастық психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып) негізгі дене сапасының табиғи дамуына жағдай жасауға, балуандарды әркелкі әдіс-тәсілдік арсеналдарымен қаруландыруға, жарыс кезінде төзімділікке тәрбиелеуге ықпал ететін оқыту мен жаңа жарыстар жүйесін құруды мақсат еттік.

Біз ұсынып отырған жүйенің мазмұнында әрбір жаңа кезеңде дене сапасын дамыту үшін қолайлы жағдайлар қарастырылған, ал жарыстар жүйесі олардың жалпы дене дамуына ықпал етуге тиіс деген мақсатта ұйымдастырылды.

Балалардың күреске деген табиғи құштарлығын ескере отырып, балаларды ерте бастан қарапайым күрес, әдіс және тәсілдік машықтарына үйрете бастауды мүмкін деп есептейміз. Ол үшін біз түрлі жастағы балалармен дәрістердің мазмұнын анықтайтын міндетті және ерікті бағдарламалар бойынша жарыстар жүйесін ұсынамыз.

Бұл жүйе бойынша тікелей жекпе-жек күресу түрін өткізуден бас тарттық, олай ету жарыстарда балаларды аса үлкен психикалық күйзелістен сақтандыруға жәрдем етеді, сонымен қатар дене-күшін, әдіс-тәсілдік дайындықтың мықты іргетасын қалатуға мүмкіндік туғызады.

Спорттық ізбасарларды даярлау әдістемесі бойынша жүргізген тәжірибе негізінде түрлі дене сапасын арттыруға және жоғары координациясы бар жаттығулар алынды. Міндетті бағдарламада бекітілген бұл жаттығулар балуандардың дене сапасының даму деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.

Жаттығулар орындау күрделілігімен қиындықтардың өсуімен таңдалған. Мәселен 10-11 және 12-13 жастағы балалар үшін олардың дене сапасының даму деңгейін ғана емес, оларды ерекше жағдайларда өздерінің қай спорт түрлеріне икемі бар екендігін көрсете алатын қабілеттерін анықтауға мүмкіндік беретін жаттығулар бағдарламаға енгізілді.

Міндетті және еркін бағдарламалар бойынша жарыстар жеке, командалық және жекелей-командалық (оларды салмақтық дәреже бойынша, тіпті біріншілік үшін де жүргізуге болады) бола алады. Жеңімпаз барлық жарыстар түрінен жиналған ұпайларымен (ортақ жеңіс үшін) сонымен қатар бағдарламаның әрбір түрі бойынша бөлекте анықталып жеке және командалық топта жұмыс істей білу дағдысын арттырады (3 кесте).

Бұдан келіп тек қана іріктеу қажеттігі ғана емес, қимыл-қозғалыстағы функционалды және психологиялық қабілет жағынан алғанда дарынды, өзінің дарындылығы есебінен қарқынды жаттығуларға төтеп беретін, сондай-ақ, бала денсаулығына нұқсан келтірмей, тосын жағдайларда жоғары нәтижелер көрсете алатын жас спортшыларды іріктеу мен іздестіру қажеттігі туындайды.

Балаға қандай да бір спорт түрімен шұғылдануды ұсыну үшін ең аладымен оның бойындағы қабілеттері мен қасиеттерін нақты тани білу қажет. Сондықтан іріктеудің мәні де спортқа жаңа келушілердің бойындағы берілген спорт түрлеріне қатысты және осы спорт түрінде жетістіктерді қамтамасыз ететін қабілеттерін уақытылы, дұрыс анықтау қажет. Зерттеудің бұл бөліміне жарыстық әрекеттердің үнемі өзгеріп отыратын жағдайларында спортшылардың әдіс-тәсілдік қимылдары мен ден-күш қабілеттерінің деңгейін, үнемділігін, жетістіктерінің өсімін бағалау енді. Арнайы дайындық пен арнаулы күрес әрекеттерін спорттық күрес ережелерінің талаптарына сай жақындатылған ойындар, эстафеталар арқылы анықтауға мүмкіндік жасалды.

Ұсынылған жағдайлар балалар мен жасөспірім спортындағы қолданып жүрген жекпе-жекте және балуандарды мамандандырудың бастапқы сатысындағы теория мен тәжірибені толықтыратын құрал болып табылады.

Шет ел және Қазақстандық ғалымдардың спортшы ізбасарларды дайындаудағы жүргізген ғылыми-ізденістері мен нормативті құжаттарды саралау және жүргізілген ғылыми-педагогикалық зерттеу нәтижелері төмендегідей қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.

Біріншіден, бастапқы дайындық топтарында ізбасарларды даярлау көп жылдық спортшы даярлау жұмысының ең маңызды кезеңінің бірі екендігін атап өтеміз.

Екіншіден, отандық және шет ел ғалымдары таңдаған спорт түріне мамандандыруды спорт мектептеріндегі бастапқы даярлық топтарынан бастау керектігін бірауыздан қолдамайтындықтары айқындалды.

Үшіншіден, зерттеу барысы шетелдік ғалымдар мен мамандардың спорттық бейімділікті анықтау саласы бойынша ғылыми ізденістер жасағандығын, оның нәтижелерін тек өздерінің спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу жұмыстарына енгізгендіктерін көруге болады.

Осы зерттеу бағыты бойынша Қазақстандық ғалымдар ішінде Е.А. Алимхановтың «Балуанның дене-күш қабілеттерін арттыру» атты еңбегі, Б.К. Қаражановтың «Медико-биологические и психологические особенности спортивной борьбы» атты еңбегі және Д.Б. Тұрлыхановтың «Отбор перспективных спортсменов и планирование учебно-тренировочного процесса в ДЮСШ и СДЮШОР» атты еңбектерінен басқа бастапқы дайындық топтарында спортшы ізбасарлар даярлау проблемаларына байланысты ғылыми ізденістердің жоқ екендігі анықталды.

Төртіншіден, қазіргі спорт мектептерінде қабылданған спорттық күреске арналған оқу-жаттығу бағдарламасы 250 млн халқы болған Кеңес Одағы кезінде қабылданған бағдарлама және осы бағдарламаның мазмұны қазіргі 16 млн халқы бар Егеменді Қазақстан жағдайына бейімделмей қолданысқа енгізілгендігін көруге болады.

Осы жағдай спортшы ізбасарлар даярлау және спортқа дарынды балаларды іріктеу мәселесіне байланысты бастапқы дайындық топтарына арналған арнайы оқу-жаттығу бағдарламасын жасау спорт мектептеріне қажет екендігін көрсетті.

Бесіншіден, қазіргі спорт мектептеріндегі нормативтік құжаттар спорт түрлеріне баланы бірден мамандандыруды көздейтіндігі және спорттық жарыстарды ересектер үшін қабылданған ереже бойынша өткізу орын алғандығы, және осындай жағдай балалар денесіне, психологиясына үлкен күш түсіретіндігі анықталды.

Жүргізілген зерттеулер мен алынған нәтижелер төмендегідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:

Отандық және шет ел мамандары мен ғалымдары спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарын спортшы даярлаудағы өте жауапты кезеңі деп санайды.
Бастапқы топтардағы жаттығу бағдарламасының мазмұнына сай болашақ спортшыны іріктеу, спорттық мамандандыруды дәл табу жұмысының осы кезеңде іске асырылатынын дәлелдейді.
Бала ағзасының физиологиялық даму ерекшелігін ескере келіп бастапқы дайындық топтарында балаларға жаттығу жүктемесін жоспарлау кезінде ептілік пен жылдамдық, координациялық түрлеріне баса көңіл аудару керектігі анықталды.
Қазіргі спорт мектептеріндегі жас балаларға арналған сынақ-тестілерінің ақпараттық дәлдігінің төмен екендігін көрсете келіп, бала физиологиясының даму ерекшеліктеріне қарай оқу-жаттығу мазмұнына толықтырулар мен өзгерістер енгізу қажеттігі туындайды.
Спорттық жарыстарға баланы ерте жастан қатыстыру бала ағзасына және психологиясына үлкен ауыртпалық түсіретіндігін ескере келіп балаларға арналған жеке жарыс бағдарламасын жасау керектігін көрсетеді.

ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жаттығушылардың спорт түріне бейімділігін анықтауға байланысты жүргізілген зерттеулер барысы келесі тәжірибелік ұсыныстарды іске асыру қажеттілігін көрсетеді:

1 Қазақстан республикасындағы балалар мен жасөспірім спорт мектептеріндегі спортшы ізбасарлар даярлаудың сапасын анықтау және жетілдіру мақсатында ҚР туризм және спорт министірлігі тарапынан әр обылыстарда эксперименттік бақылау алаңдарын ашудың қажеттілігін ұсынады.

2 ҚР спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу бағдарламасын дайындаудың сапасын арыттыру мақсатында спорттық бейімділікті анықтауға арналған арнайы теориялық және тәжірибелік сабақтарды өткізу қажеттігін көрсетеді.

3 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу сабақтарының мазмұнына көптеген спорттық ойындар мен жаттығулар түрлерін баса енгізу тиімді екендігі ұсынады.

4 Спорт мектептеріндегі алынатын сынақ-тестілерін өткізгенде жаттығушыға бірнеше-рет өз мүмкіндігін көрсетуге жағдай жасау, сынақ-тестісінің толық обьективті болуына көмектеседі.

5 Спорттық жарыстарды ойын-жаттығу түрінде өткізу баланың дене қабілеттерінің еркін өсуіне және психологиялық күйзеліске түспеуіне көмектеседі.

6 Дене тәрбиесі және спорт мамандарын дайындайтын ЖОО оқу-бағдарламасына осы зерттеу нәтижелері қорытындыларын енгізу ұсынылады.

7 Спорттық мектептеріндегі казіргі қабылданған тәртіп бойынша бастапқы дайындық топтарындағы балаларды бірден спорт түрлеріне бөлу, тиімсіз екендігін көрсетеміз.

8 Бастапқы дайындық топтарындағы балалардан жыл соңында қабылданатын сынақ-тестілері қорытындысы бойынша спорттық күрес түрлеріне «жарамсыз» деп табылған балаларды спорттық мектептен шығармай басқа спорт түрлеріне бейімділігін анықтау арқылы кеңестер беруді ұсынамыз.

Күрестің даму тарихы мыңжылдық деп есептейдi. Тұрақты соғыстар және даулар ерекше өнердiң дамуына барынша мүмкiндiк туғызды ол — өзiн қорғауды өнері болатын. Өзiн қорғаудың әдістерін Ежелгi Мысыр, Ежелгi Римде, Индия, Қытай және көпшiлiк басқа елдердi бiлдi.

Бұрынғы қақтығыстар да жауынгерлер қауiпты қарумен қаруланып айқасқанда қоян-қолтық айқастар көбiнесе шайқастардың тағдырын шештi. Ежелгi Мысыр, Римдiк империя, Грецияның тарихтары сондықтан зерттеу кезінде әр түрлі күрес тәсілдерінің жазба деректерін табады. Қиыр шығыстың елдерiне және Оңтүстік Шығыс Азия жауынгерлері қарумен де, қарусыз да айқастарды жеңіс тауып отырған.

Әр түрлі техника әдiстерiн қолданатын Ежелгi Индия болып табылады. Төрт мың жылы бұрын протоиндияның өркениетiне үлкен табыстарының бiрі, физикалық және рухани жүйенің дамуы йога болды.

Йога шығыстың жауынгерлiк өнерлерiнiң дамуына үлкен ықпал көрсеттi. Йоганың цигун қытай жүйейесіндегі шығыс мектептерінде үйретілді, олар тыныс алу жаттығуларлары. Сол тәрiздi Чань Буддасында йога дiни ұғымға ие болды.

Ежелгі үнді жазбаларында Упанишад (VIII–VI ғғ. бзд. күрестің әр түрлі тәсілдері кездеседі. Лотос сутр әдістері топқа бөлініп соққы, лақтыруға, басып алуға және өмірлік маңызды организмне соққы жасалуы туралы жазылған.

V–VI ғасырлары iшiнде және бұл әдістер дамыды. Жауынгерлiк қабылдауларда жаттығу буддалық монахтардың әзiрлеудiң ажырамас бөлiгi болды. Өзiн-өзi қорғаудағы қажеттiк шындығында биiк болды, сонымен қатар Индияда он шақты соғысып жатқан кньяздктер. Олардың діндерінде қару ұстап жүру тыйым салындфы, сол себепті өзін өзі қорғау деңгейі жоғары болды.

Күрестердiң шығыс түрлерiнiң даму тарихы Қытайдың өзiне тығыз байланған. Әрине, ежелгi Қытай дене тәрбиесiнiң өз ұлттық әдiстерiн алды.

Гигиеналық сауықтыру гимнастикасы 2000 бзд жылдар бойы бар болды. Ұлттық күрестер қалыптасты.

Атақты қытай дәрiгер Хуа III ғасырда гимнастиканың жаңа жүйесін – «Бес зверей» ойынды деп аталатын жолбарыс, аю, бұғы, маймыл, құстың қозғалысына елiктейтiн гимнастиканы шығарды. Бұл гимнастикалар қытайдың өзiн-өзi қорғауды дамытуға үлкен үлесін қосты, у-шулардың әр түрлi стильдерiн көрсеттi.

V ғасырда, 527 шамамен жылда, бодхидхарма монах-буддист монахқауіпті Индиядан Қытайға қауіпті және ұзақ сапар шекті. Ол шаолинь янцзының астындағы Хуаньсiнiң провинция орналасқан ежелгi монастырьде қоныстанды.

Буддизм, бодхидхарма қытай монахтары физикалық ауыр жағдайда екенін көріп олардың ауыр жаттығуларды орындай алмайтынын біледі. Сонда ол монахтарға буддизмдегі дене және рухын бекіте түсті. Үндi жетекшiсi қытайдың монахтарын йога жаттығуларына үнді гимнастикасына және қытай әдістеріне үйретті. Кейбір деректерге сүйенсек бодхидхормой екі ежелгі кітапта қолданылды «И-цин-цинь» және «Синь-су-цинь». Осылайша цюань-шу қытайдың бокс стилі құрыла басталды. Цюань-шу қытай боксі у-шу қытай ұлттық жүйесінің басты бөлігі болып саналды.

У-шу әдістері негiзгi 2 бағытта дамыды. Канг-фа — соққылар және блоктар қарастырылды, чоу-шы көбiнесе лақтырулар басып алу және ауыртатын әдістер қолданылды. У-шулардың дамуына негізінен дiни даосизмның ықпал етті. Даосс монахы Чжан Саньфан (1127-1279 жылда) Оңтүстік Сун династиясын басқарған кезде тайцзи-цюань әдәсін құрды, ол қазіргі кезде белгілі у-шу түрлерінің бірі. Ол құс пен жыланның айқасын көріп өзінің принциптерін құрды деген аңыз бар. Аңызда айтылғандай ол жылан мен құстың қозғалысын қөріп отырып шегіне отырып жеңіске жетуге болатынын байқады.

У-шу XVI–XVII ғасырларында Қытайдың сыртына да таралды. У-шуларды қабылдаулар ғасырлар жуық шамамен XVII-лердiң ортасында у-шуды Окинаваны және Жапония қабылдады, окинава каратэсы дамуы содан байқалды.

Жапонияда жапон күресi туралы алғашқы естеліктер Нихон Соку жапон шежірелерінде бар. Аңызда жапондықтар өздерінің аралдарын құдайды жеңіп бірақ алғандығы туралы айтылған.

Сумо ұлттық күресі — Жапониядағы ең әйгiлi спорттарының бiрi. Сумо ертеректе жауынгерлердi әзiрлеу үшін құралған болатын. Сумодан кейбір әдістер самурайлардың қорғанысы үшін қажет болды. Содан кейін жарыстардың ережелері қабылдана басталды.

XVIIғасырында Жапония өзiн қорғаудың бiртума жүйелерiн құрды. Такеноути Хисамори және «Явара» шамамен авторы Секигуди Дзюсин. Осы өзін өзі қорғау стиліне қытайдың у-шу түрі де кірді. Бұл жерде атап өту керек, күрестердiң барлық жүйесi қатал құпия дамитынын. Мысалы, самурайлардың өз символикасы болды және өзінің дзю-дзюцу стилі болды. Тек қана ХІХ ғ-дың соңында буржуазия революциясынан кейін күрес барлық адамдардың үйренуге жолы ашылды. Самурайлар өздерінің биліктерін жоғалтқаннан кейін өлтіруге үйрете бастады. Ал ХХ ғ-дың басында Жапонияда жекпе жектің каратэ түрлері де дами түсті.

Айки-до Жапонияның қазіргі әскери мәдениеті болып табылады. Ол ежелгі соғыс кезінде құралған. Айки-до қазір ежелгі ұлттылығын сақтап жаңа қарқынмен дамып келе жатыр.

Күрес бойынша жаттығулар жиындарын ұйымдастыру және өткiзу.

Жаттығу жұмысы үш бөліктен тұрады. Дайындау бөлімі өздеріне назар аудартады, жаттығуларды түсіндіреді, адамның организмін шынықтырып дайындайды. Мұның барлығы басқа жаттығу қолдануда қатты жүгірісте,жай жүрісте акробатикалық және имитационды жаттығулар кезінде қолданылады. Ерекше назар денені қыздыру және сiңiрлер, буындарды байлаған кезде аудару керек. Қыздыруды бiртiндеп орындау керек, бұлшық еттердiң барлық топтарын жұмысқа қосу керек. Тәжiрибелi күрескерлер өздеріне нақтылы жаттығулар кешендерiн бiртiндеп бастайды, олар негiзгi техникалық жаттығулар қосады. Бой жазуда қарапайым жаттығуларды қолданады (шеңберден шығару, әтештер айқасы, зат үшін талас. Бой жазу осы жағдайда қызық және қызу өтедi. Барлық жағдайлардағы күрестердiң пайда болуына дейiн бой жазу керек. Негiзгi жұмыстардың бiр бөлiгi — ұзақ уақыт бойы және үлкен ауырпашылық. Бұл бөлікте арнайы физикалық тактикалық-техникалық шеберлігі. Спортшылар алған білімдерін күрделі айқас кезінде қолданады.

Негiзгi жұмыстардың ұзақтығы шұғылданатын адамдарға байланысты, олардың күйіне қарай, спорттық шеберлiктi деңгейi, олардың алдына қойған мәселелері, сонымен бiрге қажеттi спорт керек-жарақты жаттығу залын қамтамасыздықтан тәуелдi болады.

Қорытынды бөлiкке жүктеменiң бiртiндеп төмендеуi, қалыпты жағдайға организмнің жинақтауы кiредi, әр түрлi тыныс алу жаттығуларлары босаңсыту жаттығуы. Жұмыстардың қорытындысында барлық жаттығуларға қорытынды қолданған дұрыс.

Спортшылардың алдыңда қойған мақсаттары әр түрлі болуы мүмкін. Жаттығу жұмыстарының негiзгi формаларына оқу-жаттығу, жаттығу, бақылау жұмыстары жатады. Оқу-жаттығу жұмыстары — сабақта кең таралған. Ұзақтығы шамамен екі сағаттай. Оларға жаңа техникалық әдiстер үйретіледі, сонымен бiрге жіберген қателері, техникалық қателері дұрыстау барысында жұмыс істейді. Әдістерді қиын айқас кезінде әр түрлі жағдайларда қолдануға үйретіледі. Кей жағдайларда оқу-жаттығуларды теориялық әңгімелерден бастайды.

Дайындық жұмыстардың бiр бөлiгi әдетте топтық әдiс ретінде жүргiзiледi. Топтық құрамада жаңа тактикалық-техникалық әдістерді қолдану пайдалы болып табылады. Тапсырма осыдан кейiн дайындалушылардың ерекшеліктері, шеберліктері және тапсырмалары ескеріледі.

Жаттығуларды жоспарлау

Жүйесiз жоспарсыз жұмыстар керектi нәтижелердi әкелмейдi. Керiсiнше, мұндай жаттығулар денсаулығына зиян келтіре алады. Сондықтан жаңа бастап жүрген спортшыларға да, шеберлерге де, жаттығудың жүйемен жүргізілгені дұрыс. Спорттық шаралардың жүйесі спорттық комитет ұйымдарымен құрылады.

Жаттығу жұмыстары

Жаттығу жұмыстарының айырмашылығы мұнда жаңа әдістерді зерттеуiне аз көңіл аударылады. Негiзгi жұмыс әбден жетiлдiруi бойынша бұрын талқыланылған апарады. Ерекше iлтипат физикалық және сапалардың адамгершiлiктi-ерiктiлерiн қабылдаулары және жеке кешеннiң комбинацияларының әбден жетiлдiруi, дамытуға және әбден жетiлдiруге бiлдiредi. Жұмыстар жеке ерекшелiктерiнiң есепке алуымен жүргiзiледi.

Негізгі жаттығудың бөлiгi

Негізгі жаттығудың бөлiгi – жарыстардың ереже бойынша айқасуы. Кейде екi айқас та жүргiзiледi. Айқастардан кейін кемшіліктері қарастырылады. Айқастардың өткiзілуі бойынша әр түрлi сыншылдық ескертулер айтылады. Айқастарды төрешiлiкпен өткiзу керек. Кейбiр маңызсыз жарыстардағы спортшысының қатысуы жарыс алдындағы дайындығы деуге болады.

Таңертеңгiлiк бой сергiту

Бой сергітулер далада күнде жүргiзiледi. Оның ұзақтығы 20-минуттардай. Бой сергітулерге: физикалық дайындықтың жоғарылатуы, организмның денсаулықты нығайтуы және шынықтыруы, сергек күйге келтіруі. Бой сергітулерге командирдың шешімімен күрескердiң күрес дамытатын нақтылы техникалық дағдыларды бекiтуге болады.

Дзюдо ережесі

Дзюдо (ауырту тәсiлдері, тұншықтыратын басып алулар, ұстап қалу) жата күресi техникасы арқылы жеңiске жетуге ұмтылатын немесе күрес әдi дзюдошылардың екi спортшыларының алыспағына апарған спорт күрестерiнiң түрi жағдайға байланысты, күрделi басқарушы, циклсiз, шапшаң-күш беретiнетiн болады.

Дзюдо арнайы кілемде – татамилармен деп аталған оның ұзындығы 1м х 1м х 4см немесе 2м х 1м х 4см. Татами екі аймақтан құралады. Ортасында төртбұрыш ұзындығы минималды 8мх8м максималды 10м х 10м, ол жұмыс орны деп аталады.

Татами ішкі жағдайы қауiпсiздiк бөлiгi деп аталады. Басқа түстерден, периметрі 3м. Орталығындағы жұмыс орындарында 4м қашықтықта ақ және көк сызық жүргішілген көлемі 10см ұзындығы 50см, қатысушылардың ойын басталмай тұрып және аяқталғаннан кейін орналасуының қызметін атқарады. Әрбір айқас қатысушылардың бас изеуімен басталады.

Дзюдо жарыстары өзіндік және командалыққа жiктеледi. Жекелей жарыстарда тек қана жеке нәтижелері және орны анықталса, командалық жарыстарында командалық орындармен анықталады. Жарыста қатардан шығуы жартылай финалдан олимпиадалық ойын ретінде өткізіледі немесе керісінше шатастырылған жүйедегідей болады.

Дзюдоға жарыстары нақтылы жас шамасына байланысты топтарда жүргiзiледi:

Кiшi жас шамасы – 12 жылдарға дейiн балалар және қыз балалар.

Орташа жас шамасы – 14 жылдарға дейiн жас балалар және қыз балалар.

Бас жас шамасы — 16 жылдарға дейiн жас бала және қызбалалар (20 жылдар және 23 жылдарға дейiн дейiн) жеткіншектер, ер-әйелдер, (30 жылдардан кейiн) ардагерлер.

Сайыскерлер салмақ дәрежелерге жiктеледi. Балалар және қыз балалар үшiн, жас баламен және қыздар үшiн 9 салмақ дәрежелер бар болады, салмақ дәрежелердiң 20 жасқа дейін, 23 жылдарға дейiн жеткіншектер үшін, сонымен бiрге ер-әйелдер үшiн – 7 салмақ дәрежелер. Жеткіншектерден басқа, еркектер үшiн және әйелдердiң жарыстары үшiн алады қатысушылардың салмағын есепке алынбайтын абсолюттi дәрежеде жүргiзiледi. Алыспақтың ұзақтығы қатысушылардың жас шамасына байланысты анықталады:

Кiшi жас шамасы – 2 минут.

Орташа жас шамасы – 3 минут.

Бас жас шамасы – 4 минут.

20 жастағыларға – 4 минут.

Ересектерге – 5 минуттар.

Ардагерлерге 60 жасқа дейін 3мин, 60жастан кейін 2,5мин.

Дзюдоисттың костюмы дзюдога деп аталады және 3 бөліктен тұрады: кеудеше, дамбалдар және түсi дзюдоисттың техникалық дайындығының деңгейiн анықтаған белдiк. Дзюдога көк түс бiрiншi шақырылған қатысушы және ақ түсте екiншi қатысушыда болуы керек. Дзюдога мақта немесе ұқсас материалдан өндiрiледi. Костюмның бiр бөлiгiнiң спортшылары үшiн ақ түстiң футболкасы болуы керек. Дзюдоисттың костюмы нақтылы талаптарға сәйкес келуi керек. Кеудеше мұндай санды жабу және дене бойлай еңсесi түскен қолдарға дейiн алып беру үшiн ұзын болуы керек.

Кеудеше кең әрі қаусырынады болуы керек сол жақтан оңға ығысуы үшін 20 см-ге жеткiлiктi. Кеудешенiң жеңдерi нүктеге дейiн алдыңғы тiзе және минимумына дейiн максимум алдыңғы тiзе 5 см-ге жоғары орналасқан ұзындығы болуы керек.

Шалбарлар 10–15 см кеңiстiк жеңмен және кеудешенiң аралығында жеңдері барлық ұзындығы бойынша болуы керек ал балтыры буынына дейiн аяқты барынша жабуы немесе нүктеге дейiн минималды 5см жоғары орналасқан жеткілікті. Аяқпен және шалбарлардың арасындағы балақтың барлық ұзындығы бойынша 10–15см кеңiстiк болуы керек. 4–5 см енмен белдiк кеудешенiң үстiненi екi рет орауы және жазық түйiндi бел деңгейде байлауы керек. Ұзындығы 20–30 см дей қалу керек. Егер киімі талаптарға сай келмесе төреші оны ауыстыруды сұрауға қақысы бар.

Айқастағы төрешiлiк құрамын бригадалық төрешілер құрайды. Арбитр және 2 қапталдағы төрешілер. Төреші жұмыс аймағынан тыс жерде ойынды басқарады, және де бригадалық төрешілердің ойы сигналдармен және қолдарымен көрсетіледі. Қапталдағы төрешілер жұмыс аймағының шектерiне қарама-қарсы бұрыштарында орналасады. Егер ол төреші шешімімен келіспесе онда ол өз ойын жеткізеді.

Айқас әрдайым төрешінің түрегеп тұру сөттерінде басталады «ХАДЖИМЭ». Төреші айқасты тоқтататын болса онда «МАТЭ» жариялайды. Төреші айқастың аяқталу туралы сигналдан кейiн командаға «СОРО-МАДЭ» береді.

Дзюдоисттардың бағалары айқастың аяқталуынан кейiн бiрдей болса немесе бағалар жоқ болса, онда қосымша «ГОЛДЕН СКОР» беріледі, ол бірінші бағалауға дейін немесе жазалауға дейін созылады. Егер ойын «ГОЛДЕН СКОР» тең аяқталып жатса. Жеңімпаз төрешілердің «ХАНТЕЙ» арқылы анықталады. Егер командалық ойында тең аяқталып жатса онда «ХИКИ-ВАКЕ» жарияланады.

Барлық техникалық әдістер үш бағалаумен бағаланады: ЮКО, ВАЗА-АРИ және ИППОН.

Түсiнiктер:

1) Лақтырғанда бедромен құласа бұрында КОКА берілсе қазір ЮКО беріледі;

2) Лақтырғанда бедромен құласа орындалуы онша емес болса онда бағаланбайды

Ұстап қалуға бағалаулар

15–19секунд ұстап қалса онда ЮКО.

20–24секунд ұстап қалса ВАЗА-АРИ.

25 секунд ұстап қалса ИППОН.беріледі

Шидо бiрiншi ескерту — еркiн жаза. Оппонентке шидо екiншi ескертуге юко бағасы берiледi. Оппонентке шидо үшiншi ескертуге ВАЗА-АРИ беріледі. Спортшыға төртiншi ескертуге шидо дисквалификацияны алады (хансоку — Макэ).

Түсiнiктер:

1) бiрiншi ескерту Шидо төреші көрсеткiшінде көрсетіледі, бiрақ оппонентке бағаны бермейді;

2) қосымша кезжесу кезіндегі ескерту төрешінің қапталдағы төрешімен ақылдасқанда беріледі (GOLDEN SCORE)

3) шидо бiрiншi ескерту қосымша кездесуде қарастырылмау керек бұл екi спортшылардың арасындағы абсолюттi жалғыз айырмашылық болып табылғанда қоспағанда жеңiмпаздың анықтауында (хантей) төрешілердің пiкiрi;

4) екiншi ескертудi (GOLDEN SCORE ) қосымша уақытында егер төрешілердің үшеуінің екеуі келіссе ойын тоқтатылады. Егер де 2 төрешінің жазалауға қарсы болса онда ойын жалғасады. Төрешілер төрешілер қауымымен ақылдасуға болады.

5) (GOLDEN SCORE ) қосымша кездесу Юниорлар үшiн қосымша кездесудегі ұзақтығы 3 минутты құрайды;

6) жұмыс аймағының өлкесi. Барлық қозғалыс, Nage Waza жағдайда созыла алады кез келген спортшылардың қайсысы жұмыс орнына тигенше жалғаса береді.

Түсiнiктер:

1) спортшы, қауiпсiздiк аймағында техникалық әдістер орындай жүріп қарсылас денесімен жерге тигенше дейін жалғастыра бере алады. Әрбір үзідліс техникалық әдістер кезінде МАТЭ негіз бола алады;

2) түрегелiп тұрып жұмыс аймағының өлкесiнде әдістерді орындау белгілері — үзiлiссiздiгі және белсендiлiгi;

3) егер техникалық әдістер жұмыс аймағының шеттерiнде басталған болса, (комбинация немесе қарсы шабуыл жасау) жалғаса бере алады спортшының жұмыс орнында жату жатпауына байланысты емес;

4) егер төреші матэ команданы жаңылып берсе, қапталдағы төрешілер техникалық әдістің орындалғанына сенімді болса онда олар МАТЭ командасын алып тастап техникалық әдісті бағалау керек. Мұндай жағдайда төрешілер төрешілер қауымына жүгіне алады.

Сайыскерлер дзюдо бойынша жарыстардың өткiзуiнiң ережелерiнiң талаптарына формасының сәйкестiгiне толық жауапкершiлiкпен қарайды. Төреші күмәнданатын болған жағдайда қатысушының формасының сәйкестiгiн тексере алады. Егер форма талапқа сай болмаса, жарыс ережелеріне сай төреші қаптал төрешісімен келісіп қатысушыны ойыннан шығара алады, судьялардың алалығында 2:1 жағдайында төрешілер қауымымен шешім қабылдап ойыншыны ойыннан шығарады. Жарыс ережелерінің талаптарына форманың сәйкессiздiгiне дисквалификация алған қатысушы жұбату шайқастарына қатысуына рұқсат етiледi.

Негативтi дзюдоны қатал жазалау керек. Төреші әйтсе де жазаны тек қана бұзушылық анық болғанда ғана берiлгенiн дәлелдеуі керек. Төреші тек қана ойын бұзушылықты қараму керек. Әдеттегiдей, сөйлем 5 секундтер 6-8 секундтердiң интервалын бiлдiреді, бiрақ 15-20секунд және одан көп бұзушылықтар тiптi (4-5 секундтер) тез жазалануы керек. Күрестiң 20–30 секундтердiң уақыт интервалында бұрынғыша бағаланады.

6.5.1 Басып алу немесе бақталасқа басып алуға бой бермеу.

Бұл бұзушылықтар (бақталастың басып алуын сақтап қалу үшiн қайырма жаға басып алу өз меншiктi) енді арқадан басып алып захват жасауға болады. Мұндай бұзушылықтың уақыт интервалы 5 секундтан көп.

Бұл тиым салынған әрекет 6-8 секунд iшiнде жазалануы керек. (самбо, еркiн, грек-рим күре) күрестiң басқа стильдерiнiң тактикасына кедергi келтiруге керек.

6.5.2 Жалған шабуыл.

Төреші жалған шабуылдар кезінде абай болуы керек, аяққа секірген жағдайда, тiзелерге секiрулер жасағанда бұндай жағдайда TOMOE-NAGE, SUMI-GAESHI, қосқан жөн, күрескердің көздегені Ne Waza болса, қарсыласты лақтыру емес. Осындай жағдайлар тиісті жазалануы керек. TOMOE-NAGE, HIKKOMI-GAESHI шабуыл болған жағдайда ғана қолдануға болады.

6.5.3 Шалбарын ұсьап қалу.

Қатысушыға, шалбарын ұстап қалып сосын шабуылдауға рұқсат етілмейді, бiрақ шабуыл басталған кезде шалбарын ұстап қалуға рұқсат етiледі. Қатысушы алдымен шалбарын ұстап қалған жағдайда сол себепті ойынды тоқтатады. Қолмен аяқтан ұстау MOROTE-GARI немесе KIBISU-GAESHIнiң жағдайында, мұндай әдістер тоқтатылмай жазаланбай керісінше бағалануы керек.

Хронометраж көрсеткiші барлық жарыстарда тақтада 0 мен 2 минут аралығындағы өседі. Күрескердiң түсiнiң шырағы әрбiр мерзiмнiң жеңiмпазын көрсетуi керек. Айқастардың ұзақтығы төмендегiше бекiтедi:

— 1–30сек байында 3 мерзiмде мектеп оқушылары және кадеттерi

— 2 минут бойында 3 мерзiмде сеньорлар және юниорлары.

Соңында әрбiр айқастан кейін жеңiмпаз мiндеттi түрде жарияланады. 2 мерзiм ұтқан күрескер айқастың жеңiмпазы деп жариялаланады. Егер екi мерзiмдерінде қатысушы жеңіске жетсе үшінші мерзім алынып тасталады. ТУШЕ ойын автоматты тоқтататылады. Мерзiм 0:0-шi есебiмен бiткенде соңында регламент белгiленген крестi белгiленедi. Крест 30 секундке созылады.

Қатысушылардың шақырылуы

Күрескерлер қатты және анық дауыспен кiлемдерге шақырылады. Күрескер қалпына келгеннен кейін 15мин өткесін жаңа айқастарға шыға алады:

— бақталастарды 3 рет 30 секундтерден кейiн шақыра алады. Егер кiлемге күрескерлер үшiншi шақырудан кейiн шықпаса, ол жеңілді деп есептейді;

— оның бақталасына жеңiстi бередi.

— қатысушыларды шақыруы француз және ағылшын тiлдерiнде жүреді. Ресейлiк чемпионаттарғда — орысша.

Қатысушылардың ұсынысы

Барлық күрескерлер әрбiр салмақ дөрежесіндегі халыққа төмендегідей көрiнедi:

— 1 және 2 орынның финалисттары өз бапкерлерiмен шақырылады. Төреші-хабаршы ол барлық регалийларын жариялайды. Кiлемнiң жетекшiсi, төреші және судья финалисттармен бiрге шығады.

Старт

Айқастың алдында әрбiр бақталасушылар шақырылған кезде өзінің трикосының түсіне қарай кілемде орналасады. Төреші орталық шеңберде тұрып екі күрескерді шақырады,қол берісумен қарсы алып олардың киімдерін тексереді. Күрескерлер қол алысып ойынды төрешінің ысқырығынан кейін бастайды.

Айқастың тоқтауы:

а) Төреші айқасты жарақатқа байланысты үзуi керек, регламенттiң 11-шi бабының ережелерiне сәйкес күрестi үзе алады. Күрескерлер айқастың тоқтаған кезінде әрбiр өз бұрышында тұруы керек. Олар куртка немесе кеудешенi үсіне жауып бапкерімен сөйлесе алады;

б) Күрес егер дәрiгерлiк себептерше байланысты жалғаса алмаса, шешiм дәрiгер, жауапты жарыста қабылдайды. Ол осы жағдайды баяндап ойын тоқтатылады. (егер төреші өрескел қате жаcаса) кiлемнiң жетекшiсi айқасты үзе алады. Сонымен бiрге ол төрешінің немесе судьяның бағасында өрескел қатенi байқаса айқасты үзе алады. Осы жағдайда ол олардың консультациясына шақырады. Егер кiлемнiң жетекшiсi консультацияның жанында көпшiлiк дауысын ала алмаса, ол 18-шi бап ескерiлген процедураны қолдануы керек;

в) бақталас еш уақытта айқасты өзі үзу алмайды, ал қарсыласты стойкада немесе партермен шабуылдау керек екенін өзі біледі;

г) күрескер егер қарсыласы қасақана жарақат жасаса айқасты тоқтата алады.жарақат алған жақ жеңімпаз деп есептелінеді.

Айқастың аяқтауы

Айқастың аяқталуы бақталастардың бiрлерiнің дисквалификация немесе жарақат алса болады.

Тыйымдар тыйым салынған тәсiл

Негiзгi тыйымдар

Күрескерлерге тыйым салынған:

— шаштарын, құлақтарын, гениталияны, жұлуға,тағы басқаларға, кез келген әдістер, қатты сөздер немесе тiстеп ауыртуға;

— бақталасты аяғымен тебуге, баспен ұруға, тұншықтыруға, өмiріне қатер төндiретiн немесе қарсылас жаралана алатын әдістер жасауға тыйым салынған;

— бақталастың iш немесе асқазанын шынтақпен немесе тiземен ұруға,қарсыласының трикосына жармасуына тыйым салынған;

— кiлемге жармасуға;

— айқас уақытында сөйлесу;

— аяқтың табанына бақталастың жармасуы;

— айқас нәтижелерi туралы өзара алдын ала уәделесу.

Кiлемнен кету

Партердегi кiлемнен кетіа қалса бұл турасында ескерту жасалырп дереу жазаланады. Шабуылшы күрескерге келесi баллдарды берiледi:

кiлемнен кету: – (0 ) бақталасқа ескерту + 1 балл.

Кiлемнен кету қауiптi жағдайда: – (0 ) бақталасқа ескертудi + 2 баллы. Күрес табандыда созылады. Барлық баллдар техникалық баллдар болып есептеледi.

Тыйым салынған тәсiлдер

Келесi әдістер тыйым салынған болып есептеледi:

— тамаққа тұншықтыру;

— қолын айналдыруы 90 градустан көп;

— бiлек өткiзiлетiн кiлтке қолдың басып алуы;

— екi қолдардың бас немесе мойынының басып алуы, сонымен бiрге тұншықтырумен барлық жағдай;

— екi есе Нельсон басыр алу бiр бүйiрден орындалмаса;

— бiлек сүйiр бұрышты құрастырғанда жағдайда онда бiр уақыттағы қысымы бар арқасына жаудың қолының басып алуы;

— бақталастың омыртқасының керiлiсiмен басып алу;

— кез келген бағыттағы бiр немесе екi қолдардың (галстук) басының басып алуы;

— бiр қолмен басты басып алуына рұқсат етiледi;

— құлағанда бақталас арқасымен жоғары қопарылғанда арқалар артынан табандыдағы басып алуларында бас (дененiң сырт басып алуымен ырғу) төмен тек қана бүйiрiне және ешқашан (пике) жоғарыдан төменге орындалуы керек;

— басып алу кезінде екi қолдардымен істеу керек;

— бас түрткiмен көпiр бағытында басу;

— егер тыйым салынған тәсiлдермен бақталасқа шабуыл жасалса оған ескерту iстелiнедi, оның бақталасы 2 балл алады.

Физикалық мәдениеттiң төңiрегiдегiн маманның кәсiби дайындығы және спорттың үлгiсiн ғылыми-әдiстемелiк әдебиетте дәл қазiр бiр мәнде қаралмайды. Авторлардың қатары нақты мамандыққа әлеуметтiк талап шығару эталоны болып табылатын маманның кәсiби әзiрлiгiнiң негiзiнде оның қызметiнiң үлгiсi жатуы керек деп санайды. Жаттықтырушы-оқытушты мамандық сонымен бiрге маманның творчестволық белсендiлiгiн бағалайды. Шығыс күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығы турасында кейбiр ерекшелiктерге мән беру керек.

Олардың санына күрестердiң әр түрлi түрлерiнiң танымалдылығы, сонымен бiрге шығыс күрестерiнiң белгісіз түрлерінің және әлі таныла қоймаған түрлерінің аренаға шығуы. Бұның барлығы тиiстi бiлiктiлiктiң мамандарын әзiрлеуiнің қажеттiлiгін анықтайды.

Шығыс күрестерi бойынша бапкерлердiң әзiрлеуiнiң жанында есепке алуды керек ететін келесi ерекшелiк — қолданбалы, спорт және сауықтыру мәнi. Мамандарды дайындауда процесіне маңызды өзгерістер енгізетін шығыс күрестерінің түрлі оқыту әдістеріне көзқарастар әр түрлі болады.

Зерттеудiң әдiсі және ұйымы. Шығыс күрестерi бойынша мамандардың әзiрлеу процесіне ықпалын көрсететiн ерекшелiктерін анықтау мақсатымен күрестердiң әр түрлi түрлерi бойынша жаттықтырушы-оқытуштардан сауал-сұрақ жүргiзілді. Сұрауда тренер қызметiнiң әр түрлi стажы бар және бiлiктiлiктiң деңгейi жоғары 62 маман қатысты, 60% респонденттер жұмыс стажы 5 жылдан астам да жоғарғы бiлiмi болды.

Нәтижелер және олардың талқылануы. Алған мәлiметтердiң талдауы келесi түрде шығыс күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығының мазмұнын көрсетуге мүмкiндiк бередi.

Спорттық бiлiктiлiк, спорттағы жетiстiк — мына барлық компоненттер шеберлiктi жетiлдiру үшiн қажеттi техникалық әсерлер болып табылады, мұнда физикалық дайындық шеберлікті жетілдіруге, спорттық квалификацияны жоғарылатуға мүммкіндік береді. Спорт жетiстiктері спорттық шеберлiктiң деңгейлерінен тәуелдi болады: спорттық бiлiктiлiк жоғары болған сайын жарыстарға қатысу мүмкіндігі де жоғарылайды.

Сонымен қатар шығыс күрестері бойынша мамандарды дайындау қызметтің іргесі болып табылады. Техниканың нақты көлемін меңгермей өзгелерді оқыту мүмкін емес. Педагогикалық қабiлеттiлiктер және дербес сапалар маманның психология педагогикалық дайындығының блоктерiн құрастырады.

Бапкердiң психология педагогикалық қызметiнiң жетiстiгi оның қабiлеттiлiктерiнен ғана емес, жұмысқа қатынасынан және бiлiмдерін әбден жетiлдiруiне талпыныстан да тәуелдi болады.

Күрескерлер арасында жүргізілген зерттеулер бойынша бір бапкерден келесіге аусудың себебінің 71,2 пайызында бапкердің біліктілігінің, білімділігіні, кәсіби шеберлігінің төмен деңгейде болуы болып табылады.

Сонымен бiрге дене төрбие бойынша мамандардың дайындығының сапасы теория және оқылытын пәннiң әдiстемесiнiнен белгілі болады. Тек алынған білім жүйесінің арқасында ғана кәсіптілік шығармашылық күйде болуы мүмкін.

Мамандардың пiкiрлерi талдаудың нәтижесiнде шығыс күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығының үш деңгейлi үлгiсiн тағайындалды.

Бiрiншi деңгей қызметтiң iргесi, оның негiзi, базасы болып табылады. Ең алдымен күрестердiң сайланған түрiнiң техникасымен ие болуға үшiн жеткiлiктi физикалық дайындығы болу керек. Басқа техниканың жеткiлiктi көлемiмен бiлмей оқыту мүмкін емес. Техникалық әсерлердiң көлемi спорттық бiлiктiлiктi қамтып көрсетедi. Маман өз спорттық бiлiктiлiгiн жоғарылатумен қатар қозғалыс дайындығын саналы, сапалы түрде жақсартажды. Қозғағыш дайындық сондықтан шығыс күрестерi бойынша маманның үлгiсi негiзiнде жатады.

Екiншi деңгей – бұл психология педагогикалық дайындық. Ұстаздың мамандығы педагогикалық қабiлеттiлiктер және берiлуi үшiн қажеттi қозғағыш тәжiрибе үйренушi кәсiби маңызды сапалардың бар болуын ойлайды.

Үшiншi деңгей арнайы теориялық дайындықты қамтып көрсетедi. Маман болу үшін техниканы меңгеріп қана қоймай оны орынды қолдана білу керек. Арнайы бiлiмi бола, бапкер жаттығу процессiн басқарып, мақсаттармен және есептермен сәйкес құрастырып, сонымен бiрге әр түрлi факторлардың тәрбиеленушiлердiң нәтижелерiне ықпалды зерттеп және пайда болатын мәселелердiң шешiмiнiң жолы табады.

Маманның жоғарғы дайындғына көбінесе байланысты болады. Күрес кезінде әр түрлі әдістерді ақылмен істеуді қажет етеді. Бұл әр-түрлі әдістердің дамуына әкеледі. Тез және дұрыс қимыл орындауы үшін аса үлкен деңгейде болуы керек. Маманның физикалық жоғарғы күйi ол оның деңгейінің техникалық жағын жоғарылатып, әртүрлi әдiстер тәсілдер мен көрсете алады.

Күрестердiң қосымша түрлерiмен иелiк ағайындас түрлерi бар ұқсастық өткiзiп, жұмыс қызықтырақ және таңырлық жасауға мүмкiндiк бередi. Жекпе жектің ұқсас түрлерімен айналысу одан сайын қызықтыра түседі.

Шығыс күрестерi бойынша маманның психология педагогикалық дайындығы бапкердiң жеке сапаларына нақтылы талаптарын күшейте түседі, педагогикалық қызметтiң бұл сапаларының сәйкестiгiн ескередi.

Сұрастырудың нәтижелерiнде шығыс күрестерi бойынша маман қандай құрылымды білуі керек екенін анықтады.

Заттарды келесi блоктерге шартты бөлуге болады:

— (анатомия, физиология, спорттық медицина) медицина-биологиялық;

— (психология, педагогика) психология педагогикалық;

— (ДТжСТмӘ, биомеханика, спорт метрологиясы) жалпы теориялық;

— әдiстемелiк немесе (сайланған спорттың түрi және спорттық жаттығуды негiздiң теория және әдiстемесi) мамандандыруды блок.

Маманның теориялық дайындығының құрылымындағы пәндердiң әрбiр блогiн оның лауазымы бойынша анықтаймыз. Жалпы теориялық бiлiмдердiң блогi бiрiншi деңгейi медицина-биологиялық пәндер бойынша өнер-бiлiмдердi құрайтын төрт деңгейлi iшкi жүйе екiншi деңгейде нәтижеде алды, үшiншiге — психология педагогикалық пәндер, төртiншi биiк деңгейде кәсiбимен шұғылдануға мүмкiндiк беретiн арнайы әдiстемелiк бiлiмдермен елестеткен.

Оку жоспары дәрістік, әдістемелік, семинарлык, оқу-тәжірибелік, тәжірибелік түрінде болып онда спорт түрлерінің тарихы, спорт түрлерінің әдіс-айлалары, тәсілдерін үйрету, шеберлікті шындау, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу, спорттық жарыстарды ұйымдастыру өткізу, оқу-жаттығу жиындарын өткізу жолдары оқытылады. Әдістемелік сабақтарда спорттық күрес түрлерінің әдіс-айлаларын, тәсілдерін үйрету, сабак түрлерін өткізу карастырылады. Оку-тәжірибелік, тәжірибелік сабақтарда әдіс-тәсілдерді үйрену, шеберлікті арттыру жаттығу негізінде өтеді.

Оқу-жаттығу сабақтары мен жарыстарды өткізуді үйренумен қатар мектептегі дене шыныктыру сабақтарын еткізу үйретіледі. Студенттердің мамандык шеберліктері мектептегі педагогикалық және спорттық мекемелердегі жаттықтырушылық тәжірибеден өту кезінде үйретіледі.

Семинарлық сабақтарда студенттер үй тапсырмаларын және өзіндік жұмыстарды орындау арқылы хабарлар дайындап тиісті бағаларын алады. Жоғарыда көрсетілген сабақ түрлерінен баска студенттермен олардын спорттық шеберліктерін арттыру максатында қосымша жаттығу сабақтары өткізіледі.

Студенттердің өзіндік жұмыс түрлеріне оқулыктармен жұмыс, реферат, курстық, дипломдық жұмыстарды жазу, жаттығу жоспарларын дайындау, күнделік жазу, ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысу, спорттык жарыстарды көру, талдау, қоғамдык жұмыстарға араласу т.б. жатады. Курстық жұмыстарды қорғау мамандық саласына байланысты орындалады.

Студенттердін білімін және спорттық шеберліктерін тексеру сынақ және емтихан түрлерінде оқу жоспарларында бекітілген мерзімдерде кабылданады.

Жергілікті жердің табиғат ерекшелігіне және құрал-жабдыктардың болуына байланысты, оку орны бағдарламаға қосымша өзгерістер енгізулеріне болады.

1-үлгі

Көпшілік-спорт және сауықтыру шараларының

жылдық күнтізбелік жоспары

№

р/с

Өткізілетін шаралар

Өткізілетін

уақыты

Қатысатын спортшылар

Өткізуге жауапты адам

2-үлгі

Дене тәрбиесі ұжымы кеңесінің құрамы 200…- 200… оқу жылы

№

р/с

Тегі, аты, әкесінің аты

Жұмыс орны, оқитын сыныбы

Кеңестегі орындайтын жұмысы

Тұратын мекен-жайы

Аяғанов Медет Асылұлы

Баянов Мұрат Датұлы

Мектеп директоры,

Дене тәрбиесі

Мұғалімі

Төраға

орынбасары

Абай д., 15-24

Арай, 23-45

3-үлгі

Дене тәрбиесі ұжымы кеңесінің отырыстарының жоспары

Тоқсан	Айы, күні	Күн тәртібіндегі негізгі мәселелер	Орындалғаны туралы белгі
I	қыркүйек
I	қазан
II	қараша
II	желтоқсан
III	қаңтар
	ақпан
	наурыз
IV	сәуір
IV	мамыр

4-үлгі

Дене тәрбиесі ұжымының … оқу жылына арналған жоспары

№

р/с

Өткізілетін шаралар

Өткізілетін уақыты

Өткізуге жауапты адам

Орындалғаны туралы белгі

5-үлгі

Сыныптар туралы жалпы мәліметтер … оқу жылы

Сын- ып	Оқушы- лар саны	Оның ішінде		Спорт ұйым- дастырушы	Жаттығатын мекемелер мен топтар					Сабақтан боса-тылған
Сын- ып	Оқушы- лар саны	Қыз- дар	Ұл-дар	Спорт ұйым- дастырушы	ЖДҚД	мектеп секц.	спорт мект.	спорт мект.	арн мед.т	Сабақтан боса-тылған

6-үлгі

Қоғамдық спорт нұсқаушылары

№ р/с	Аты-жөні	Оқитын сыныбы	Кеңестегі орындалатын жұмысы	Тұратын мекен-жайы, телефоны
1. Волейбол спорты бойынша
1.	Халелов Алмас	11	Жаттықтыру жүргізеді	Шәкәрім, 20-5 21-14-45
2. Шаңғы спорты бойынша
2.	Абышов Думан	10	Мектеп құрама командасына Жауапты	Абылай, 9-15 42-13-27
3. Гимнастика түрлері бойынша
3.	Акенов Азамат	10	Сабаққа дейінгі гимнастиканы жүргізеді.	Шоқан, 2-44 26-10-95

7-үлгі

Қоғамдық спорт төрешілері

№

р/с

Аты-жөні

Оқитын сыныбы

Қай спорт түрінен

Тұратын мекен-жайы, телефоны

Жеңісханов Әлібек

Волейбол, шаңғы

Сәкен, 13-19

8-үлгі

Спорт мектептерінде жаттығатын оқушылар тізімі

№

р/с

Аты-жөні

Сынып

Спорт түрі

Спорт мектебі

Мекен-жайы, телефоны

9-үлгі

Мектептің спорттық секциялары туралы мәліметтер … оқу

жылы

№

р/с

Спорт түрі

Жаттығушылар

Саны

Жаттықтыру өткізеді

жаттықтырушы

нұсқаушы

10-үлгі

Мектептің жалпы дене дайындығы топтары туралы мәліметтер … оқу жылы

№

р/с

ЖДД топтары

(жастарына байлан-ы

Жаттығушылар

Саны

Жаттықтыру өткізеді

жаттықтырушы

нұсқаушы

11-үлгі

Бастапқы және қорытынды сынақ жаттығуларының

көрсеткіштері

№ р/с	Оқушының аты-жөні	30 м		Жүгіру 3*10		Орнынан ұзындыққа секіру		6 мин жүгіру		Допты желкеден алдыға лақтыру		Қолдың қысу күші
	Айы	IX	V	IX	V	IX	V	IX	V	IX	V	IX	V
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	12	13	14	15

12- үлгі

Дене тәрбиесі мұғалімінің әрбір сыныпқа арналған жұмыс

дәптері 200… – 200… оқу жылы

№

р/с

Аты-жөні

Ұзындыққа

секіру

100 метрге

жүгіру

Ұ 2000

Қ 1000

Волей-

бол

Баскетбол

Жалпы

К-ш

баға

К-ш

баға

БАҒА

Ескерту: А — ағымдағы; Қ — қорытынды; К-ш – көрсеткіш; 1-тоқсан басында, 2-тоқсан аяғындағы көрсеткіш;

13-үлгі

Мектептің жылдық көпшілік-спорт және сауықтыру

шараларының өткізілуін есепке алу кестесі

№ р/с	Шаралар	Қатысқан командалар	Қатысушылар саны	Өткізілу бағасы	Ескертулер

14-үлгі

Мектеп құрама командасының … оқу жылында аудан,

қала жарыстарына қатысуы

№

р/с

Спорттық жарыстар

Өткізілу уақыты

Қатысқан командалар

Алған орындар

Ескертулер

15-үлгі

Мектептің жоғары спорттық көрсеткіштерге жеткен спортшылары

Жеңіл атлетика

№

р/с

Жоғарғы

спорттық

көрсеткіш

көрсеткен

оқушы

Жоғарғы

спорттық

көрсеткіш

Қашан, қай жарыста көрсетті?

Спорттық

разряды

Оқитын

сыныбы

Мекен-жайы, телефоны

16-үлгі

Гимнастика

№

р/с

Жоғарғы спорттық көрсеткіш көрсеткен оқушы

Жоғарғы спорттық көрсеткіш

Қашан, қай жарыста көрсетті?

Спорттық разряды

Оқитын сыныбы

Мекен-жайы, телефоны

17-үлгі

Спорттық дәреже (разрядтар) орындаған спортшылар тізімі

№

р/с

Аты-жөні

Сынып

Спорт түрі

Спорт дәрежесі

Қашан, қай

жарыста

көрсетті

Мекен-жайы

ҚОРЫТЫНДЫ.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

Назарбаев Н. Ә. Барлық Қазақстандықтардың өсіп – өркендеуі

2.Әбенбаев С. Оқушылардың құқықтық тәрбиесін ұйымдастыру \\ Сынып жетекшісі

Орманбекова Ұ. Жас ұрпаққа құқықтық тәрбие беру \\
Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. «Педагогика» Алматы 2002, 6бет
Әбенбаев С. Сынып жетекшісі. Алматы 2004

6.Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан -2030», Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауынан., Алматы. 2012ж.

Антропова М.В. Оқушылар күн тәртібі, денсаулық және еңбек қаблеттілігі.-М.: Педагогика, 1984

8.Дене тәрбиесі. Әдістемелік құрал Г.Маковецкая, Т.Васильченко, О.Меркель.Алматы кітап 2009ж.

9.Қ.Р. үздіксіз білім беру жүйесінде “Салауатты, денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыру” тұжырымдамасы. – Валеология, дене тәрбиесі, 2003. №1.

10.Базарбегі Т. Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі – Алматы; Рауан, 1994.

Б.Коузи., Ф.Пауэр. Баскетбол концепции и анализ /ағылш.тіл.ауд. Е.Р.Яхонтева.
В.В.Кузин,, С.А.Полиевской. Баскетбол: Оқудың бастапқы
Официальные правила баскетбола для мужчин и женщин. М.:
К.В.Суетнов. Обучение школьников игре в баскетбол: Оқу құралы.
Юный баскетболист: Жаттықтырушылар үшін оқу құралы / ағылш.тіл.ауд./
Гандбол. Справочник /сост. Н. П. Клусов/. М: 1982.
17. Зотов В.П., Кондратьев А.И. Моделирование подготовки гандболистов высокой
Ивахин Е.И. Ручной мяч. /Лечебное пособие для секций
Игнатьев В.Я. Гандбол пособие для ИФК. М: ФиС,
Клусов Н.П. Ручной мяч в школе. Пособие для
Клусов Н. П. Тактика гандбола. М.: ФиС, 1980.
Кудрнцкий В. Н. Гандбол. Минск: «Белорусе», 1977.
Спортивные игры и методика преподавания. Учебник для ИФК

Латышкевич Л. А., Турчнп И.Е.,

Теория и методика гандбола. Программа
Программа для ДЮСШ
Правила соревнований по гандболу. М.: ФиС, 1995.
Бриль М. С. отбор в спортивных играх. М.:
Волков В. М., Филин В. П. Спортивный отбор.
Гандбол. Программа для групп начальной подготовки ДЮСШ. М.:
Гандбол. Поурочная программа для учебно-тренировочных групп и групп
Кузнецов З.И. Мектеп жасындағы балалардың негізгі дене қасиеттерін дамыту // Ғылыми конференциясының жинақтары, Поланга, 1986 ж.

Қосымша

Спорттық жаттықтыру негіздері

Спорттың теориясы мен әдістемесі

Дене тәрбиесі мұғаліміне спорт дайындықтарының негізгі сипаттаммасын, оның оқушылардың дене тәрбиесі жүйесіндегі орнын білуі, спорттық бағдарлау мен іріктеуге белсене қатысуы қажет. Спорт дайындықтары бірнеше бағыттарға бөлінеді.

1.Әрбір спорт түріне дарынды балаларды қызықтырып, тарта білу.

2.Спорттық жаттықтыру үрдісін ұйымдастыру.

Жарысқа қатысу.

Оқушылар спортқа жан-тәнімен берлуі қажет. Егер оқушы спорт түрін жақсы таңдай білсе және онымен бар ықылысымен айналысса, онда ол сөзсіз жоғары көрсеткіштерге қол жеткізіді. Жаттығушылардың спорт секцияларында тұрақтамауы, оқу-тәрбие жұмысына кері әсерін тигізеді. Сондықтан оқушылардың спорт түрін таңдауына дене тәрбиесі мұғалімі мен жаттықтырушы бағыт сілтеп отыруы, бірігіп жұмыс істеуі қажет. Спорттағы бағдарлау және іріктеу кезінде спорт түрінің талаптарына, баланың өз басының ерекшеліктеріне,қабілеттілігіне көңіл аударған жөн.

Қабілеттілік-баланың өзі таңдап алған спорт түрінің қимыл, әрекеттерін тез және нәтижелі меңгере алуы және сол әрекеттердің оған ұнауы.

Спорттағы дарындылық дегеніміз-бала қабілеттілігінің, оның анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен үйлесуі. Сол арқылы спорт әрекеттерінің нәтижелі орындалуы.

Баланың қабілеттілігін, қызығушылығын, ұмтылысын, спорт түрімен шұғылданғысы келуін ескеріп сол спорт түріне бағыттау шараларын спорттағы бағдарлау дейміз.Оны бірнеше түрге бөлуге болады.

1.Үгіт, насихат, спорт түрлерінен мағлұматтар беру. Мектепте сабақ кезінде мұғалімнің баяндаулары, спорт туралы қабырға газеттері,стендтері,көрмелер,радио, теледидардан берілетін хабарлар, әдеби кітаптар оқу,спорт жарыстарын көру т.б.

Спорт туралы кеңес, әңгіме. Мектептің дене тәрбиесі пәнінің мұғалімі оқушымен ол жақсы көретін спорт түрі туралы әңгімелеседі, сұрақтарына жауап береді.

3.Оқушылардың спорт түрлеріне қабілеттілігін анықтау.

Оқушыларды қабілеттілігіне байланысты нәтижелі айналысуға болатын спорт түріне бағыттау.

Оқушының дарындылығын, спорттық көрсеткіштерін ескеріп нақтылы спорт түріне спорттық іріктеу дейміз. Спорттық көрсеткіштер: спорт түрлері жаттығуларының техникасын жақсы меңгере білуі,дене қуаты дайындығын сынақ жаттығуларынан жақсы көрсеткіштер көрсетуі, сол спорт түріне қажет дене қуаты қасиеттернің даму деңгейі т.с.с.

Жаттықтырушы дарынды балаларды іріктеп алып, оларды жоғарғы жетістіктерге жеткізуді жауапкершілігіне алады. Спорттағы іріктеу бірінші және екінші іріктеу деген екі кезеңге бөлінеді. Бірінші іріктеу-келешек спортшымен танысу,оны жан-жақты зерттеу. Ол мынандай әр түрлі іріктеу түрлерінен тұрады.

Қозғалыс қасиеттерін әр түрлі сынақтар арқылы бағалау.
Дене құрылысы ерешеліктерін көру,бағалау.
Психо-физиологиялық тексерулер (сұрақ қою әдісі)
Ата-аналарымен танысу.

Екінші іріктеу кезеніңде жас спортшының қабілеттілгі және бастапқы мамандану кезіндегі кемшіліктері анықталады. Іріктеу кезінде баланың морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударған жөн (ағзаның құрылысы және дене мүшелері). Спорт түрлері адаманың морфологиясына әр түрлі талаптар қояды. Мысалы, найза, граната, диск лақтырушылардың ұзын бойлы, ауыр салмақты болуымен бірге, айналу амплитудасы мен ұшу жылдамдығын үшін қолдары да ұзын болуы шарт. Жеңіл атлетикамен айналысушылардың аяқтарының ұзын болуы қажет т.с.с. Жоғары спорттық көрсеткіштерге жету үшін суға жүзу спорт түрлеріндегі баланың алақаны мен табанының жалпақтығының өзінің бірталай әсері бар екен.

Баланың денесінің, дене мүшелерінің өсуін, келешекте қандай болуын болжап, бағдарлаудың да көп маңызы бар. Мысалы, баланың бойы 8-9 жас кезінде жанындағы балалардан биік болса ол 18-19 жасқа дейін солай мүмкіндігі әлдеқайда көп.

Спорт түрін таңдау себептері. Ұл балаларда спорт арқылы дене қасиетін дамытуға,өзіне сенімділікке, мықты,күшті болуға ұмтылушылық байқалады. Қыз балалар әдемі қимыл мен мүсін сұлулығын жасауға ұмтылады. Балалардың спорт түрін таңдауына жалпылама үгіт, насихат көп әсер етеді. Сонымен қатар ата-аналары да баласының қай спортқа бейім екендігін байқап сол спорт түріне жазылуға ақыл кеңестерін бергені жөн.

Жаттықтырушылар іріктеу мен бағдарлау кезінде көптеген, әр түрлі амалдар қолданады:

Жарыс. Бұл амал ресми және әртүрлі бәсеке түрінде өткізіледі.
Жаттықтыру. Спортшының қабілеттілігін жаттықтыру сабақтары кезінде бағалау.
Бақылау сынақтары.Жаттықтыру кезінде қолданылатын негізгі жаттығу түрлерінен сынақтар алу.
Адам ағзасын зерттеу. Баланың қабілеттілігін әр түрлі аппараттар арқылы тексеру.

Қосымша

Іріктеу жарысында

Наурыз мерекесі қарсаңында «Қазақстан Барысы» чемпионатының аудан спортшылары арасында іріктеу жарысы өтті.

Қазақ күресінен өткен бұл белдесуге спортшы жастар қатарынан әртүрлі салмақ бойынша 120 палуан қатысып бағын сынады.

Олар екі күн бойы боз кілемнің үстінде дәстүрлі қазақ күресінің әдіс-тәсілдерін қолданып, шеберліктерін сынға салды. Тәжірибелі спорт мамандарына құрылған төрешілер құрамы әрбір палуанның белдесу барысында қимыл-әрекетін қалт жібермей-қадағалап, тиісті бағаларын ұпай санымен беріп отырды. Күрестің ереже-шарттарын қатаң сақтап жүргізді. Дайындығы жоғары, спорттық шеберлігі шыңдалған, әдіс-тәсілді қолайлы сәтте қолдана білген спортшылар жеңіске жетіп отырды.

Жарыс қорытындысында 38 кг салмақ дәрежесінен 90 кг дейін 26 салмақ және абсолюттік салмақ бойынша жеңімпаздар анықталды.

Сонымен қатар абсолюттік салмақ бойынша арыстандай ауыр салмақтағы палуандармен белдесіп, 7 палуанды тізе бүктірген жастар арасында Республикалық Чемпионаттың жүлделері Жандос Салиев топ жарып, бірінші орынға ие болып, «Ауданның Барысы» атанды.

Жеңімпаз болған палуандарды марапаттау салтанаты болды. Онда осы жарысқа ұйытқы болған «Нұр Отан» ХДП-ның аудандық филиалының бірінші орынбасары Н.Хайруллаев, аудандық мәдениет, тілдерді дамыту, дене шынықтыру және спорт бөлімінің бастығы Ж.Мырзабеков және сектор меңгерушісі Б.Төтенов «Нұр Отан» ХДП-ның аудандық филиалы мен аудандық мәдениет, тілдерді дамыту, дене тәрбиесі және спорт бөлімінің Дипломдарымен марапаттап, бағалы сыйлықтар тапсырды. Жүлделі орындарды иелеген палуандар облыста өтетін «Қазақстан Барысы» чемпионатының іріктеу жарысына жолдама алды.

Елімізде ұлттық спортты дамыту, жастарды патриоттыққа тәрбиелеу және салауатты өмір салтын насихаттау бағытындағы бұл дәстүрлі «Қазақстан Барысы» аудандық турниріне «Нұр Отан» ХДП-ның аудандық филиалы ұйтқы болып, жеке кәсіпкерлерден Түйешиев Оразғали, Орамалов Талғат және Нәжимов Жоламан демеушілік жасап, атсалысты.

Қосымша

Қазақстан республикасындағы дамыған спорт түрлері арасындағы спорттық күреспен шұғылданушылардың арасалмағы (% көрсеткіші)

ҚР барлық спорт саны	Спорт түрлерінің саны	Жаттығушы спортшылар-дың жалпы саны	%	Жаттық-тырушы-лардың жалпы саны	%
Олимпиадалық Ойындарға кіретін спорт түрлері	49	179630	100	6706	100
Олимпиада Ойындарына кірмейтін спорт түрлері	64	224791	100	8667	100
Спорттық күрес түрлері бойынша:
a) грек-рим күресі		10121	5,6	390	5,8
ә) еркін күресі		19257	10,7	721	10,7
б) дзюдо		15642	8,7	555	8,2
в) самбо		4243	1,8	160	1,8
г) қазақ күресі		12901	5,7	475	5,4

Республика бойынша спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтар (дзюдо, самбо және қазақ күресі түрлері) бойынша 1495 сандық көрсеткіштер көрсетіледі.

Қазақстан Республикасының обылыстары бойынша спорт мектептерінің бастапқы дайындық топтар саны (2009 жыл)

Республика бойынша бастапқы дайындық топтарындағы (дзюдо, самбо және қазақ күресі) шұғылданатын балалар 20115 сандық көрсеткіштер көрсетіледі.

Қазақстан Республикасының обылыстары бойынша спорт мектептерінің бастапқы дайындық тобында балалар саны

Спорттағы дарынды балаларға арналған жаңадан 6 мектеп-интернат ашылды, соның нәтижесiнде, мектеп-интернат оқушыларының саны 942-ден 2385-ке жеттi. Спорт резервiн даярлаудың облыстық орталықтарын құру жөнiнде жұмыс басталды. Халықтың дене дайындығының президенттiк сынақтары әзiрленiп, ол табысты енгiзiлуде. Республикада кәсiптiк спорт клубтарын, тұрғылықты жерi бойынша клубтарды және отбасылық спорт клубтарын құру басталды, салауатты өмiр салты қағидаттарын дене шынықтыру және спорт құралдары арқылы насихаттау жөнiндегi жұмыс жанданды. Сонымен қатар спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жұмыс жүргізу әдістемесі қазіргі топтар бойынша жұмыс жасауды қажет етеді.

В России наблюдается спрос на преподавателей казахского…

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

Дипломдық жұмыс. Жылжымалы ойындар негізінде негізгі қозғалыстарға үйрету әдістемесі

В Азербайджане сократили срок пребывания россиян на территории страны

Американка рассказала, как по Youtube выучила казахский язык

Вот, что такое настоящая дружба и братство — президент Азербайджана о Казахстане

«Вы у себя в России привыкли перебивать, зубастый российский СМИ»: Бозумбаев жестко отчитал российского журналиста

Украина отправила Россию в газовый игнор: Путина опять надули

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты