Диплом: Мұнайгаз секторына баға құру ерекшеліктері

Мазмұны

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………1

 

1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҰНАЙ ГАЗ СЕКТОРЫ – ОТЫН ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ КЕШЕННІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ……………………………………………….4

• Қазақстан Республикасының мұнай газ секторының даму ерекшеліктері…………………………………………………………………………………..4
• Қазақстан Республикасының территориясындағы шетелдік және отандық жұмыс істейтін компаниялар: шығындарды қалыптастыру…………………………………………………………………………………15
• Инвестициялық жоба көлеміндегі баға қалыптасуының теоретикалық мәселелері ……………………………………………………………………………………..26

 

2. КЕҢЕСТІК ДӘУІРДЕН КЕЙІНГІ КЕҢІСТІКТЕ БАҒА ҚҰРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ…………………………………………………………………………………….36

2.1 Шағын және орта бизнестегі баға құру ерекшеліктері………………………….36

2.2 Мұнай бағаларының қалыптасу динамикасы………………………………………..45

2.3 Мұнайға ішкі және әлемдік бағалар, мұнай экспорты……………………………57

 

3. МҰНАЙ ГАЗ СЕКТОРЫНДА БАҒА ҚҰРУҒА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘСЕРІ……………………………………………………………………………………………………….66

3.1 Жер қойнауын пайдаланушыларға салық төлеу…………………………………….66

3.2 Ұңғы сағасынан түпкі тұтынушыға дейінгі бағаның қалыптасу ерекшеліктері……………………………………………………………………………………………74

3.3 Әлемдік және ішкі нарықта бағаның құрылуына экономикалық және геосаяси факторларды бағалау…………………………………………………………………..89

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………….93

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР……………………………………………………………………..96

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР………………………………………………………………97

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу мақсаты:  Бұл  дипломдық  жұмыстың қарастырып отырған тақырыбы «Мұнайгаз секторына баға құру ерекшеліктері». Осыған  орай қазіргі таңда  біздің  мемлекетіміздегі көптеген мұнай өндіруші  компаниялардың мұнай және  мұнайгаз саласына деген сұранысы жылдан жылға өсіп, соның арқасында шетел инвесторларымен   қарым-қатынасымыз артуда. Қазақстан экономикасының жұмыс істеуінің нарықтық негіздеріне көшу және осыған байланысты  еліміздің  әлеуметтік, экономикалық және саяси келбетін  жаңғыртқан  түбегейлі  өзгерістер  принципті түрде жаңа проблемалар  мен міндеттерді алға тартуда. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы пайдалы қазбалар қорына өте бай, сонымен қатар білімді мамандар мен өндіріс потенциалына ие деп айтуға болады. Сол көптеген пайдалы қазбалардың бірі, Қазақстан елінің байлығы – мұнайгаз саласы болып табылады. Осы саланың дамуын қамтамасыз етуде қатынас қаражаттардың алатын орны ерекше. Мұнайгаз өңдейтін кәсіпорындардың өнімін кеңейту үшін қаражат көлемі өте үлкен, бұл ірі инвестициялар  үшін де ауыр болуы мүмкін. Сондықтан мұнайгаз саласында бағаның құрылуы нақты әрі үлкен көлемде табыс әкелетін  жағдайда болуы қажет.  Халқымыздың экономикалық — әлеуметтік хал-ахуалын одан әрі жақсартуда мұнай мен газ кенорындарының  бағдарлы да пәрменді  түрде игеру мәселесі мемлекетіміз үшін әлі  талай жылдар бойына басым бағыт болып қала береді.

              Қазақстан Республикасының индустриялық инновациялық  дамуының 2015  жылдарға  дейінгі  стратегиясында  мемлекеттің экономикалық  саясатының  басты бағыттарының бірі экономиканың шикізаттық  бағытынан кетіп, одан әрі әртараптандыру  және жаңа технологияларды  дамыту болып  айқындалады.  Экономиканың  серпінді  өсуінің  перспективасы отандық  жоғары технологиялық экспортқа бағытталған өндірістің дамуына,  кәсіпкерлік субъектілерінің инвестициялық белсенділігіне тікелей байланысты. Алдағы мақсаттарға  жету үшін алдымен  экономикалық әдістерге, атап айтқанда,  экономиканың дамуын мемлекеттік ынталандырудың жанама тәсілінің  негізгі құрамдаушысы  болып табылатын  салық салу жүйесіне негізделген, кәсіпкерлердің  инвестициялық белсендігін қолдауға басым бағытталған мемлекеттік саясат қажет.

               Мұнай – газ секторында компания мынадай қызметтер көрсетеді: Отандық   мұнай – газ рыногының бәсекелік артықшылықтарын бағалау, мұнай-газ секторы дамуының стратегиясын қалыптастыру саласында және жергілікті нарыққа кірудің оңтайлы жолдары  туралы мәліметтер беру, қазақстанда мұнай қызметін бастағысы келетін компаниялардың мүдделерін білдіру, мұнай мен газ саласында инвесторлармен жасалатын келісімдердің  техникалық, экологиялық,  экономикалық және өзге  аспектілерін  сараптамалық  бағалауды  ұйымдастыруды  жүзеге асыру.   Сондай ақ кенорындарын   әзірлеудің  технологиялық  тәсілін құрастыру,  мұнай өндіру,  жинау,  тасымалдау және дайындау,  газды тазалау,  кептіру және өңдеу,  мұнай  мен газдың  технологиялық  шығындарын  анықтау және нормалау саласындағы  ғылыми-зерттеу  жұмыстарын  орындауды  ұйымдастыру.

                  Әрбір  мұнай компанияларының  ең негізгі алға қойған мақсаты болады ол табысты  максимизациялау,  яғни шығындарды азайтып, тиімді жолмен пайда түсіру болып табылады.

                Зерттеу заты. Мұнай газ саласындағы  мұнай өнімдеріне  бағаның  құрылуы. Баға оның құрамындағы  элементтерімен  өте  тығыз  байланыса отырып  құрылады.  Өндірілетін  мұнайда парафиннің  жоғары   құрамдылығымен  ерекшеленеді.   Сәйкесінше  бұл белгілі  бір қиындықтарға әкеп соғады,  әсіресе, қысқы уақытта ауа райының  қатаң жағдайларына  байланысты  мұнайды  өндіру  мен тасымалдау  шығындарының  артуымен байқалады.  2001 жыл мен 2002 жылдың  басында  орын алған  мұнай  мен  мұнай өнімдеріне  ішкі   бағаның  төмендеу  кезеңінен  кейін  соңғы айларда   өндірістің   күннен күнге  өсіп отыратын  шығындары және әлемдік  бағалардың  артуы әсерінен ішкі  нарықта  мұнай мен мұнай өнімдеріне баға динамикасының  өзгерісі орнады. Қазақстандық  экономиканың  шикізаттық  емес секторы әлсіз  дамығандықтан  және оған ішкі құрылымдық  тұрақтылық  жағдайын бере алмайтындықтан  экономикаға  мұнай табыстарының  осындай әсері  оның мұнайға  деген әлемдік  бағаладың  ауытқуына  күшті тәуелді етеді. Мұнайға бағаны болжауда  мұнайға деген  сұраныстың әсері есепке алынады. Ол өз кезегінде әлемдік экономиканы  дамытумен, жаңа технологиялар мен энергия көздерін  енгізумен анықталады. Сонымен қатар, әлемдік нарықтардағы мұнай ұсынысы  және оны тасымалдау мүмкіндіктері  де есепке алынды. 

                 Зерттеу объектісі. Жасалынған жұмыстың   басты объектісі болып  мұнайгаз өндіретін  компаниялар болып табылады.  Қазір мұнай және газ өндіретін  компаниялар жылдан жылға өсіп келуде.  Олар өндіретін  мұнайының сапасы, көлемі, түрі,  барлануы, өңделуі, жеткізілуі сияқты тағы басқа көптеген қызмет көрсетулерімен ерекшеленеді. Қазақстан әлемдік бірлестікте мұнайлы держава ретінде танымал. «Қара алтынның»  өңделуі мен экспорты үлкен көлемдегі бюджеттік табыс болып табылады.  Компанияларға берілетін жоғары баға көптеген компанияларның кәсіби  билікке қол жеткізуге жетелейді. Бүгін Қазақстанның  ең ірі компаниялары  мұнай өнімдерін тасымалдаудың  балама бағыттарын іздестіруде және қазіргі бар мұнай тасымалдау жүйелерін дамыту жөнінде белсенді жұмыс жүргізуде. өткен жолымыз бізге болашаққа сенімді үмітпен қарауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҰНАЙГАЗ СЕКТОРЫ – ОТЫН ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ КЕШЕННІҢ  НЕГІЗГІ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ.

 

1.1. Қазақстан Республикасы мұнайгаз секторының  даму ерекшеліктері.

 

                2000 жылдан  бастап Қазақстан  экономикалық   өсу үстінде. Энергетикалық сектордағы  шоғырланудың  көп бөлігін  құрайтын  энергетикалық  реформалар  мен шетел  инвестициясы  мұндай өсудің  ең басты катализаторы болып табылады.  Бұрынғы Совет Одағы  республикаларының  ішіндегі шикі мұнайды сыртқа  шығару   (экспорттау)  жөнінен Қазақстан Ресейден  кейінгі  екінші орында. Каспий  аймағында  Қазақстан  шикі мұнайдың  ірі қорларына  ие. Құрлықтағы,  сол сияқты шельфтегі  көмірсутегінің  анықталған қоры 1,2 – 1,4  млрд  теңге  шамасында бағаланады.

                  Қазақстанда  3 ірі мұнай өңдеу зауыты  бар.  Олар:  солтүстік аймақты  мұнай өнімдерімен  қамтамасыз ететін  Павлодар зауыты,  батыс аймақта – Атырау  мұнай өңдеу зауыты, оңтүстік аймақта  Шымкент мұнай өңдеу зауыты,  олардың  өңдеу қуаттылығы  жылына 21,0  млн теңгені құрайды  (күніне шамамен 427 мың баррель мұнай). 2005 жылы бұл 3 мұнай өңдеу   зауыттарының  барлығы  шамамен  11,2 млн тонна (күніне  шамамен 224  мың  баррель мұнай)  шикі мұнай өңдеді.  Павлодардағы  МӨЗ ішкі  мұнайды  батыс Сібірден алады,  Атырау МӨЗ  Қазақстанның   батыс аймағындағы отандық   мұнайды өңдеумен  айналысады, ал Шымкент  МӨЗ қазіргі  уақытта Қазақстанның  оңтүстік аймақтарының  мұнайын пайдаланады.  АМӨЗ  жылу  бойынша  европалық  стандарттарды  қанағаттандыратын  қосымша   қуатты іске қосу үшін  жетілдіру кезеңінде.  Қазақстан – газдың нетто экспортшысы. Қазақстан га қорының көп бөлігі Каспий теңізі  маңындағы  батыс аймақта. Дәлелденген газ қорының  25%  Қарашығанақ  кенорнында орналасқан.  Мұнай құбырларының  инфрақұрылымы көрші елдерден өтетін болғандықтан  көмірсутегі қорын пайдалануда.  Қазақстанның географиялық  орналасуы да басты роль атқаратын, халықаралық нарыққа шығуға мүмкіндік береді.

 

      Кесте 1 – Қазақстанның  мұнай өңдеу  зауыттарының  қайта өңдеу  қуаттылықтары

 

Мұнай өңдеу зауыттары	Қуаты жылына  млн.т.
Павлодарлық зауыт	7,5
Атыраулық зауыт	4,5
Petrol Kazakhstan ON Products	6,5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  1 – Қазақстанның   мұнай  өңдеу зауыттарының  қайта өңдеу қуаттылықтары

2001  жылдан   бері жұмыс жасап тұрған КТК  мұнай құбыры басты экспорттық   артерия  болып табылады. Оның ұзындығы 1500 км. Ол теңіз  кенорнынан басталып, Ресей территориясынан  өтіп,  Қара теңіздегі  Новороссийск Ресей порты жанындағы КТК  теңіз терминалында  аяқталады. УАС  мұнай құбыры  Атырау,  Маңғыстау кенорнындарынан  Ресейге мұнай тасымалдау  үшін қызмет етеді.   Мұнай құбыры жүйесінің  ұзындығы Қазақстанның оңтүстік батысындағы  Өзеннен Атырау  теңіз портына дейін 1232  км құрайды.  Одан кейін мұнай  құбыры Ресей  территориясымен  өтіп,  Самарада  «Транснефть»  ресейлік жүйесімен бірігеді. 2002 жылы маусымда   Қазақстан Ресеймен  мұнай транзиті жөнінде 15 жылға  келісім шартқа қол қойды. Осы келісім шартқа сәйкес Қазақстан Ресейлік  мұнай құбырлар  жүйесі арқылы жылына аз дегенде 17,4 млн тонна (күніне шамамен 350 мың  баррель  мұнай)  мұнайды сыртқа шығарады. 2005 жылы шамамен 30,5 млн  тонна  шикі мұнай (күніне шамамен 610 мың баррель мұнай)  УАС  мұнай құбыры арқылы  өткен.  Жалпы экспортқа шығару жылына   шамамен  52,4 млн тонна (күніне шамамен 1 100 000 баррель мұнай)  құраған.

                 Ұзындығы  1767  км құрайтын  Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбыры  шикі  мұнайды Бакуден  Жерорта теңізі жағасындағы  Джейхан түрік портындағы  жаңа теңіз  терминалына  мүмкіндік беріп,  Каспий және Жерорта  теңіздері  арасындағы бірінші  тіке құбыр болып табылады.  2001 жылға қарай  Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбырымен 50 млн тонна мұнай (күніне  шамамен 1 млн  баррель мұнай)  тасымалданбақ. Мұнай құбырының  құрылысы 2005 жылдың мамыр айында аяқталып, 2006 жылы шілдеде іске қосылды. Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбыры Каспий маңы  Азербайжан  секторындағы  Азери – Чираг – Гюнашли  кенорны өнімін  айдау үшін пайдаланылады  деп жоспарлануда. Бірақ мұнай  құбырының  пайдаланылмаған  өткізу  қабілеті  болуы себепті  ол Каспий теңізімен Қазақстан Азербайжанмен  өткізу  мүмкіндігін  ашуға келіссөздер  жүргізуде.

                2005 жылы  желтоқсанда  Қытай  мен Қазақстан Атырау – Дущанцы мұнай құбырының бір бөлігі болып табылатын  614 мильге созылған Атасу – Алашонькоу мұнай құбырының  телімін  пайдалануға  берді.  Атасу – Алашонькоу мұнай құбырының  алғашқы  өткізу  қабілеттілігі  жылына  100 млн тонна (күніне шамамен 200 000 баррель мұнай)  құраса,   жылына 20 млн тоннаға (күніне шамамен 400 000 баррель мұнай жоспарлы түрде  ұлғайту  көзделіп отыр. Қазақстанда  мұнай мен  кондесат  өндіру 2005  жылы қаңтарда   12,3 %  өсіп 26,129 млн тонна құрады. Газ – 45,5 % өсіп, 11,344 млрд текше метр табиғи газ (2004 жылы 155,9%) өндірілді.

             Қазақстан  көмірсутек ресурстары.   Мұнайгаз өндіру  ҚР негізгі және тұрақты дамып келе жатқан  экономика саласы болып табылады.  Ұлттық  жалпы өнімнің,  бюджеттік табыстың, елге құйылатын валюталық түсімнің  басым бөлігін мұнайшылар қамтамасыз етеді. Барланған мұнай мен  конденсат қоры бойынша әлемде 12 – орын алады,  алдыңғы қатарлы мұнай өндіретін  елдердің арасында қазақстан 23 орында. Қазақстандағы  қуат көздерінің жалпы көлемінің 30% мұнай құраса,  газ – 13 — 15%  құрайды.

Қазақстан  жер  қойнауындағы  әлемдегі  көмірсутек  қорының  2%  ие. Дәлелденген  көмірсутек  қорлары  169  көмірсутек  кенорнын қамтиды, 

87 мұнай, 17 газ, 30 мұнайгаз,  25  мұнай мен газ  конденсаты, 20 мұнай конденсаты кенорындарына ие.  Мұнайгазды  аудандар  Республиканың   1,7 млн кв.  км  жерін алып жатыр   (Қазақстан территориясының 62%).  Қазақстанда дәлелденген  мұнай қоры 2,8 млрд. Тонна және газ 1,8 трлн. куб метр,  ал жоспардағы  —  шамамен 12 млрд. тонна  мұнай және конденсат және шамамен 3 трлн. метр куб газ.

                 Елдегі көмірсутек қорының  2/3 бөлігі 5 кенорнының үлесіне  тиеді. Жартысынан  көбі  Теңіз кенорны қоры,  қалған бөлігі 4 кенорны үлесіне тиеді. Олар Өзен мен Қарашығанақ,  Жаңажол мен Құмкөл. Каспий теңізі шельфі мен оның  жағалық зоналарының болашағы зор. Геофизикалық  зерттеулер нәтижесінде  100 мың кв. метр  шамасындағы алаңда 12 млрд. Тонна мұнай қоры көзделген 96 құрылым оқшауланған.  Басқа да аймақтар одан кем түспейді.  Сонымен,  Ақтөбелік топтар және Орталық  —  Шығыс Прорва кенорнының батыс алаңы кенорнындарында  алынатын  мұнай қоры 115 млн. тоннаға сәйкес 7,4 млн. Тонна көзделуде. Теңіз және Қарашығанақ кенорнындарында 40 млн. тоннадан аса мұнай мен 30 млрд. текше метр газ жыл сайын өндірілмек.  Орталық, Оңтүстік, Шығыс Қазақстанның басқа да  аудандарында 1 млрд. тонна мұнай қоры ашылатын аудандар бар. Қорлардың мұндай тез өсуі  Қазақстан үшін көмірсутек шикізатының ірі қоры бар  алғашқы он елдің  ішіне еніп,  Персия шығанағы елдеріне бәсекелес болуға мүмкіндік береді.

               Мұнайгаз секторындағы  шетел инвестициясы.  6 жыл бұрын шетел  инвестициясын тарту саясаты өз нәтижелерін  беруде.   Бүгінгі  күні  мұнайгаз  саласында  приватизациялық  жобаларды  қоспағанда  қол қойылған  келісімдердің  жалпы құны  40 млрд.  долларды құрайды.  Каспий теңізі  кенорындарын  игерумен байланысты ашылып жатқан мүмкіндіктер өте көп инвестиция талап етеді.  Қазақстан және шетел сарапшыларының бағалауы бойынша капиталды шығын 160 млрд. доллар құрайды. Оның ішінде  10  млрд. доллар шамасында кенорындарын барлау мен бағалаудың  бастапқы  кезеңіне жұмсалады.  Бірақ бұл «каспий айсбергінің» тек ғана бастапқы бөлігі. Қазақстанның континенталды  бөлігі  мен Каспий теңізі шельфіндегі  орасан зор көмірсутек қорлары мұнай машина жасау, қызмет көрсету компанияларын  дамытуға, өндірістік  және әлеуметтік инфрақұрылымдар, мұнай өңдеу және  мұнайхимия  базаларын  құруға жол ашады.  Жыл сайын жаңа кенорындар  өнеркәсіптік  өңдеуге  енгізіліп, мұнай өндіруші  компаниялардың  тізімі өсуде.  Республикалық  мұнай өндіруде  қазақстандық  мұнайдың 86%  өндіретін  7 компания басты роль атқарады.  Олардың ішіндегі  көшбасшысы  «Теңізшевройл»  компаниясы. Өндіру  көлемі қарсылас үш компанияның   («Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ, «Қазмұнайгаз Барлау Бұрғылау», «Karachaganak Petroleum Operating B.V.»)  көрсеткіштеріне тең.  Бұдан басқа 1 млн. Көмірсутек қорын жылына «Торғай Петролиум»  ЖАҚ  және «Қаражанбасмұнай» АҚ өндіреді.  Мұнай өндіретін  компаниялардың  алғашқы  «ондығын» БМ  аяқтайды.

«Қазмұнайгаз Барлау Бұрғылауды»  қоспағанда  Қазақстанда барлық негізгі  мұнай өндіретін  компаниялар  шетел инвестициясына ие. Мұндай  жағдай  үкіметтің  саланы дамыту  үшін  шетел капиталын  барынша кеңірек тартқандығын  және жер қойнауындағы  әлі де  игерілмеген ресурстарын пайдалануды  оңтайландыру  үшін мұнай өндіретін компаниялардың  тәжірибесін  кеңірек пайдаланылғанын көрсетеді. «Теңізшевройл» ЖШС БМ Қазақстандағы ең ірі мұнай өндіретін мекеме болып табылады. «Теңізшевройл» БМ (ТШО) 2004 жылы мұнай өндіруді  6,7%  өсіріп, 13 млн. 600 мың тоннаға жеткізді.  Газ – 4,7 млрд. текше метр. Теңіздегі өндірілетін  мұнайдың бәрін  ТШО КТК құбырымен шетелге шығарады.  ТШО – ның үлесінде  елдегі  мұнайдың төртінші  бөлігі тиеді. Қазіргі уақытта теңізде ТШО екі ірі жобаны іске асыруда.  Олар – газды пластқа айдау (ПЗГ) және екінші ұрпақ жобасы (РВГ). ПЗГ нысандарының құрылысын аяқтау 2005ж.  2 – кварталына жоспарланған. Бұл жобаларды іске асыру Теңіз кенорнында  мұнай өндіруді жылына  20 млн. Тоннаға жеткізуге мүмкіндік береді. 1993 жылы,  БМ  құрылған кезде  мұнай өндіру  1 млн 300 мың тоннаға жетті.  Одан бері мекеме жылына жобамен    1-2 млн. тоннаға өндіріс көлемін  арттырып отырды.  2006 ж. кейін екінші ұрпақ  зауыты іске қосылып, газды пластқа айдау жобасы  іске  асқан  кезде  мұнай өндірісі  бүгінгі  көрсеткіштен екі есе ұлғаюы  тиіс. Бұл жобаларға инвестиция  4 млрд. 400 млн. долларды  құрайды. Жалпы Теңіз кенорнын игеру жобасының инвестициясы 40 жылға есептеліп,  20 млрд. долларды  құрайды. 1979 жылы ашылған ірі кенорнының мұнай қоры 750 млн. тоннадан 1,125 млрд. тоннаға жетеді деп көзделуде. Қазіргі  уақытта америкалық  Chevron Texaco  және Exxon Mobil  ТШО дағы үлесі 50 %және 25 %, Lukarko 5%, «Қазмұнайгаз» ұлттық  мұнайгаз компаниясы — 20%.

                  «Қазмұнайгаз» мұнайгаз компаниясы  2005 жылы 1-тоқсанында мұнай мен газ  конденсатын өндіруді  9,7% 2,241 млн. Тоннаға жеткізді. 2005ж. Қаңтар – мамыр аралығында мұнай мен газ конденсатын  өндіру 8,9% 3 млн. 799 мың тоннаға өсті.  Мұнай өндірудің өсуін  жаңа интенсивті  технологияларды  енгізу  қамтамасыз етті. «Қазмұнайгаз Барлау Бұрғылау» біріккен компаниясы 2004 жылы 1 сәуірде 2 ірі мұнай өндіретін мекемені біріктіруден құрылды («Өзенмұнайгаз», «Ембімұнайгаз»). «Өзенмұнайгаз»  ӨФ Өзен кенорнын игеруде. 1997  жылы Қазақстан  бойынша  мұнай өндіру дәрежесі  жылына  23,3 млн. тоннаға жетті.  оның 16 млн. тоннасын Өзен беріп тұрды.  «Ембімұнайгаз» ӨФ 1999 жылы 1 шілдеде «Ембімұнайгаз» және «Теңізмұнайгаз»  ААҚ  біріктірумен құрылды. ӨФ құрамына 10 филиал кіреді.  Олардың  6 мұнайгаз өндіруші басқармалар:  «Жайықмұнай», «Доссормұнай», «Мақатмұнай», «Қайнармұнайгаз», «Прорвамұнай»,  «Құлсарымұнай» және 3 негізгі  өндіріске қызмет көрсетуші мекеме. Қызметкерлердің жалпы саны 6605 адам. «Ембімұнайгазда» 39 игеріліп жатқан кенорны бар. Қазіргі  уақытта өндіру  34 кенорнында жүріп жатыр. 2003 жылы 1 қаңтарда іске қосу қоры  1937  ұңғыны  құрайды, соның 1889   жасап  тұр. Өнеркәсіптік  категориядағы  бастапқы  мұнай  қоры төмендегідей: балансты – 522,7 млн. тонна, алынуда -215,9 млн. тонна.

           Agip KCO  консорциумы – Қашаған кенорны жобасының операторы. Қазіргі  уақытта Каспий теңізі Қазақстан  шельфіндегі  Қашаған кенорнын  әзірлеу  үшін  құрылған  Agip KCO  консорциумы  қатысушыларының құрамы төмендегідей:  Солтүстік Каспий жобасының  бірыңғай  операторы ЕNI,  әрқайсысы  18,52%  үлесі  бар Total, ExxonMobil, Royal Dutch Sheii. ConocoPhillips – 92,6%,  Inpex  және  «Қазмұнайгаз» — 8,33%  үлес.  Қашаған кенорнында  алғашқы мұнай  2000 жылы  жазда «Восток  — 1»  ұңғысында  өндірілді.  Солтүстік Каспий  жобасы  шеңберінде  өнеркәсіптік  дамытуға  2007 – 2008 жж. кірісу  көзделуде.  Қашаған мұнайының  алынған қоры

7-9 млрд. баррельге бағалануда.  Мұнайдың  жалпы   геологиялық  қоры – 38 млрд. баррель.  Қашағанның  және Қазақстанның  басқа да каспийлік блоктарын игеру есебінен мұнай өндіретін  ірі 10 елдің  қатарына кіре отырып,  жыл сайын мұнай өндіруді  150 млн. тоннаға (күніне  3,5 млн баррель) жеткізу есептеліп отыр. Республиканың  батысындағы  Ақтөбе облысында   көмірсутек шикізаты  кенорнын әзірлейтін  Қазақстан – Қытай  біріккен «СNPC – Ақтөбемұнайгаз» АҚ мекемесі  Қазақстандағы  ірі мұнай  компанияларына  кіреді. 2004  жылы  «СNPC – Ақтөбемұнайгаз» мұнай өндіруді 14,4% 5 млн. 320 мың тоннаға арттырды, газ 2249 млн. текше метр. Мұнай өндіруден табыс 1 млрд. долларды құрады.  2005 жылы компания газ өндіруді   34%  2,994  млрд. текше метрге жеткізді. 2005 жылы «СNPC – Ақтөбемұнайгаз»  Жаңажол газ өңдеу кенорнының құрылысын  бастауды  жоспарлап отыр.  «СNPC – Ақтөбемұнайгаз»  мұнайын  тұтынушы  PetroKazakstan OH  Products   және  Павлодар МӨЗ. Өндірілген мұнайдың 1 бөлігі теміржолмен  Қытайға жөнелтіледі.

               Қытайлық  CNPC 1997ж «Ақтөбемұнайгаз» АҚ 60,3 акциясын алды. 2003 ж. мамырда  Қазақстан  Қытай жағына  25,12% көлеміндегі акциялар мемлекеттік пакетін  150 млн.  долларға сатты. «СNPC – Ақтөбемұнайгаз»  Ақтөбе облысындағы  ірі мұнай өндіретін компания. Өткен жылдың  аяғы бойынша  әзірленіп  жатқан  Жаңажол кенорнынан алынып жатқан мұнай

78 млн. тоннадан  аса болды.  Одан басқа компанияның  әзірлеп  жатқан үсті тұзды   Кеңқияқ    және асты тұзды  Кеңқияқ кенорындары 17 млн. 200 мың тонна және 300 мың тонна көмірсутек шикізатын өндіреді. 

                Канадалық  PetroKazakstan  Қазақстандағы  вертикальды шоғырланған  алғашқы компания.  Мекеме Қазақстандағы  5 ірі  мұнай компанияларының  ішіне кіреді.  2004 жылы 4-тоқсан  бойынша  өндіру көлемін  152 мың 510 баррельге  арттырды.  Өндірудің  орташа жылдық нормасы күніне 151 мың 103 баррельге өсті. 2003 жылы  күніне  151 мың  349 баррель  болған. 2005 жылы 1 тоқсан ішінде  Оңтүстік  Құмкөлде  кенорнын жұмысын жақсарту мақсатында ұңғыларды  тереңдету   мен су айдайтын  ұңғыларды  колонна өлшемдерін  ұлғайту үшін  жөндеу  жұмыстары  жүргізілуіне байланысты  мұнай өндіру  уақытша тоқтатылды.  Сонымен бірге  2005ж. наурыздың  соңында барлық кенорнындағы  күндік өндіріс  158,2  баррельге жетті.  Қазіргі уақытта PetroKazakstan  мұнай  өндіруді  Арысқұм, Қызылқия, Ақшабұлақ, Құмкөл, Оңтүстік Құмкөл, Солтүстік Құмкөл, Майбұлақ, Нұралы, Ақсай кенорындарында жүргізуде. McDaniel’s  and Associates Consultant Ltd  аудиторлық   компаниясы Қазақстандағы  канадалық PetroKazakstan  мұнай қорын 2004 жылы мұнай эквивалентіне сәйкес 549,8 млн. баррельге арттыруды бекітті.  2003 жылға  дейін PetroKazakstan компаниясы  Hurricane  Hydrocarbons  Ltd (HHL)  болып аталды.  Қазіргі уақытта PetroKazakstan  Қазақстанда  PetroKazakstan KumkolResources  еншілес компаниясы және PetroKazakstan Oil Products  мұнай өңдеу зауыты бар.  Экспорт темір жолмен Ақтау, Федосия,  Новороссийск, Батуми порттарына дейін жасалып,  одан танкерлермен алыс шетелдерге жіберіледі.

              Саланың транзиттік мүмкіндігі.  Қазақстанның географиялық  ерекшелігі  әлемдік  нарыққа көмірсутегі шикізатын жеткізуге  тиімді құбыраралық жүйе құру бойынша  тиімді қызметін ашады.  Қазақстан нарығы шектеулі,  бүгінгі  таңда  10 млн. тонна мұнай экспортқа  шығарылады.  Өңделіп және өндіріліп  жатқан кенорындардағы  өндірудің  арты экспорттық  мұнай құбырларының  қуатын  жылына 50 млн. тоннаға жеткізуді талап етеді.  Ал  шельфтегі жобаның  дамуы экспорттық  жүйенің жалпы қуатын жылына 70-120 млн. тоннаға жеткізуді көздейді. 

             «Казтрансойл» АҚ ірі  мұнай тасымалдау мекемесі.  Қазіргі уақытта «Қазтрансойл»  АҚ  Қазақстанда өндірілген  мұнайдың 70% тасымалдауды қамтамасыз ететін  қуаты күшті  тармақталған  магистральды мұнай құбырларына ие:  Өзен – Атырау – Самара, Қаламқас – Қаражамбас-Ақтау, Жаңажол – Кеңқияқ – Орск, Омск – Павлодар- Шымкент – Чаурджоу, Құмкөл – Қарақойын. «Қазтрансойл»  АҚ жүйесі бойынша мұнай тасымалдау көлемі 2004 жылы 38 390 мың тоннаны  құрады. 2003 жылы көрсеткіштен 2% артық (34 192 мың тонна). Жүк айналымы 25 135 млн. тонна/км құрады. 2003 жылмен салыстырғанда  (24 604 млн тонна/км) 2% артық. Мұнай тасымалдау  көлемінің артуы және магистральды мұнай құбырлар  жүйесін интеграциялау саясаты жүргізілуі  нәтижесінде  жүк айналымы артты. Магистралды  мұнай құбырлар  жүйесі  бойынша  «Қазтрансойл» АҚ мұнайды экспортқа шығаруды арттырды. 2004 жылы Атырау – Самара мұнай құбырымен  мұнай тасымалдаудың   рекорды болды – 15 млн. тоннадан аса (2003 жылмен салыстырғанда 6% ке) артқан. Атырау порты арқылы танкерлерге 7,2 млн. тонна (2003ж. 20%) жөнелтілді.  Атасу теміржол мұнай құю эстакадаларында айдау көлемі (2003 жылмен салыстырғанда 1,352 млн тонна, 58% артық)  және Шағырда  — 1,505 млн. тонна, 31% артты. Мұнай тасымалдау бойынша көрсетілген қызметке және су өткізу 2004 жылы алдын ала алынған деректер бойынша 60 414 млн. теңге құрады.  2003 жылы өтеудің өсуі 3% немесе 1991  млн. теңгеге артты.

                Көмірсутек экспортының бағыттары. Қазақстан экспорттық бағыттың көптармалылығы  және құбыр желісі жүйелерін пайдалану тиімділігі  саясатына сүйенеді. Жобалардың  дамуы және қазіргі уақытта «Қазмұнайгаз» компаниясы   мұнай өндіруді  дамытумен  бірге мұнай мен  газды тасымалдау  мәселелерін  де шешті:  КТК  мұнай  құбыры  пайдалануға берілді,  қазіргі бар экспорттық  маршруттармен қатар жаңалары да даярлануда. Компания Қазақстандық  мұнайдың  Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбыры арқылы жеткізілуіне  барлық жағдай  жасауда.  БТД мұнай құбырының ұзындығы 1767  км,  оның ішінде  Азербайджанда – 443 км, Грузияда 248 км, Турцияда -1076км. Құбырдың  өткізу  қабілеттілігі  жылына  50 млн. тонна мұнай. Құбыр 2005 жылы  25 мамырда іске қосылған  болатын. Қазақстан  2005 жылы өзінің мұнай өңдеу зауыттарында  мұнай өндіруді 4,1% 9,8 млн. тоннаға арттырды. Бұл көрсеткіштер  еліміздің  мұнай өнімдері  саласының қажеттілігін толық қамтамасыз ету үшін және маусымдық  ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге қажет  2005ж. 2 млн. тонна 126,6 мың тонна бензин,  немесе 110,5% 2004 жылға, 3 млн 8,6 мың тонна дизельдік отын немесе 108%  2004 жылы алынған болатын.

          Болашақ, Қазақстанда  2005 жылы  мұнай өндіру  күніне   160 мың тоннаға артты,  ал 2015  жылы күніне 430 мың тоннаға артады.  Қазіргі уақытта соңғы өнім бойынша төмендегідей  негізгі мұнайгаз өндіріс процесінің процестерін атауға болады:

• мұнай және газ кенорындарын іздеу және барлау;
• мұнай мен газды өндіру;
• мұнай мен газды өңдеу;
• мұнай мен газ өнімдерін тасымалдау және сақтау.

                 Мұнай мен газ өнеркәсібінің даму негізгі геологиялық іздеу және барлау жүргізу  нәтижесі  бойынша  мұнай – газ қорын  дайындау болып табылады. Геологиялық іздеу жұмыстарына мыналар жатады: ғылыми зерттеулер геофизикалық және геохимиялық іздестірулер, параметрлік, құрылымдық, терең іздеу және ұңғымаларды барлау мен бұрғылау. Мұнай  мен газ кенорындарын іздеу мен барлау мамандандырылған  мекемелермен жүзеге асырылады.  Мұнай мен газды тасымалдау арнайы құбыр пайдаланумен байланысты.  Магистральды құбырлар тек ғана мұнай – газ өнеркәсібі үшін қызмет ететін  болғандықтан  олардың құрылымы – осы саланың өндірістік  қызметінің негізгі бөліктерінің бірі.

 

1.2. Қазақстан Республикасының территориясындағы  шетелдік және отандық  жұмыс істейтін компаниялар: шығындарды қалыптастыру

 

Қазақстан —  бұрынғы Совет Одағынан кейінгі ең үлкен мемлекет – ең үлкен пайдалы отын және минералды ресурстармен және басқа да минералды ресурстарын иемденеді.  Қазақстан сонымен қатар  ауыл шаруашылығымен айналысатын   ірі өндіріс болып табылады. Қазақстанның өндіріс негізіне табыс және пайдалы қазбаларды қайта өңдеу және машина құрылыстарды  дамыту, құрылыс құралдарын шығару, тракторлар,  ауылшаруашылық көліктері, қорғау техникалары жатады.  2000 – 2001 жылдары  Қазақстан  екі есе  экономикалық  табыстарға  жетті.  2002 жылы энергетикалық  сектордың, энергетикалық  реформалардың, жақсы егістікпен және шетел инвестицияларының   арқасында  9,5%   өсті.  Каспий  консорциумы енгізілген  Теңіз   кенорнынан басталатын  құбыр өткізгіш  қара теңізге дейін  Қазақстанның  экспорттық  мүмкіншілігін  көбейтті. Мемлекет  мұнай саласына  тәуелділікті  азайту үшін  экономикалық  диверсификация  саясатын жүргізуде   және жеңіл өнеркәсібін жетілдіруде.

             «Қазмұнайгаз» (КМГ)  МК мемлекеттік   бағдарлама бойынша құрылыс жобасы жүргізілуде,   сонымен  қатар «Баку – Тбилиси – Джейхан» жобасына Қазақстан қосылуда.  2010 -2015 жж. Қазақстан  20 млн. тонна мұнайды Құрық  порты арқылы аударуды жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта   КМГ  жалпы көлемі 795 га болашақ порт территориясында үш белсенді  саланы енгізуде. Қазақстанның  мұнай держава мәртебесіне көтерілуі бұдан 100 жыл бұрын дамыды.  Бүгінгі таңда мұнайгаз комплексінің саясаттық  және экономикалық белгілері  мемлекет үшін  бағалау өте қиын. 250 шамасындай кенорындардың көмірсутек қорлары миллиард тонна көлемінде анықталады, ҚР – да 4 млн. тонна мұнай, жылына 9 млрд. ^м3  газ өндіруде. Өндірудің өсуі жаңа  бұрғылау және жөндеу ұңғыларының қозғалысы арқылы, қазіргі таңдағы технологияларды  қолдану арқылы, жаңа мұнайлы газды кенорындарын өңдеумен байланысты. Қазақстандық   мұнайды экспортқа шығару өңдеуге қарағанда өте тез өседі.Бұрын Республикада жылына екі ондық миллион тонна мұнай және газ конденсаты өндірілсе,ол таза экспорттық мән берген болатын,ал бүгінгі таңда осындай көлемдегі мұнай экспортқа шығарылса, онда көмірсутек шикізат қорларының түрлері алынып,ол миллиардтаған тоннаға есептеліп,саясат жағынан өте маңызды болып табылады.

     Көптеген әлемдік мұнай өндіруші мемлекеттерде мұнай өндіруден алатын табыс өте жоғары. Оны төмендегі кестеден көруге болады:

Кесте 2-Компаниялардың мұнай өндіру көрсеткіштері

Компаниялар	% бойынша
«Эни (Аджип)»	14,29
«Бритиш Потролеум Амоко Қазақстан Лтд.»	9,5
«Бритиш Газ Интернэшнл»	14,29
«Инспект Норт Каспиан Си,Лтд.»	7,14
«Эксон Мобил Қазақстан»	14,29
«Филипс Потролеум  Қазақстан, Лтд.»	7,14
«Шелл Қазақстан Эксплорейшн БВ»	14,29
«Статойл»	4,8
«ТотальФинаЭльф»	14,29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет – 2 Компаниялардың мұнай өндіру көрсеткіштері

 

«Теңізшевройл».   Қазақстанның  ірі жер қойнауын  пайдаланушыларының  бірі болып «Теңізшевройл»  БК табылады. Теңіз кенорнының ашылуы – бұл 1979 жылы орын алған дәуірлік оқиға. Теңіз кенорнының ашылуына дейін КСРО да мұндай бірде бір кенорын болмаған, тек Мексикада  көрсеткіштері сәйкес бір ғана кенорын болды. Теңіз бен оған жататын Королевское   кенорнына қазақстандық  барланған мұнай қорының жалпы көлемінің  30%  тиесілі.  Кенорынды игеру туралы келіссөздер 1980 жылдардың  соңынан бастап кеңестік өкімет пен американдық «Шеврон» мұнай компаниясы арасында жасалды. Газ өндірісінің өспелі көлемін 100% жою арқылы жыл сайынғы өртелетін газ көлемі 500-550 млн. ^м3  мөлшерінде жоспарланып отыр,  сондықтан ТШО өзінің жою бойынша  шараларын газды өртеуді толығымен тоқтату жағына қарай қайта қарауы қажет.

            Алдағы бес жыл ішінде  Теңіз кенорнында  өндірісті кеңейту жобасына қосымша 2 млрд. доллардан астам қаржы   құю жоспарланып отыр. ТШО жоспарлары  өзіне қосымша барлау және бағалау ұңғыларын бұрғылауды, жаңа объектілер құрылысы мен қолда бар объектілерді қалпына келтіруді,  ілеспе инфрақұрылымды  жасауды қосады. Көмірсутекті шикізатты өндірудің  күтіліп отырған деңгейі 2005 жылы шамамен 19 млн. тонна мұнайды құрады. Осылайша, жыл сайын «Теңізшевройл» компаниясы Каспий аймағында ірі мұнай өндіруші ретіндегі өзінің позициясын нығайтып отыр.

           Қашаған.  Қашаған  кенорны Каспий теңізінің солтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан,  Атырау облысы  территориясына жатады, Атырау қаласынан оңтүстікке қарай 75 км орналасқан.  Республика  үкіметінің Декретімен 1974 жылы Мемлекеттік қорық аумағы деп жарияланған  Каспий теңізінің   солтүстік аумағы 1991 жылдан бастап мұнай барлау жұмыстары үшін  ашылған.

          Қашаған  шельфтік гигант кенорнында көмірсутектік ресурстардың  бастапқы қоры 3,4 – 6,8 млрд. тонна шартты отын немесе шамамен 40 млрд. баррель мұнайға бағаланып отыр. 1993 жылы Қазақстан Каспий теңізінің қазақстандық  секторында мұнай мен газды барлау, игеру және өндіруге  өзінің ойын жариялады.  Ол үшін Каспий теңізінің қазақстандық  секторын игерудің  Мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.

            Кенорын ауданында  бұрғылау жұмыстарын жүргізуге лицензияны арнайы құрылған ОКИОК  (Халықаралық қазақстандық теңіз операциялық  компаниясы)  консорциумы алды. Консорциум  Солтүстік Каспий акваториясының қазақстандық   учаскесіндегі барлау жұмыстарының алты жылдық бағдарламасын  жүргізу мақсатымен Нидерланды Корольдігінде тіркелді. 2001  жылдың ақпан айында ОКИОК акционерлері барлау жұмыстарының ортақ операторы ретінде италияндық «Зни» компаниясы таңдалды, ал консорциумы  өзі «Аджип ККО» деп өзгертілді.

               Шығыс Қашаған кенорны – консорциумының зерттеулерінің басты объектісі – Атырау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 75 километрде орналасқан.  Батыс Қашаған кенорны  Шығыс Қашағаннан 40 километр қашықтықта орналасқан. Алғашқы ұңғылар Каспий теңізінің жағдайлары  үшін  арнайы құрылған бұрғылау баржасының көмегімен бұрғыланған.  Оның ерекшелігі ауа райының қатаң жағдайларында  оның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ол кішігірім су асты аралына (берма) орын ауыстыруында жатыр.

              ОКИОК  Шығыс Қашағанда алғашқы барлау ұңғысын бұрғылауға 1999  жылдың  12 тамызында кірісті.  2000 жылдың  шілдесінде ОКИОК  Шығыс Қашаған – 1  ұңғысында мұнай табылғандығы туралы хабар берді. Бұл Каспий шельфінің қазақстандық  бөлігіндегі алғашқы ашу болды. 2000 жылдың 15 қыркүйегінде бұрғылау баржасы екінші ұңғыны бұрғылау үшін Батыс Қашаған кенорнына көшірілді. 7 қазанда бұрғылау басталды.

               Қазіргі уақытта Қашаған құрылымында екі барлау және бір тұтыну ұңғыларының бұрғылануы аяқталды. «Аджип ККО» компаниясы, жоба операторы Қашаған кенорнында ерте өндіру жобасын жасап шығарды. Оған сәйкес алғашқы мұнай 2005 жылы түсті. Маңғыстау мұнайы  халыққа ертеден белгілі  және зерттеушілер көңілін тартты. Ел үшін маңызды оқиға болып 1961 жылғы  5 шілдеде  Жетібай  кенорнындағы  NQ  6 ұңғыдан және 1961 жылғы 5 қаңтарда Өзен кенорнындағы  NQ  8 ұңғысынан мұнайдың қуатты фонтандап атқылауы табылды.   Республика үкіметі  әрқашан Маңғыстаудың  табиғи байлықтарын тездетіп игеру, аймақтың инфрақұрылымын дамыту мен халық игілігін арттыру  үшін іскерлік шаралар қабылдап отырды. 

               «Қуат Амлон Мұнай» БК.  «Қуат Амлон Мұнай» БК 1994 жылы  қазақстандық «Қуат» холдингтік  компаниясы  мен британдық  Amlon  Trading  Ltd  компаниясымен Қызылорда облысындағы  Оңтүстік Торғай мұнайгаз  бассейнінде орналасқан Қоныс және Бектас кенорындарын өнеркәсіптік  игеру үшін құрылған.  Қоныс кенорнының дәлелденген мұнай қоры 10,5 млн. тоннаны құрайды,  ал Бектас кенорнының қоры – 590 мың тонна. 1997 жылдың  шілдесінде ҚАМ  Қоныс кенорнында  алғашқы тұтыну ұңғысын бұрғылады. 2001 жылы компания Қызылордада өткізу қабілеті 1 млн. тнг.  болатын  мұнай терминалын салды.   Терминалды  тұтыну өткізу нарығын диверсификациялауға  мүмкіндік берді. 2004 жылы ҚАМ 420 мың тонна  мұнай өндірген. Осы жылы «Қуат Амлон Мұнай» Қоныс пен Бектаста 3 зерттеуді аяқтауды, сондай-ақ 20-дан астам ұңғыны бұрғылауды көздеп отыр. Қоныс пен Бектас кенорындары кенорындардың Құмкөлдік тобына жататындықтары белгілі. Олар өндірілетін мұнайда парафиннің жоғары  құрамдылығымен ерекшеленеді.  Сәйкесінше  бұл белгілі  бір қиындықтарға әкеп соғады,  әсіресе,  қысқы уақытта ауа райының қатаң жағдайларына байланысты мұнайды өндіру мен тасымалдау шығындарының артуымен байқалады. Бүгінгі таңда  компания өзінің мұнай тасымалдаушы  көліктер паркіне ие. Олар мұнайдың қажет температурасын сақтап тұруға мүмкіндік  береді.  Мұнайды терминалға дейін тасымалдау кезінде қатудан сақтайды.

            Қазақстан әлемдік бірлестікте мұнайлы держава ретінде танымал. «Қара алтынның» өңделуі мен экспорты үлкен көлемдегі бюджеттік табыс. Барланып алынып жатқан мұнай қоры бойынша Қазақстан 13 орында. Барланып алынып жатқан мұнай және газ конденсаты 4,6 млрд тонна, соның ішінде газ конденсаты 331,5 млн. тонна. Каспий шельфіндегі  мұнай қоры 1,6 млрд тоннаға бағаланады,  ол «қара алтынның» 38%  құрайды. Табиғи газ қоры 3 трлн.^м3   құрайды.  Болашақта алынып жатқан мұнай және газ конденсат қорларының өсімі негізінен теңіз қоры есебінен болады деп жоспарлануда. 2010 жылы   қордың өсуі 2,5 млрд. тонна көлемінде, ал 2015 жылы 3,8 млрд. тоннадан аса, 2020 жылы 5,2 млрд. тоннаға өседі деп жоспарлануда. Қазіргі уақытта мұнай секторының бөлігі 140,0 ЖІӨ — нің тәртібіне кіреді. Соңғы 5 жылда ЖІӨ — нің ЖІӨ-дегі мұнайгаз секторының бөлігі 2,1 есеге өсті. 1996 жылдан бастап Қазақстанда мұнайгаз конденсаты қарқынды өсуде. Бірақ 90 жылдардың жартысында, әсіресе 1994-1995 жылдары 1985 -1990 жылдармен салыстырғанда Ресейде мұнай өндіру өте төмен болады.

              Қазақстан әлемдегі 60 мұнай өндіретін мемлекеттің арасында көмірсутекті  өндіру көлемі бойынша 18-орында. Европа мен Евразия елдерінің арасында мұнайды өндіру Қазақстан  Ресей, Великобритания,  Норвегиядан кейінгі Қазақстан 4 орында. 1985 жылы Европа мен Евразия мемлекетіндегі  Қазақстанның бөлігі 2,8%, ал 2002 жылы – 6,5% (салыстыру үшін: Ресейде 67,2% және 52,2%, Норвегияда 4,9% және 19,1%, Великобритания – 15,8% және 14,1%).  2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда  мұнайды  өңдеу Қазақстанда 8,3% өсті. Қазақстандық мұнайының  көлемінің өсуі 2 факторға байланысты. Біріншіден мұнай өндіру  саласындағы  тіке шетел инвестициясының көтерілуімен байланысты. Екіншіден,   экономиканың мұнай секторындағы көмірсутек шикізатының әлемдік нарықтағы рөлі Қазақстанның мұнайгаз секторына ықпалын тигізуде.  Осы факторлардың біріншісін  қарастырсақ, экономикалық  реформалардың  маңызды процесі Қазақстанда  отандық және шетел инвестициялары  үшін қолайлы  климат жасалған. Инвестициялық  климат тек ғана  ТМД мемлекеттеріне ғана танымал емес, сонымен қатар орталық және оңтүстік  Европа және Балти мемлекеттеріне де танымал. Потенциалдық инвесторлар үшін  Қазақстан басқа  ТМД елдер арасында да экономика жағынан және саясаттық жүйе мен қаржы ресурстарына жетуімен танымал. Бұл Республиканың  бірінші мемлекеттік Достастық арасында инвестициялық  рейтинг алды.

              2004 жылдың 1 сәуірінде  Қазақстан экономикасына ТШИ – дің жалпы  ағымы 27 103 млн долларды құрады. Соңғы 10 жылдықтағы мемлекеттен экономикаға түскен ТШИ – дің біріккен көлемінің 58% тауар өндіру  саласына бағытталған.  Шикі мұнайға және табиғи газға осы кезеңдегі  мерзіміне ТШИ –дің  барлық сомасының 52%  салынған. Шикізат саласы,  әсіресе мұнайгаз секторы және металлургиялық  өндіріс шетел инвестициясы  үшін өте маңызды болып табылады.  Мұнай өндіру динамикасына және мұнайгаз саласындағы өндірістің өсуі әлемдік тауарларды – шикізат  нарығындағы қолайлы жағдай болып табылады, соның ішінде әсіресе мұнай.  Бұл  мұнай өндіруші  компанияның өндіріс көлемін үлкейтуіне және мұнайды экспортқа шығаруына жетелейді. 

               Қазақстан Ресей, Азербайжан, Түрікменстан  сияқты энергетикалық  ресурстардың  экспортына тәуелді. Қазақстанда көмірсутегі шикізатының экспорты 1995  жылдан бері қарқынды өсуде. 1995 – 200 жылдары мұнай өндіру көлемі 2,5 есеге, ал экспорт – 4 есеге өсті. Сондықтан Республикадан мұнайды және газ конденсатын экспортқа шығару 1995 жылы 15% — дан  2003 жылы 54,4 %  өсті. 2003 жылы ТМД мемлекеттерінде көмірсутек шикізатының экспорттағы жалпы көлемінен тек 16% ғана болатын. Ал қалғаны алыс шетел мемлекеттеріне ауқымды  аймақтарға «ағып кетуде».   Ауқымды аймақтарда экспортты қайта орнықтыру республиканың мұнай  секторының  дамуымен ерекшеленеді. Мұнда баға құру тәжірибесінде көмірсутек шикізаттарының Қазақстанның жан-жағындағы елдерге жеткізу туралы айтылуда. ТМД  мемлекеттері сияқты Қазақстанда да баға құрудың трансферттік механизмі,  капиталды мемлекеттен шығару үшін ірі трансұлттық корпорацияларды қолдануда, ол күрделі формаларды қабылдайды. Республиканың стратегиялық ресурстарының экспорт бөлімі  төменгі баға  бойынша бағаланады.  Қазақстан  жыл сайын көміртекті  шикізаттарды  өндіруді ұлғайтады. 2010 жыл күніне 2 млн. баррельді сыртқа шығара алады. Осы уақытта қазақстандық көміртектерді сыртқа шығарудың жылдық құны 40 млрд. долларға жететін  болады. Салыстыру үшін: республикалық  2002 жылдың ішінде жалпы құны 5 млрд. доллар тұратын 40 млн тонна мұнайды сыртқа шығарды.

                Қазір өндірістің шығындары бүгінгі  таңда жеткілікті  түрде байыпты және  актуалды мәселе болып табылады,  өйткені нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық іс-әрекеттер орталығы бүкіл экономиканың негізгі буыны – кәсіпорынға ауысып отыр. Нақ осы деңгейде  қоғамға қажетті өнім жасалып, қажетті қызмет көрсетушілер болады.  

                Шығындар ұғымы.  Әрбір кәсіпорын, фирма, компания өнім өндіруді  бастамас бұрын қандай табыс, кіріс, ала алатынын анықтайды.  Кәсіпорынның, фирманың табысы екі көрсеткішке тәуелді болады, яғни өнім бағасы және оны өндіру шығыны.  Нарықтағы өнімдер бағасы ұсыныс пен сұраныстың  әрекеттестік салдары.  Еркін бәсеке жағдайындағы нарықтық бағаның құрылу  заңдарының  әсерімен өнімдердің бағасы өндірушінің немесе сатып алушының  қалауы бойынша жоғары немесе төмен  болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеледі. Өндірістік және сату іс әрекеттері үшін  пайдаланылатын өндірістік факторлар  шығындары «өндірістік шығындар» деп аталады. Олар тұтылынатын  еңбек және материалдық  ресурстардың көлеміне,  техникалар деңгейіне, өндірісті ұйымдастыру және басқа факторларға байланысты өсуі немесе төмендеуі мүмкін. Демек, өндіруші шебер басшылық ету  жағдайында  әрекетке әкелуі мүмкін шығындарды азайтудың көптеген тетіктерін қолдана алады. Өндірістік шығындар мен өнімдерді сатуға өндірісті ұйымдастыру және олардың технологиясы  себепші  болған өнімді тікелей өндірумен, табиғи шикізаттарды пайдаланумен; өндірісті даярлау және игерумен; өндірісті ұйымдастыру және оның технологиясын жетілдірумен,  сондай ақ өнім сапасын жақсартумен, оның сенімділігін, ұзақ мерзімділігін және басқа пайдалану қасиеттерін жоғарлатумен  (капитальдық емес сипаттағы шығындар), өнертапқыштық және ұтымды етумен, тәжірибе сынақ жұмыстарын жүргізумен, үлгілер мен  сұлбаларды жасап, сынаумен авторлық сыйақыларды  төлеумен;  өндіріс  процесіне қызмет көрсетумен:  өндірісті шикізатпен,  материалдармен, отынмен,  энергиямен,  құралдармен және басқа  еңбек  құралдарымен  қамтамасыз  етумен  жұмыс күйіндегі  негізгі  өндірістік қорларды   қолдаумен, санитарлық  гигиеналық  талаптарды  орындаумен;  қалыпты  еңбек  жағдайы  және  қауіпсіздік  техникасымен  қамтамасыз етумен;  өндірісті басқарумен,  яғни  кәсіпорын, фирма және  олардың  құрылымдық  бөлімшелерінің  басқару аппаратын,  жұмыскерлерді  іссапарлармен қамтамасыз етумен,  басқарманың  техникалық құралдарын  күтіп ұстау және қызмет көрсетумен,  кеңес беру, ақпараттық және аудиторлық  қызмет көрсетуді  төлеумен, кәсіпорынның,  фирманың  коммерциялық  іс-әрекеттерімен  байланысты  шығындарды  көрсетумен;  кадрлар дайындау және қайта даярлаумен;  тұрғын халықты жұмыспен қамту мемлекеттік қорына зейнетақымен қамтамасыз ету,  мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік сақтандыруға, ақша аударумен;  міндетті медициналық  сақтандыру бойынша  бөліп шығарумен  байланысты шығындар қосылады.  Өндірістік  шығындарға жатқызылатын шығындардың  нақты құрамы іс жүзінде  барлық елдерге заңды түрде реттеледі. Бұл салық жүйесінің ерекшеліктерімен және олардың орнын толытру көздері бойынша фирманың шығындарын айыра білу қажеттілігімен байланысты. Ресейде өнімдері (жұмыс, қызмет көрсету)өндіру және жүзеге асыру бойынша шығын құралы туралы, табысқа салық салу жағдайында есепке алынатын  қаражат қорытындыларын қалыптастыру тәртібі туралы қаулы әрекет етеді. Шығынды бағалаудың екі тәсілі қолданылады:

• бухгалтерлік
• экономикалық

Бухгалтерлер де экономистер де кез келген кезеңде  фирмалардың шығындары өндіріс үшін пайдаланылған осы кезең ішінде жүзеге асырылған қызмет көрсету және тауарлар ресурстар құны тең болатынымен келіскен. Фирманың қаражат есептерінде іс жүзіндегі («айқын»)  шығындар белгіленген, яғни олар пайдаланылған өндірістік ресурстарды (шикізат, материалдар, амортизация, еңбек және т.б) төлеуге ақшалай шығындарды көрсетеді. Алайда экономистер айқыннан басқа «айқын емес» шығындарды да есепке алады.

Кесте 3 – Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындар бойынша мұнай өндіру саласындағы шетелдік тікелей инвестициялар

№	атаулары	Инвестицияның нақты түсімдері, млн.долл.
	Кәсіпорын	1991	1998	1999	2000	2001	2002	2003
1	БК «Теңізшевройл»			165	472	231	99,2	346
2	БК «Арман»				4	12,5	9,052	38
3	БК «Казпромставба»		0,8	3,5	4,1	3,45	3,183	21,3
4	БК «Қазақтүрікмұнай»			54,41	52,81	59,1	44,08	64
5	СП «Тұран Петролеум»			0,165	4,237	4,167	9,54	30,5
6	БК «Жетібайкуэст»
7	БК  «Қфзгермұнай»			7,7	11,3	7,8	8,7	47,31
8	БК «Гюрал»			0,04	0,153	0,048	0	5
9	БК «Ембіойл»		0,06	0,083	0,258	0,3	0	1,17
10	БК «Светландойл»
11	БК «Тасбұлатойл»				0,5	0,2	0	0,7
	Барлығы							1900,4

 

       Кәсіпорындарда біршама білікті кадрлар шоғырланған. Мұнда  ресурстарды  үнемді  жұмсау,  жоғары  өнімді техника   мен технологияларды

Қолдану мәселелері шешіледі. Кәсіпорындарда өнімдерді өндіру мен сатудың шығындардын көрініс табады. Мәселен, өнімдер (жұмыс, қызмет көрсету) өндіруге жұмсалатын шығын элементтері шикізат пен материалдар, еңбекке ақы төлеу және т.б. болып табылады.  Өнімдерді  (жұмыс, қызмет көрсету) өндіру және сатумен байланынысты шығындардың жалпы шамасын өзіндік құн деп атайды.   Өнімдердің  (жұмыс, қызмет көрсету)  өзіндік құны ресурстарды пайдалану тиімділігін, жаңа техника мен озық технологияны енгізу нәтижелерін, еңбекті, өндірісті және басқаруды ұйымдастыруды жетілдірудің көрінісі  болып табылатын  фирманың (кәсіпорындардың) жұмысының  бірден –бір маңызды жинақтап қорытылған көрсеткіштері болып табылады. Бірінші тарауда шығынның өзінің табиғаты оның анықтамасы қарастырылады, бұл мәселе Ресей экономикасының  өтпелі кезеңінде еркше маңызды, өйткені ол Ресейлік кәсіпкерлік үшін анықтаушы әрекетті білдіреді. Әрбір кәсіпкер өз өндіріс шығындарын дұрыс есептей алуы керек. Егер ол өз шығындарын санай алмаса онда кірістен көп болып кетуі әбден ықтимал, яғни фирма  шығынға ұшырайды. Ал егер  кәсіпорын қаржылық күйреу күйіне тап болса, онда одан шығу өте қиын болмақ. Қандай да бір жаңа іс бастамас бұрын мүмкіндігінше дәл есептеулер жүргізу, өзіңнің болашақ әрекетіңді болжам – жоспарлау, фирманың жағдайға ықпал етуі мүмкін мәселе, сұраныс сияқты ішкі факторларды, сондай-ақ өндіріс шығындары сияқты ішкі факторларды зерттеу қажет. Ал экономист үшін өндіріс шығындарын білу мына көзқарас тұрғысынан маңызды, яғни біз бұдан былай көретіндей, олар нарықтан өнім ұсынысына ықпал етуші  анағұрлым маңызды факторлардың бірі болып табылады. Олар нарықтан өнім ұсынысына ықпал етуші анағұрлым маңызды факторлардың бірі болып табылады. Шығынды анықтау жөніндегі мәселенің де маңызы кем емес. Өндіріс шығындардың әр түрлі ұғымдары бар, яғни ол өнімдер дайындауға фирманы жұмсайтын шығындарын әртүрлі көзқараспен  сипаттайды. Кез-келген фирма ең аз жинақталған шығын жағдайларында жоғары табыс алуға ұмтылады. Әрине, жиынтық шығындардың ең аз көлемі өндіріс көлеміне байланысты өзгеруі даусыз.

 

1.3. Инвестициялық жоба көлеміндегі баға қалыптасуының теоретикалық мәселелері.

 

«Жоба»  терминінің бірқатар анықтамалары бар, олардың әрқайсысы мамандардың  алдында  тұрған нақты міндеттерге байланысты қолдану құқығына ие болады. Жоба :

• берілген уақыт ағымында және қойылған мақсаттардың қол жеткізуге арналған өзара байланысты  шаралар кешені;
• жабдықтардың, машиналардың, ғимараттардың құрылысына арналған техникалық және сметалық құжаттамалар кешені.

Батыста мұндай жобаны белгілеу үшін «дизайн» термині пайдаланылады, ол «жоба» ұғымы біршама кең мағынада түсіндіріледі,  яғни бұл дегеніміз біздің дүниемізді өзгертетін қандай да бір нәрсе, мәселен, тұрғын үй, қоғамдық ғимараттар, өнеркәсіп объектілерінің құрылғысы, ҒЗЖ-ң бағдарламалары, жаңа ұйымдар құру және т.б.

           Жүйелі көзқарас тұрғысынан жоба бастапқы күйден түбегейлі күйге өту процесі ретінде қарастырылады – бірқатар шектеулермен механизмдердің қатысу жағдайындағы нәтиже  деуге болады. Әрбір жоба өзін қоршаған әлеуметтік, саяси, экономикалық, техникалық және құраушылар жүйесінен табылып, оған және оның өзі белгілі бір әсер көрсетеді. Шартты түрде жобаны ішкі және сыртқы қоршауға бөлуге болады.

           Жобаның ішкі қоршауы аясында өндіріс стилі, ұйымдастыру, қатысушылар, команда,  комуникация, ақпараттық және басқа да қамтамасыз ету сияқты оны жүзеге асыру шартын қарастырады.  Жобаның сыртқы қоршауын былайша бөліп алуға болады: жақын қоршау – аясында жоба жүзеге асырылатын кәсіпорын ортасы, алыстағы қоршау – кәсіпорынның өзінің қоршауы. Жобаларды басқарудың қазіргі заманғы  принциптерінің қалыптасуы  жобаларды басқарудың (ЖБ) дамуына үлкен үлес қосқан кәсіби ұйымдар: жобаларды басқарудың халықаралық Ассоциясы – Еуропа; жобаларды басқару институты – АҚШ ; жапондық  инжерингті дамыту Ассоциясы – Азия; австралиялық жобаларды басқару институты – Австралия. 

             Жобаларды басқарудың өзіне тән инструментіне жататындар:

1. Мәселелер мен міндеттер қойылымын анықтау.
2. Аралық кезеңдерді белгілеу (жобаны жекелеген сатыларға бөлу) 8 ж – арналған мәселелермен міндеттер қойылымын айқын тұжырымдамасы:

• жобаның мәнін түсіну және орындау кезеңдерін белгілеу;
• біршама маңызды мәселелерді бөліп алу;
• ақпараттар алмасу сұлбасын жасау;
• күтілетін нәтижелерді анықтау;
• жұмыс аяқталғаннан кейін ұсыныстар әзірлеу;

Жобаны  орындау кезеңдерінде қабылданатын шешімдер:

• міндеттерді жалғастыру немесе түзету;
• соңғы кезеңді анықтау;
• соңғы кезеңнің аяқталу формасы;

             Жобаларды кезеңдерге бөлу, оны орындау барысын бақылауға алуға мүмкіндік береді. Инвестициялық жоба көлемі оны тым құрығанда ішкі немесе сыртқы қаржылық, материалдық және қызмет көрсету, еңбек нарықтарының біреуінде сондай –ақ экологиялық және әлеуметтік жағдайда жүзеге асыру нәтижелерінің ықпалымен анықталады. Көлемі  бойынша инвестициялық жобалар:

• ғаламдық ;
• ірі көлемді;
• аймақтық, қалалық (салалық); Ғаламдық жобалар – оны жүзеге

асыру жер бетіндегі экономикалық, әлеуметтік немесе экологиялық жағдайларға елеулі түрде ықпал етеді. Ірі көлемді  жобалар – оны жүзе асыру елдегі экономикалық әлеуметтік немесе  экологиялық жағдайларға елеулі түрде ықпал еткенімен,  басқа елдердегі жағдайларға аса көп ықпалы тимейді.

              Аймақтық , қалалық (салалық) жобалар оны жүзеге асыру белгілі бір аймақтарға, қаладағы (салалардағы) экономикалық,  әлеуметтік немесе экологиялық жағдайларға елеулі түрде ықпалы етеді де басқа аймақтардағы , қалалардағы (салалардағы)  жағдайда ықпалын тигізбейді.

               Жергілікті жобалар оны жүзеге асыру аймақтардағы және қалалардағы экономикалық  әлеуметтік және экологиялық жағдайларға,  тауарлы нарықтағы бағалар деңгейіне аса көп ықпалын тигізбейді.

            Жобаларды келесі белгілері бойынша жіктеуге  болады:

• типтерге: техникалық, ұйымдастыру, экономикалық, әлеуметтік, аймақтық;
• кластарға: моно (үлкен) жоба, мультижоба, мегажоба, көлемді, орташа, ұсақ, ірі;
• ұзақтығы: қысқа мерзімді (3 жылға дейін), орта мерзімді (3 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан аса);
• күрделігі: қарапайым, күрделі; өте күрделі;
• түрлері: инвестициялық, инновациялық, ғылыми-зерттеу, оқу білімдік құрастырылған.

           Жобаны басқару үшін:

• жоба өнімдерінің құрауыштарын;
• жобаның өмірлік циклдарының кезеңдерін,
• ұйымдастыру құрылымдарының элементтерін кіргізген оның құрылымын анықтап құру керек.

Шағын жобалар көлемі бойынша үлкен емес, қарапайым және

көлемдермен шектелген.  Тұрпатты шағын жобалардың  мысалдары,  тәжірибе — өнеркәсіптік  қондырғылар, үлкен емес  (көбінесе блоктық-модульдік орындаудағы) өнеркәсіп кәсіпорындары, әрекеттегі өндірістердегі жаңарту. Шағын жобалар жобалау және жоба командасын қалыптастыруды жүзеге асыру тәртібінде бірқатар жеңілдіктерге жол береді ( жай ғана уақытша зияттылық,еңбек және материалдық ресурстарды қайта бөлуге болады)

	Шектеулер: •        қаражат •        нормативтік-құқықтық •        этикалық •        қоршаудағы •        логистикалық •        белсендіру әдістері •        уақыт •        сапа деңгейі

 

 

 

Қамтамасыз ету ·        Адамдар ·        Білім мен тәжірибе ·        Инструменттер (құралдар) және техника ·        технология

Шығу қажеттіліктерді  қанағаттындыру

Жоба

Қажеттіліктер кіруі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3 — Жобалық жүйенің бастапқыдан соңғы күйге өту процесі ретінде

Мега жобалар ортақ мақсатпен біріктірілген, ресурстармен бөлінген және оларды орындауға уақыт берілген көптеген өзара байланысты жобалар бар мақсатты бағдарламалар. Мұндай бағдарламалар халықаралық, мемлекеттік, ұлттық, аймақтық (мәселен, еркін экологиялық аймақтардың, республикалардың, Солтүстіктердің шағын ұлттарының дамуы), салааралық (экономиканың бірнеше салаларының мүдделерін қозғаушы), салалық және аралас болуы мүмкін.

           Қаражат инструменттеріндегі инвестициялар соңғы жылдардағы кәсіпорындардың іс-әрекетінің практикасындағы салыстырмалы түрдегі жаңа құрылыс. Кәсіпорындардың қаржылық инвестициялар қапшығына әртүрлі бағалы қағаздар немесе басқа да қаражат инструменттері (жинақ және депозиттік сертификаттар, кепілдік куәліктер, сақтандыру полистері және І.б.) кіруі мүмкін.

Қаражат инструментерінің   инвестициялық   сапасын   бағалау   мына өлшемдер (критерийлер) бойынша жүргізіледі:

• қаржы бөлу қауіпсіздігі. Қаржы бөлу қауіпсіздігі дегеніміз олардың нарықтық   өзгеруі   жағдайындағы   белгілі   бір   қорғалуы   және кіріс   алу тұрақтылығы.  Қаражат инструменттеріндегі  қаржы  бөлу қауіпсіздігі  мен кірістілігі кері тәуелділікте болады;
• қаржы бөлу кірістілігі.  Қаражат бөлу кірістілігі  бөлінген қаржымен салыстырғандағы қаражат инструменттерінің курстық құнының  өсуімен және табысымен анықталады. Алдын ала инвестициялық талдау кезіндегі қаражат инструменттеріндегі қаржы бөлу кірістілігі тиімділік көрсеткіштері негізінде бағаланады.

Жоба тиімділігінің қазіргі заманғы көрсеткіштері дисконт нормасымен анықталатын уақыттағы қаржы ресурстарының құнының есебіне негізделген. Дисконт нормасының мәні келесі шарттар сақталған жағдайда инвестор үшін капитал бағасына          (тұрақты бағыттардағы ) сандық тең болады. Ал шарттарға келетін болсақ:

1. 1. Жоба бойынша тәуекел дәрежесі   инвестор   үшін   күнделікті   болып табылады;
2. 2. Есептеу тұрақты немесе есептік бағаларда жүргізіледі.
3. 3. Қаржы бөлулердің жойылуы.   Қаражат   инвестициялық   бөлулердің жойылуы   деп   олардың   шығынсыз   дереу   қолдағы сомаға   айналдыру қабілеттілігі ұғынылады.

Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасын талдау кезінде инвестиция объектілері үшін ортақ тиімділік көрсеткіштерін есептеуден басқа оларды қор нарығының практикасында қабылданған іргелі және техникалық талдау әдістерімен зерттеу жүргізу қажет. Кестеде балы қағаздарды зерттеу әдістерінің құрылымы  келтірілген.

 

Кесте 4 — Бағалы қағаздарды зерттеу әдістерінің құрылымы

Бағалы қағаздарды зерттеу
Іргелі талдау			Техникалық талдау
Салалық талдау	Эмитенттің қаржылық күйін талдау	Бағалы қағаздар шығару және оның кірістілік тиімділігін бағалау	Бағалы қағаздардың курстық серпінін графикалық зерттеу	Қор нарығы индексінің нарығы
	Төлем қабілеттігін  бағалау	Қаражат орнықтылығын бағалау	Жалпы экономикалық талдау

 

Іргелі талдау эмитент – кәсіпорын (эмитент  — лат.emittere — шығару, эммисия шығаратын мекеме немесе кәсіпорын) іс-әрекеттерінің қаражат қорытындыларын (бухгалтерлік талдау, қаражат қорытындылары туралы есептер), сонымен қатар эмитент өнімдерінің қазіргі күйін анықтау мақсатымен эмитент жататын салалардың даму беталыстарын зерттеуге негізделеді. Іргелі талдаудың негізі эмитент – кәсіпорынның қаражат күйін талдау.

Техникалық талдау бағалы қағаздардың нарықтық көрсеткіштеріне, соның ішінде бағалы қағаздардың сұраныс пен ұсыныс көрсеткіштерінің санына, курстық құн серпінін, бағалы қағаздар курстары, қозғалысының жалпы нарықтық беталыстарын зерттеуге негізделеді.

Бизнес-жоспар- фирмалардың,    кәсіпорындардың    кәсіпкерлік    іс-әрекеттерінің жоспары нарықтық экономика жағдайында істерді ұйымдастыру және технико-экономикалық негіздеу инструменті қажет. Банктермен және инвестициялық, өтім ұйымдарымен, делдалдармен, тұтынушылармен өзара қарым-қатыныстарды бірге қоса алады. Технико-экономикалық зерттеулер мен инвестициялық жобаларды негіздеудің негізгі міндеттері: инвестициялық талдау қабаттылығы, инвестициялық мүмкіндіктерді іздестіруді ұйымдастыру, жобаны алдын ала даярлау. Жобаның түпкілікті тұжырымдамасы және оның технико-экономикалық, қаражат жарамдылығын бағалау. Қолдағы мүмкіндіктерді зерттеудің бастапқы сатыларындағы инвестициялық талдаудың ерекшеліктері және қолайлы баламаларды іздестіру (opportunity study) көптеген баламаларды қалыптастыру және талдау міндеттері, толық емес және ірілендірілген бастапқы мәлімттер бойынша оларды алдын ала іріктеу.

Қажетті алғышарттар мен бастапқы мәліметтер. Бизнесте табысқа жетуді камтамасыз етуге ұсыныстар және принциптер, бизнес жоспарлау кезінде оларды есептеу. Бизнес-жоспарлаудың негізгі бөлімерінің құрамы мен мазмұны және олардың өзара байланысы (өнімдерді (қызмет көрсетуді), оның ерекшеліктері мен артықшылықтарын сипаттау, маркетинг стратегиясы мсн нарықты талдау өндірістік стратегиялар мен жоспарлар, менеджмент және жеке меншік, қаражат жоспарлары, тәуекелді талдау).

        Бизнестің даму стратегиясы мен салаларындағы бұрыннан бар
баламаларды таңдау бойынша бизнес-жоспарлау жағдайындағы шешімдерді негіздеу, бизнес дамуының кезеңділігі мен көлемділігінің, өнімдердің фирма кооперациялары мен маманданудың, ұйымдастыру-құқықтық формаларының, қолданылатын оргқұрылымдар, технологилық прогрестер, жабдықтар бойынша принципті X — шешімдердің номенклатуралары.

Инновациямен, нарыққа жаңа тауарлар мен қызмет көрсетуді шығарумен, зерттеулер мен зерттеулер жүргізумен байланысты инвестициялық жобалардың ерекшеліктері кәсіпорындардың дамуына, қайта құрылуына,техникалық қайта жарақтануына жаңа өнімдерді, жаңа технологиялар мен жабдықтарды игерумен байланысты инновациядағы инвестициялар, олардың іс-әрекет нәтижелеріне ықпалы.

Инвестициялық шығындарды жоспарлау және бағалау әдістері мен сүлбелері. Ганттың желілік графигі мен тораптық графигінің құрылысы мен талдауы. Жұмыс ұзақтығын, еңбек сыйымдылығын және құнын бағалау жағдайындағы нормативтерді, статистикалық әдістерді пайдалану. Инвестициялық сатылардағы жұмыстарды ұйымдастыру кезіндегі бәсекелердің рөлі. Бәсеке негізінде орындаушылар мен жеткізушілерді таңдап алу. Жаңа өндірістің орналасатын жерін таңдап алу құрылысын жоспарлау.

           Өнеркәсіп фирмалары жұмысының шығындары мен нәтижелерін сипаттаушы негізгі көрсеткіштер. Негізгі көрсеткіштердің өзара байланыстарының сұлбасы және олардың сыртқы жағдайларға (өндірістік іс-әрекеттер мысалында) тәуелділігі. Өндіріс бағдарламасы және қуаты. Өндірістің және өтімнің өзіндік құны, тұрақты және өзгермелі шығындары, олардың өндіріс көлемі мен сатуға тәуелділігі. Өндірісті игеру шамасы бойынша шығынды азайту заңдылығы мен масштаб факторы. Амортизациялық есептен шығарудың рөлі, табыс, салықтар және салық түріндегі төлемдер, кәсіпорынның қарамағындағы қалған табыс.

                   «Инвестициялық жоба» ұғымы екі мағынада: белгілі бір мақсатқа қол жеткізуді қамтамасыз етуші (белгілі бір нәтижелерді алу) қандай-да бір әрекеттер кешенін жүзеге асыруда ұйғаратын іс, іс-әрекет, шара ретінде қолданылады. Бұл жағдайда мағынасы бойынша жақын терминдер «шаруашылық шарасы» , «жұмыс (жұмыс кешені)». «Жоба» болып табылады, қандай да бір әрекеттерді жүзеге асыру үшін қажетті немесе осындай әрекеттерді сипаттаушы ұйымдастыру-құқықтық және есептік-қаражат құжаттарының жүйесі ретінде қолданылады. Ұсыныстарда «инвестициялық жоба» ұғымы басым түрде екінші мәнде пайдаланылады. Бірінші мәнде әдетте «жоба» термині пайдаланылады.

                   Инвестициялық жобаға тек сметалық – қаражат есептеулердің мәліметтері ғана енгізіледі.

• құрылыс – монтаж жұмыстары;
• объектіні пайдалану, экономикалық көрсеткіштер мониторингі.

Инвестициялық идеяларды қалыптастыру мына жағдайды қарастырады:

-идеяны (ойланған ойды) таңдап алу және алдын ала негіздеу;

-техникалық шешімдерді (техника, ресурс, қызмет көрсету объектілері) инновациялық, патенттік және экологиялық талдау, белгіленген жобада қарастырылған өндірісті ұйымдастыру;

-сертификациялық талаптарды орындау қажеттіліктерін тексеру;    

-инвестициялық    идеяны    федералдық,    аймақтық    және    салалық басымдықтармен алдын ала келісу;

— жобаны жүзеге асыруға қабілетті кәсіпорындарды, ұйымдарды алдын ала сұрыптап алу;

— реципенттің ақпараттық меморандумын даярлау.

Инвестициялық мүмкіндіктерді жоба оңды зерттеуге кіреді:

1. импорт пен экспортты есепке ала отырып, өнім мен қызмет көрсетуге сұранысты алдын ала зерттеу;
2. өнімге (қызмет көрсетуге) базалық, ағындағы және болжамдық баға деңгейін бағалау;
3. жобаны жүзеге асырудың ұйымдастыру-құқықтық формасы және ұсыныстар даярлау;
4. ірілендірілген нормативтер бойынша инвестициялардың ұйғарылған көлемін бағалау және олардың коммерциялық тиімділігін алдын ала бағалау;

Инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін келесі ұйымдастыру құқықтық формалар пайдаланылады: инвестор мен реципиенттің қатысумен жаңа акционерлік қоғамды (АҚ) құру (АҚ аз ғана уставтық капиталға ие болуы мүмкін және кәсіпорындардың негізгі қорларының иесі болып табылмайды, егер олар бұрыннан бар болған жағдайда). Инвестициялар осы АҚ айналымындағы қаржыны бөлу формасында жүзеге асырылады. АҚ-ға кіріс кіре бастағаннан кейін инвесторға ағындағы ақша да құнсыздануды есепке алмай несие қайтарады. Содан кейін кейінгі кіріс уставтық капиталдағы құрылтайшылардың үлестерімен сәйкес бөлінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. КЕҢЕСТІК ДӘУІРДЕН КЕЙІНГІ КЕҢІСТІКТЕ БАҒА ҚҰРУ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

2.1   Шағын және орта бизнестегі баға құру

 

Бағаның құрылуы бизнестің ең күрделі құбылыстарының бірі, онда нашар формалданған құралдың үлесі жеткілікті түрде жоғары. Өнім бағасы нарықтық факторлардың, менеджерлердің инновациялық қабілеттіліктері мен компаниялардың қалған барлық өмірлік аспектларының өзара әсер нәтижесі болып табылады. Бағаның құрылуы бағаларды (тарифтерді) белгілеу, реттеу және заңды тұлғалармен, өз әрекетін жүзеге асырушы жеке кәсіпкерлермен және баға құрудың басқа субъектілерімен бағаның құрылу тәртібінің белгіленген заңдылығын қолданумен бақылау жасау бойынша процесс жүргізіледі.

                   Сонымен қатар заң бағаның (тарифтің) екі түрін бөліп көрсетеді: еркін баға (тариф) және реттелген баға (тариф). Сәйкес түрде еркін баға (тариф) – еркін бәсеке жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасушы баға (тариф).

                   Реттелетін баға (тариф) – бағаның құрылуын реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдармен немесе осы органдармен белгіленген шектеулерді есепке ала отырып, бағаның құрылу субъектісімен (заңды тұлғамен, кәсіпкермен) анықталатын баға (тариф). Бұл жағдайда реттелетін баға (тариф) белгіленген немесе шектік шамаға ие бола алады.

          Бағаның құрылу субъектлері:

• заңды тұлғалар мен кәсіпкерлер;
• мемлекеттік басқарудың республикалық органдары;

Бағаның құрылуының негізгі принциптері:

• бағаның құрылу саласындағы мемлекеттік саясаттың негізін анықтау;
• еркін және реттелетін бағалардың (тарифтердің) үйлесімі;
• бағаларды (тарифтер) белгілеу және реттеу бойынша баға құру субъектілерінің өкілеттілігін шектеу;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4 — Бағаның құрылуы

Бағаның құрылуының шығындық әдістері басым түрде өндірістік шығындар мен өнімдерді сату есебіне, бағаның құрылуының параметрлік әдістері — тауарлардың технико — экономикалық парметрлерінің есебіне негізделген.

Шығындардың бағалық әдісі — барлық шығындардың негізінде бағаның қалыптасу тәсілі, ол өзінің шығу тегіне тәуелсіз басқа бұйымның бірлігіне көшіріледі.Бағаларды анықтау негізгі фирмамен негізделген табыс үстемеленетін өнімдер бірлігіне өндірушінің нақты шығындары болып табылады. Өндірушінің қандай да болмасын тауар сатқаннан кейін орны толтырылады ма, қайсысының орны толтырылмайды, табыс деңгейі қандай, кіріс қайда болады, бұдан былай ресурстар жіберіле ме, сыртқы экономикалық іс — әрекеттерді (СЭӘ) бұдан былай кеңейту үшін ынталандырулар бола ма, міне осының бағаға байланысты болмақ нарықтық экономика жағдайында сыртқы сауда да, сондай ақ ішкі нарықта да бағаның құрылуы нарықтық жағдайлардың әсерімен жүзеге асырылады. Принципті түрде де баға ұғымның өзі ішкі нарықтық да, сыртқы нарықтың да сипаттамаларына   ұқсас   болып   келеді.   Баға   соның   ішінде  халықаралық саудадағы баға – бұл тауар немесе қызмет көрсетуді ұсына отырып сатушы алуға ниеттенген және аталмыш тауарға немесе қызмет көрсетуге сатып алушы төлеуге даяр ақша сомасы. Бағалар және бағаның құрылуы нарықтық экономиканың бірден бір маңызды элементі болып табылады. Баға – күрделі экономикалық категория. Мұнда экономиканың және жалпы алғанда қоғамның дамуының іс жүзінде барлық негізгі мәселелері шоғырланып, өрілген. Бұл тауарлар өндіру мен сатуға, олардың құнының қалыптасуына, ішкі өнім мен ұлттық табысты құруға, бөлуге және пайдалануға қатысты болып табылады. Баға деңгейінен көп жағдайда қол жеткізілген коммерциялық нәтижелер байланысты болады. Баға әрқашан сатып алу кезінде адамдардың таңдауын анықтайтын негізгі фактор болды.

Шағын кәсіпорындар шаруашылық конъюктураның өзгерісіне, экономика салаларындағы табыс нормасының жоғарылап немесе түсуіне анағұрлым сақ жауап береді. Жаңа компаниялардың құрылу немесе күйреу толқыны ең алдымен монополизацияланбаған секторда пайда болады да тек кейінірек күш жинап алып біршама ірі фирма деңгейіне дейін жетеді. Ұдайы өндірістің нашарлауы жағдайында ірі компаниялар капиталды сыртқа шығару түрінде «жұмсалым» алады.

Стандарттық шығындардың бағалық әдісі нормативтік шығындарда іс жүзіндегі шығындардың ауытқуларын есепке ала отырып, нормалар бойынша шығындарды есептеу негізіндегі бағаларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

5- кесте – Стандартты шығындар негізіндегі бағаның қалыптасуы

Элемент	Бұйым А		Бұйым В		Бұйым С
	стандарт	ауытқу	стандарт	ауытқу	стандарт	ауытқу
Тікелей шығындар (барлығы) Соның ішінде:	750	+30	525	+7,5	645	-45
Шикізаттар мен материалдар	375	+15	225	-22,5	300	-7,5
Басқа да тікелей шығындар	75	+7,5	75	+22,5	150	-22,5
Жанама шығындар	300	+15	450	-15	555	+30
Барлық шығындар	1050	+45	97,5	-7,5	1200	-15
Пайда	105	+45	97,5	-7,5	120	-15
Өткізудегі түсімдер (бұйым бағасы)	1155		1072,5		1320

 

Ескерту: «+», үнемдеу, «-» артық шығын.

Аталмыш  әдістің  басындағы  нормадан  ауытқу  бойынша  (олардың

толық шамасы бойынша емес) шығындардың басқару мүмкіндігінен тұрады. Әрбір бап бойынша ауытқулар күнбе — күнгі қаражат қорытындыларымен салыстырылып, шығынды ғана емес, кірісті де бақылауға мүмкіндік береді. Әдіс шығындарды үздіксіз қатар салыстыруды қамтамасыз етеді. Стандарттық шығындар жүйесінің біршама күрделі элементі шығындар стандарттарын анықтау болып табылады. Экономикалық негізделген стандарттарды қалыптастыру үшін өндіріс әдістерін, бәсекелестердің ұқсас өнімдерінің бағасы мен техникалық сипаттамасын, дүниежүзілік нарықта ұсынылған аталмыш бұйымдарға қойылатын талаптарды мұқият зерттеу қажет.

Шағын бизнесте бағаның керекті деңгейін белгілеу анағұрлым маңызды, өйткені кәсіпкер клиентпен тікелей қарым — қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады, ал ол өз кезегінде тауарға немесе қызмет көрсетуге белгіленген бағалар бойынша өз талаптарын айта алады. Жоғары баға белгілеу иеленуге қызығушылықтың шамадан тыс жоғалтуына әкеледі. Ал бағаны төмен белгілеу де жағымсыз нәтиже туғызуы мүмкін, мәселен өнімнің сапасына немесе кәсіпкердің тәжірбиесі мен салгерлігіне күмән келтіреді. Осылайша сұраған баға сатып алушының санасында тауардың немесе қызмет көрсетудің сапасын анықтайды және нарықтағы аталмыш өнімнің жағдайын анықтауға көмектеседі. Неліктен жоғары баға сатып алушыда наразылық туғызатыны белгілі, бірақ неліктен төменгі баға наразылық туғызатындығы әрдайым түсінікті бола бермейді. Тауар сатудан кейінгі, кепілдік немесе басқа қызмет көрсетуге мұқтаж болған жағдайда, ал оған белгіленген баға өте төмен болса, сатудан түскен кіріс бұдан былай қажетті деңгейде клиентке қызмет көрсету үшін жеткіліксіз болады. Мұндай жағдайда, сатып алушылардың аталмыш тауарға, осы кәсіпорында өздеріне көрсеткен қызметіне көңілі толмайды. Бағаны анықтау кез-келген кәсіпорынның алдында тұрған бірден –бір қиын міндет болып табылады. Нақ белгіленген баға кәсіпорындардың табыстарын – сату көлемін, алынатын кірістерін алдын ала анықтайды. Шағын бизнес кәсіпорнында қызметкерлердің саны көп емес, сондықтан осындай кәсіпорындар үшін баға құрылудың кейбір ерекшеліктері болады. Біріншіден көбіне шағын кәсіпорындарда экономикалық талдау және бағаның құрылу мәселелерімен айналысатын жеке бөлім болмайды да бұл жұмысты кәсіпорынның басшысының істеуіне тура келеді, демек күрделі математикалық есептеулерге уақыт үнемдеу керек болады. Екіншіден, әдетте осындай кәсіпорындардың өнімдерінің номенклатурасы үлкен емес. Соған қарамастан шағын, сондай ақ ірі бизнеске арналған маркетингтік іс әрекеттер мазмұны өзгермейді.

                   Шағын бизнеске қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымы қалыптасуының командалық экономикадан мұраға қалған созылмалы тапшылық мәселелерін шешудің аса ірі шаруашылық құрылымдар өздерінің басқару тұрақсыздығынын, оларда тұтынушылармен кері байланыстардың болмауынан шеше алмайтын көптеген әлеуметтік экономикалық мәселелерді шешудегі ерекше орын жатады.

                   Шағын кәсіпорындар қандай да бір мағынада ірі шаруашылық құрылымдар мен тұтынушылардың арасынан, олардың арасындағы бас құжатты толтыра отырады. Әдетте, шағын бизнестің іс әрекеті мамандырылған сипат алып, ол бастапқы капиталдың елеусіз қаржы болуы жағдайында да өзінің тұтынушылары болып, ірі фирмалармен табысты түрде бәсекелесе алуына мүмкіндік береді. Нарықтық экономика шағын бизнессіз не жұмыс істей алмайды, не дами алмайды. Оның қалыптасуы мен дамуы қалыпты нарықтық экономикаға өту жағдайындағы экономикалық саясаттың негізгі мәселелері болып табылады. Нарықтық экономикадағы шағын бизнес экономикалық өсім қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің сапасы мен құрылымын анықтаушы жетекші сектор: барлық дамыған елдерде шағын бизнес үлесіне ЖҰӨ — нің 60 — 70 % келеді. Сондықтан дамыған елдердің абсолюттік көпшілігі шағын бизнестің жұмысын қолдайды. Дүние жүзінде шағын бизнесте мемлекеттік қолдаудың әртүрлі нұсқалары қолданылады, сақтандыру қорларына бюджеттік қаржыны тікелей бөлу, қолдаудың аралас қорларының тәуекел қорлары  мемлекеттік және жеке меншік, коммерциялық банкке несиені қамтамасыз етуге кепілдер беру мүмкін болатын шығындарды банктің өтемақы міндеттілігі, салықтық жеңілдіктер және т.б. алайда шағын және орта бизнес тәуекелге біршама бейімделген. Әрбір 10 шағын кәсіпорынның тек 2-3 ғана төтеп бере алатынын статистика көрсетіп отыр. Оның себебі ықтимал сипаттағы көптеген факторлардың болуы, оларды есепке алу көбінесе кездейсоқ шамаларды бөлу заңдылығын білмегендіктен немесе есептеу процедурасының мүмкін болатындығы көрсетілмеген. Екінші, жағынан бизнестегі тәуекел шабуыл факторы ретінде бой көрсетеді. Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік тәуекелсіз мүмкін емес. Тәуекел факторының болуы кәсіпкердің қаржы мен ресурстарды үнемдеуі үшін күшті ынталандыру болып табылады да, оларды жобалардың тиімділігін мұқият талдауға, мүмкін болатын шығындарды азайту мақсатымен тәуекел шамасын бағалауға мәжбүрлейді. «Шағын бизнес» — бұл мемлекеттік ұйымдармен немесе басқа өкілетті ұйымдармен, белгілі бір белгіленген заңдармен ұғымның мәнін түсіндіретін өлшемдер жағдайындағы нарықтық экономика субъектлерімен жүзеге асырылатын кәсіпкерлік іс әрекет. әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай негізіне шағын кәсіпкерлік субъектлеріне түрлі ұйымдастыру құқықтық форма кәсіпорындары жататын, негізгі сындық көрсеткіш бірінші кезеңге кәсіпорындардағы есептік кезеңде шұғылданатын жұмысшылардың орташа саны болып табылады. Бірқатар ғылыми еңбектерде шағын бизнес деп жеке тұлғалардың шағын тобы жүзеге асыратын бір меншік иесі басқаратын іс әрекет ұғынылады. Әдетте негізінде кәсіпорындар шағын бизнеске жататын біршама ортақ өлшемдер мыналар болып табылады:

1) персоналдық саны;             2) жарғының капиталдық мөлшері

3) активтердің шамасы         4) айналым (табыс — кіріс) көлемі Экономикасы дамыған елдерде шағын бизнеске кәсіпорындар қалай жатқызылатынын қарастырып, шағын бизнестің әлемдік тәжірбиесі қалай екенін айта кетейік.

Ұлыбританияда шағын бизнес субъектілеріне кәсіпорындардың жатқызылуы айналым мәліметтерімен айналысушылардың санына (экономика салалары бойынша әртүрлі) негізделеді. Өте ұсақ фирмаларға 1 ден 25 адам санымен; үсақ фирмаларға 25 тен 99 ға дейін адамы бар фирмалар жатқызылады. Бұл жағдайда өңдеуші өнеркәсіпте 200 ден төмен адамы бар фирмалар шағын деп есептеледі.

Францияда шағын кәсіпорындар деп саны 500 ден аспайтын және салық салғанға дейінгі жылдық айналымы қорытынды байланысты жасау сәтінде 200 млн. франктен төмен деп бағаланған кәсіпорындар есептеледі және де экономиканың әртүрлі салаларында фирманың өлшемі әрқалай бағаланады. Егер ауылшаруашылығы мен тамақ өнеркәсібінде 200 ден аса адамдар болса, ірі кәсіпорын деп есептеледі, онда жабдықтар өндірісі салаларында сандық шегі — 500 адам болады.

Швецияда шағын бизнеске кәсіпорындарды жатқызу жүйесі француздық жүйеге ұқсас, бірақ онда мынадай көрсеткіштер әрекет етеді: өсу сатылары, салалық тиістілік, іс әрекеттердің географиялық саласы, иелік етушілер мен басқарушылардың өзіне тән сипаттамалары (кәсіпкер әйелдер, шетелдіктер) кәсіпорын үшін сипатты мәселелер тұрпаты.

Германияда шағын бизнес туралы белгілі бір ұғым болмағанмен федералдық шаруашылық министрлігінің жіктеуіне сәйкес шағын бизнеске 49 адамға дейін жұмыс істейтін және жылдық айналымы 1 млн. маркадан аз фирмаларды жатқызады. Ұсақ және орташа фирмалар – бұл өндіріске тікелей қатысатын, өзіне экономикалық тәуекелді толығымен алатын және әдетте несие қаржыларын тартусыз өзінің іс әрекетін қаржыландыра алатын заңды дербес қожалар басқаратын фирмалар.

          Америка Құрама Штаттарында шағын бизнес туралы федералдық заңмен белгіленген шағын фирма бұл бір немесе бірнеше қожалары бар, 500 адамнан аспайтын, активтердің көлемі 5 000 000 доллардан көп емес және жылдық табысы  2 000 000 дол. Аспайтын фирма. Мұнда атап өтетін жағдай, көптеген басқа елдердегі сияқты кәсіпорынның салалық құрылымы рөль атқарады. Және де бір салаларда жұмыс істеушілердің саны, ал басқаларында айналым көлемі (құрылыс, сауда, қызмет көрсету) анықтаушы рөль атқарады. АҚШ экономикасының әртүрлі салаларында жұмыс істейтін кәсіпорындар үшін өлшемдер нормалары әртүрлі. АҚШ-та шағын деп тәуелсіз жекеменшік иесі басқаратын және тауарлы нарықта үстем жағдайды алмайтын кәсіпорындар есептеледі. Ресейлік практикада шағын кәсіпкерліктің өмір сүруіне 1988 жылы рұқсат берілді. Осы кезеңде шағын кәсіпорын санына жыл сайынғы айналысушылардың орташа саны 100 адамнан аспайтын мемлекеттік кәсіпорындарды жатқызды. Шағын бизнеске кәсіпорындарды жатқызу критерийлері шағын кәсіпкерлік туралы жаңа заңдар қабылданумен сәйкес бірнеше мәрте өзгерді. Мұндай өзгерістер 1990, 1991, 1993, 1995 жылдары болды. Бір немесе бірнеше заңды тұлғаларға тиісті және шағын бизнес субъектілері болып табылмайтын 25% аспады және олардың есептік кезеңдегі жұмысшыларының орташа саны шектік мына деңгейден аспайтын болды:

Кесте 6 – Жұмысшылардың орташа саны

Жұмысшылар	Адам саны
Өнеркәсіпте	100
Құрылыста	100
Көлікте	100
Ауыл шаруашылығында	60
Ғылыми техникалық салада	60
Бөлшек саудада және тұрғын халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуде	30
Қалған салаларда және басқа әрекет түрлерін жүзеге асырады	50

 

          Батыстың анағұрлым дамыған елдерінде шағын фирмалар кәсіпорындардың жалпы санының 70 % -90 %  құрайды. АҚШ –та ұсақ кәсіпкерлікте тұрған халықтың небәрі 53 % , Жапонияда – 71,7 %, мұнда ұсақ кәсіпорындарда жұмыс істеуші тұрғын халықтың шамамен жартысы еңбек етеді. АҚШ – та шағын бизнеске 34,9 % таза табыс келсе, ал Жапонияда өңдеуші өнеркәсіптің барлық өнімінің 56,6 % шағын бизнес кәсіпорыны өндіреді. АҚШ және Германиядағы технологиялық жаңалықтардың үлесі төменде көрсетілген:

 

 

Сурет 5 – фирмалардың пайыздық көрсеткіштері

 

 2.2 Мұнай бағаларының қалыптасу динамикасы

Мұнай бағасы (биржалық және биржадан тыс) екі негізгі факторлармен — ағымдағы және күтіліп отырған сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасымен және шығындар динамикасы арқылы анықталады. Мұнай сұранысы мен ұсынысының ағымдағы әлемдік балансы туралы нақты мәліметтердің жоқтығына байланысты мұнай трейдерлері негізінен мұнайдың қоймадағы корларының өзгерісі туралы стратегиялық және өнеркәсіптік ақпаратқа сүйенеді. Сәйкес бағалаулар кейбір агенттіктердің апталық және ай сайынғы бюллетеньдерінде көрсетіледі. Ең атақтыларына Американдық мұнай институтының (АРІ), АҚШ энергетика департаментінің ақпараттық агенттігінің (ЕІА) және Халықаралық энергетикалық агенттіктің шолулары жатады. Мұнай нарығындағы дисбаланс негізінен ұсыныс факторы есебінен болады. Ол ең алдымен ОПЕК тарабынан болатын әсер. Атап айтқанда, көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, мұнайды тұтыну бір жылдан кем уақыт интервалында бағаға қатысты икемді емес. Дегенмен, тауар тұтынуға әсер етуші факторлар сондай-ақ, бағалардың біршама өзгерісіне әкелуі мүмкін. Айқын мысал ретінде Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі қаржы және экономикалық дағдарыстарды атап айтуға болады. Бұл аймақта мұнай өнімдерін тұтыну соңғы жылдарда жылына 5,5% артқан, трейдерлер дәл осы сұраныстың өсу темпіне сүйеніп, мұнай бағасын 1991-1997жж. 16-20 долл. деңгейінде ұстап тұрған. ОПЕК тарапынан мұнайды біршама артық өндіру алғышарттарды тудырды, ал Оңтүстік-Шығыс Азиядағы 1997 жылғы қаржы дағдарысы 1998 жылы мұнай бағасының төмендеуіне әкеп соқты.

Айлық және тоқсандық уақыт аралықтарындағы мұнай бағасы сұраныс ауытқуларымен байланысты мерзімдік компонентаға ие. ОЭСР елдерінің ішінен (АҚІІІ және Батыс Еуропа) ірі мұнай тұтынушылары солтүстік жарты шарда орналасқан және бөлмелерді жылыту үшін мазутты көп қолданады. Жаз айларында, керісінше, бензинді тұтыну артады. ОЭСР елдерінің мұнай өнімдерін тұтынуының максималды (желтоқсан, ақпан) және минималды (мамыр) көрсеткіштерінің айырмасы шамамен 4 млн. барр./тәул құрайды.

Өткен ғасыр — мұнай мен газ ғасыры. Жүзжылдық басында ағаш пен көмір орнына келген бұл ресурстарды өндіру мен тұтыну жылдан жылға  артып отыр. Бүгінгі таңда отын-энергетикалық ресурстар мен оларды тасымалдау құралдарын бақылау кез келген елдің геосаяси жағдайын анықтауда басты рольдерді ойнайды. Мұнай мен газ ресей экономикасы негіздерінің бірі, елдің экспорттық түсімдерінің маңызды көзі болып табылады. Бәсекелік факторлардың күштілігіне байланысты Ресей бүгінгі таңда өзінің экспортында дайын өнімдердің үлесін біршама арттыра алмай отыр. Сұйық көмірсутектер экспорты болашақта саудадан тыс валюталық түсімдердің және сәйкесінше, импортты қаржыландырудың басты көзі болып қала бермек. Импорт тек ел экономикасының тұтыну секторын толтыру үшін ғана емес, сондай-ақ, соңғы үлгідегі жоғары технологиялық және тиімді инвестициялық тауарларды алып келу есебінен өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық базаларын дамытуды қамтамасыз ету үшін қажет. Қайта құрылуға дейін мұнай мен газ кеңестік басшылыққа сүйеу болып келді. Арзан энергия көздері КСРО энергетика өнеркәсібінің құрылымдық қайта құрылуын қамтамасыз етті. Мұнай мен газ шығыс блоктағы елдерді бір- бірімен байланыстырды. Мұнай мен газ экспортынан валюталық кірістер тұтыну нарығын импорт тауарларымен қамтамасыз етуге мүмкіндік жасады.

Мұнайгаз кешені реформа жылдары ел экономикасында өзінің позияциясын біршама нығайтты. Мұнайгаз кешені халық шаруашылығының басқа да құрылымдық бөлімшелері сияқты берік қалыптасты. КСРО құлағаннан кейін мұнайгаз кешені өзіндік мәнге ие болды. Ал ресей экономикасындағы мұнайгаз кешенінің жағдайына келетін болсақ, онда бұл салада өндіріс құлауы аз дәрежеде байқалды. Керісінше, реформа жылдары шикізат саласы елдің халық шаруашылығында алдыңғы қатардағы позицияларға шықты. Сонымен қатар, өңдеуші өнеркәсіптің көптеген салалары 70-80 жылдардағы отын-энергетикалық дағдарыс әсерінен қалыптасқан әлемдік стандарттардан бірнеше есе артық энергия сыйымдылықтың көптігінен шығынға ұшырады. Өндірістің құлдырауы, төлемсіздік, әлеуметтік дағдарыс және жұмыссыздықтың бұл жағдайымен салыстырғанда қатысты тұрақты және экспорттық- бағытталған мұнайгаз кешені ел экономикасының құрылымында өмірлік маңызы зор элемент болып қалыптасады. Алайда осы уақытқа дейін елдің өңдеуші салалары терең дағдарыста қалып отыр. Мұнайгаз секторының ролі саясатта маңызды болып отыр. Таяу шетел елдеріне мұнайды жеткізуді қадағалау жаңа мемлекеттермен келіссөздерде маңызды аргумент болып табылады. Осылайша, мұнайгаз саласы- Ресейдің байлығы. РФ энергия өндіруші өнеркәсібі халық шаруашылығының барлық салаларымен тығыз байланыста, ресей экономикасы үшін үлкен мәнге ие.

Мұнай мен газға деген сұраныс айтарлықтай тұрақты, дегенмен бағалар дағдарысы мен төмендеуіне жиі ұшырайды. Сондықтан біздің мұнайгаз өндіруші өнеркәсіптің табысты дамуына әлемнің барлық дамыған мемлекеттері қызығушылық танытып отыр, ең алдымен өзіміз. Өндірістік баға фирманың барлық өндірістік және маркетингтік шығындарының сомасы мен күтіліп отырған пайданың қосындысына тең. Әдетте ол бөлшек бағадан 40%-дан 60%-ға дейін құрайды. Дәл осы бағамен өндіруші көтерме сатып алушыларға ірі партиялармен тауарды жеткізеді. Көтерме баға- бұл көтерме сауда фирмалардың бөлшек сауда компанияларын ірі партиялармен тауарды сату бағасы. Бұл баға өндіруші бағасы мен көтерме сатушының өндірістік және маркетингтік шығындары, оның пайдасының қосындысынан құралады. Әдетте бұл баға бөлшек бағадан 60% -дан 70% -ға дейін құрайды. Бөлшек баға – бұл көтерме баға мен бөлшек сауда фирмасының барлық басқарушылық, маркетингтік және өндірістік шығындарының, сондай-ақ, оның пайдасының қосындысынан тұратын бағасы. Базистік баға тауар сортын немесе сапасын анықтау үшін пайдаланылады; ол сатушы мен сатып алушы арасындағы келіссөздерде келісіледі; ол іс жүзінде жеткізілген тауардың қасиеттері келісімшартта келісілген тауардан өзгешеленген жағдайда іс жүзінде   жеткізілген тауардың бағасын анықтау үшін негіз болып табылады. Келісімшартта сонымен қатар нарық конъюнктурасына тәеулді болатын жеңілдіктер мен үстемелер де қаралады. Сауда-саттық бағасы (немесе фактуралық) келісімшартта қарастырылған жеткізу шарттарымен анықталады. Монополиялық баға — монополиялармен өндірістік бағадан жоғары немесе төмен орнатылатын баға. Номиналды баға прейскуранттарда, анықтамаларда, биржалық котировкаларда көрсетіледі. Нарықтық баға — нарықта сауда-саттық жасалатын баға. Сырғымалы баға белгілі бір мерзімге кейбір жағдайларға (биржалық котировка, инфляция және т.б.) байланысты келісімшартпен орнатылатын баға. Сұраныс бағасы сатып алушы нарығында қалыптасады. Нақты баға сауда-саттық келісімшартында орнатылады және өзгертуге жатпайды. Әдеттегідей өнімге бағаны дәл осындай өнімге нарықтағы өздерінің бағасын орнатқан бәсекелестерді есепке ала отырып орнату керек. Бұл жағдайда бағаны бәсекелестікке бағыттау әдістемесі қолданылады. Осыған байланысты мынаны атап айтқан жөн, егер дәл нарық бағаның бағдары болса, онда оған шығатын фирмалар үшін бағаны нарықтың еркін факторларының анықтағаны маңыздырақ.

Мұнай нарығы санатында әлемдік экономика жағдайы, Ирактағы жағдай және т.б. қосатын анықталмағандық факторларының ретімен ұшырасады. Мұндай жағдайда жоғары бағаны сақтап қалу ықтималдығы жоғары. Негізгі факторларға АҚШ пен Қытайдағы жедел экономикалық өсу, Таяу Шығыстағы терроризм қауіпі, американдық доллардың әлсіздігі мен ОПЕКтің жоғары бағаны ұстап тұруға деген ұмтылысы жатады. Жыл ішінде бағаның бірте-бірте төмендеуі ықтимал. Алдыңғы қатарлы энергетикалық агенттіктердің ақпаратына сүйене отырып конъюнктура 2005 жылы мұнайдың тұрақталған бағасын көрсетеді. Бағалардың қатысты төмендеуі алдыңғы кезеңде тауарлық қорды толтыру жағдайымен байланысты болды. ОПЕК елдерінде мұнай өндіру көлемінің нақты төмендеуіне қарамастан, әлемде тауарлық қордың жинақталуын алдын алу мүмкін емес. Мұнайға бағаны болжауда мұнайға деген сұраныстың әсері есепке алынды. Ол өз кезегінде әлемдік экономиканы дамытумен, жаңа технологиялар мен энергия көздерін енгізумен анықталады. Сонымен қатар, әлемдік нарықтардағы мұнай ұсынысы және оны тасымалдау мүмкіндіктері де есепке алынды. Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) өзінің мұнайға сұранысты болжауында көмірсутекті шикізатқа сұраныстың жылына 2-4% темпімен, соның ішінде Еуропада 1,5-2,5% арту мүмкіндігін бағалайды. Осы кезде, әлемдік экономиканың өсі жеделдігі, АҚШ пен Еуропада қысқы аяз мезгілінде энергоресурстарды тұтыну және жоғары запастарды қалыптастыруда қажеттіліктер көлемінің артуы жағдайында ұсыныстың мүмкін болатын өсімі орнатылған жеткілікті жоғары бағалар деңгейінде сұраныспен толықтай жабылады.

Көрсетілген факторлардың жиынтығын есепке ала отырып болжауда мұнайдың Urals  маркасына бағалар өзгерісінің келесі нұсқалары қабылданады: 2004 жылы — жыл соңына бірте-бірте төмендету арқылы жоғары бағаны сақтау. Ортажылдық деңгей мұнай бағасы туралы соңғы мәліметтерге сүйене отырып алғанда барреліне 29 АҚШ долларын құрайды (мұнайдың Urals маркасының орташа бағасы ағымдағы жылдың наурыз-мамыр айларына барреліне 32,1 долларды құраған).

Қазақстандық экономиканың шикізаттық емес секторы әлсіз дамығандықтан және оған ішкі құрылымдық тұрақтылық жағдайын бере алмайтындықтан экономикаға мұнай табыстарының осындай әсері оның мұнайға деген әлемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелді етеді. Бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін экономикасы шикізаттың белгілі бір түрінің — мұнай, газ, мыс және т.б. экспортына тәуелді әлемнің көптеген елдері осы тауарларға әлемдік бағалардың тез және адам сенгісіз деңгейде орнауына байланысты тұрақтандырушы қорды құрған. Оның мәні әлемдік бағалардың жоғары болған жылдары осы тауарлардың экспорты есебінен түскен ірі бюджеттік түсімдердің бір бөлігін осы қорда аккумуляциялау және кейіннен оларды мұнайға деген әлемдік бағалардың қабылданған деңгейден біршама төмендеген кезінде бюджеттке түсетін табыстардың тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің бюджеттік міндеттерін орындау үшін пайдалануда.

 

Кесте 7 – Ірі мұнай тұтынушы елдер

Елдер	2000 жыл	2001 жыл	2002 жыл
АҚШ	888,4	886,6	894,3
Жапония	254,5	250,0	242,6
ҚХР	232,2	236,2	245,7
Германия	129,4	131,3	127,2
Ресей	123,5	124,0	122,6
Бразилия	101,1	100,8	85,4
Корей Республикасы	99,4	99,4	105,0
Үндістан	97,8	99,0	99,1
Франция	94,6	95,9	92,8
Италия	90,4	91,5	92,9
Канада	90,9	86,9	89,1
Мексика	90,2	87,1	86,7
Ұлыбритания	78,8	78,3	76,5
Испания	69,7	72,6	74,8

 

Сурет 6 – Ірі мұнай тұтынушы елдер 2000 жыл (1 нұсқа)

Сурет 7 – Ірі мұнай тұтынушы елдер 2001 жыл (2 нұсқа)

 

 

Сурет 8 – Ірі мұнай тұтынушы елдер 2002 жыл (3 нұсқа)

Кесте 8 — Әлемде мұнайды өндіру (млн.т)

Елдер	2000 жыл	2002 жыл
Сауд аравиясы	450,6	418,1
Ресей	323,3	379,6
АҚШ	352,6	350,4
Мексика	171,2	178,4
Иран	187,5	166,8
ҚХР	162,6	168,9
Венесуэло	171,6	151,4
Норвеги	160,2	157,4
Канада	126,9	136,6
Ұлыбритания	125,9	115,9
БАЭ	117,0	105,6
Ирак	128,6	101,7
Кувейт	104,0	91,8
Нигерия	103,3	98,6
Бразилия	63,2	75,5
Алжир	66,8	66,5
Индонезия	71,5	62,4
Ливия	69,5	63,8
Қазақстан	35,3	47,2
Оман	47,6	44,0
Аргентина	40,4	39,4
Египет	38,8	37,0
Австралия	37,0	37,0
Катар	36,8	34,4

 

Бүгінгі таңда мұнай профильді өнім және ел экспортының басты бабы болып қалыптасты. 2004 жылы 20,6 млрд. долл. сомадағы экспорттың жалпы көлемінің 61,2% немесе 12,6 млрд. долл. мұнайдың үлесінде. мұнай өндіріске тік және жанама түрде әсер етеді. Біздің бағалауларымыз бойынша 2004 жылдан бастап оның жалпы ішкі өнімге тік әсер ету үлесі 8% жоғары көрсеткішті, ал жанама әсерінің үлесі 18%, жалпы алғанда — 26% артық құрады (Сауд Аравиясында бүл көрсеткіш 34% қүрайды). Мұнай факторы мемлекет бюджеті табыстарының 23% астамын берді.

Мұнай табыстарының мөлшері мұнайға элемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелді. Тек қана 1998-2004жж. бағалар барреліне 12 доллардан барлық жылдардағы ең жоғарғы көрсеткіш — барреліне 38,3 долларға дейін ауытқып отырды. Бюджеттік жоспарлау көрсеткендей, мұнайға әлемдік бағалардың 15 долларға дейін құлаған жылдары мұнайдан түсетін табыстар мөлшері жедел төмендеген, ал елдің ақшалай басшылықтары мемлекеттің бюджеттік міндеттерін толық көлемде орындай алмау жағдайына ұшыраған, ал бағалардың барреліне 19 доллардан жоғары болғанында мұнайдан түсетін табыстардың мөлшерінің артқандығы соншалық, елде инфляцияның өсу қауіпі және макроэкономикалық тұрақсыздық қауіпін тудыратын ұлттық валюта бағамының тұрақтануы орнаған.

Қазақстандық экономиканың шикізаттық емес секторы әлсіз дамығандықтан және оған ішкі құрылымдық тұрақтылық жағдайын бере алмайтындықтан экономикаға мұнай табыстарының осындай әсері оның мұнайға деген әлемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелді етеді. Бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін экономикасы шикізаттың белгілі бір түрінің — мұнай, газ, мыс және т.б. экспортына тәуелді әлемнің көптеген елдері осы тауарларға әлемдік бағалардың тез және адам сенгісіз деңгейде орнауына байланысты тұрақтандырушы қорды құрған. Оның мәні — әлемдік бағалардың жоғары болған жылдары осы тауарлардың экспорты есебінен түскен ірі бюджеттік түсімдердің бір бөлігін осы қорда аккумуляциялау және кейіннен оларды мұнайға деген әлемдік бағалардың қабылданған деңгейден біршама төмендеген кезінде бюджеттке түсетін табыстардың түрақтылығын қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің бюджеттік міндеттерін орындау үшін пайдалану.

Қазіргі таңда мұнай мен газ конденсатының дәлелденген қоры шамамен 2,7 млрд. тоннаны құрайды. Егер мұнай өндіру жылына 17,5% арта бастаса және 2015 жылы бүгінғі 35 млн. тонна шындығында 400 млн. тоннаға жетсе, онда оның жалпы көлемі дәл осы 2,7 млрд. тоннаға тең болады. Мұнайдың болжамдық ресурстарын бағалау 3,4 млрд. тонна мен 12 млрд. тонна арасындағы шеңберде ауытқып отырады, ал басылымдарда осы тақырыпта қандай қорлар (мысалы, геологиялық) туралы анық айтылмайды. Айталық, әлі дәлелденбеген қорлар шамамен 6 млрд. тоннаны құрайды (оптимистік нұсқаның өзі жеткілікті, АҚШ Геологиялық қызметінің капиталдық еңбегінде көрсетілгендей Қазақстанның ресурстарын бағалау 1 ден 7 млрд. тоннаға дейін ауытқып отырады) делік, онда мұнай өндіруді дамытудың «саудтық» нұсқасымен 2015 жылға 400 млн. тонна шыңына дейін жеткізіп, осы деңгейді болашақта да сақтап түратын болсақ, Қазақстан мұнайы 2030 жылға дейін жетер еді. Бұл, әрине, Норвегия, Англия, Канада, Қытай және басқа да мұнай өндіруші елдердің көптеген мұнайкәсіпшіліктерінің 8-15 жыл арасында ауытқып отырады деп болжанған өмір сүру уақытынан көп. Алайда Сауд Аравиясы (болжамдық ресурстарды есепке алмай-ақ өндірудің қазіргі деңгейінде 85 жыл) немесе Ирак (120 жыл) қорларын тұтыну мерзімінен әлдеқайда аз. Болжамдық ресурстар туралы жоғарыда айтылған ойлар негізінде 2015 жылға дейін мұнай өндіруді 10% арттыру нұсқасы оңтайлы көрінер еді, және мұнай өндіру деңгейін 150 млн. тонна деңгейінде ұстап тұратын болса, онда еліміздің мұнайы 2067 жылға дейін жетер еді.

Мұнай, мұнай өнімдері мен газды өндіру мен экспортының динамикасы. Мұнай мен газ конденсатын өндіру 2008 жылға 490 млн. тонна деңгейінде тұрақтанады. 2007 жылдан бастап мұнайгаз саласына салық жаңалықтарын (жаңа кенорындар үшін Шығыс-Сібір мұнайгаз провинциясына салықтық демалыстар) енгізудің тұрақты әсері жұмыс істеп тұрған кенорындарда мұнайды өндіру деңгейінің төмендеуінің орнын толтырмайды. Шығыс-Сібір және Якутия кенорында мұнай өндіруді бастау мерзімдерін түзету мімкіндіктері есепке алынады. 2008-2009 жж. мұнай өндіру темпінің баяулауы мыналармен байланысты:

—  саланың шикізат базасы сапасының төмендеуі есебінен мұнай өндіру тиімділігінің төмендеуі және жаңа кенорындарын игеру қиындығы;

—   мұнай компанияларының орнаған жағдайларда қаржы ресурстарын пайдалануда белсенділігінің жеткіліксіздігі.

Қазақстанның материалдық басты байлықтарының бірі болып мұнайдың ірі қоры табылады. Олардың болжанған құрлықтағы мөлшері 13 млрд. тоннаға жетеді немесе әлемдік болжанған қордың 1,9% құрайды, елдің өндірілетін қоры шамамен 2,5 млрд. тоннаны құрайды, сонымен қатар, Каспий теңізі мен оның жағалауынның шельфінде болжанған қор бар. Мұнайдың болжанған қоры тек Қашаған бойынша шамамен 7 млрд. тоннаны кұрайды, ал өндірілетін қор 4,9 млрд. тонна мөлшерінде бағаланып отыр. Елімізде бүгінгі таңда 200-ден астам мұнайгаз, мұнайгазконденсатты, газконденсатты және газ кенорындары ашылған. Алайда қойны қара алтынның ірі көлеміне ие құрлықта бұдан басқа ашылмаған көптеген кенорындар бар.

Бүгінгі таңда мұнай профильді өнім және ел экспортының басты бабы болып қалыптасты. 2004 жылы 20,6 млрд. долл. сомадағы экспорттың жалпы көлемінің 61,2% немесе 12,6 млрд. долл. мұнайдың үлесінде. Мұнай өндіріске тік және жанама түрде әсер етеді. Біздің бағалауларымыз бойынша 2004 жылдан бастап оның жалпы ішкі өнімге тік әсер ету үлесі 8% жоғары көрсеткішті, ал жанама әсерінің үлесі 18%, жалпы алғанда — 26% артық құрады (Сауд Аравиясында бұл көрсеткіш 34% қүрайды). Мұнай факторы мемлекет бюджеті табыстарының 23% астамын берді.

Мұнай табыстарының мөлшері мұнайға әлемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелді. Тек қана 1998-2004жж. бағалар барреліне 12 доллардан барлық жылдардағы ең жоғарғы көрсеткіш — барреліне 38,3 долларға дейін ауытқып отырды. Бюджеттік жоспарлау көрсеткендей, мұнайға әлемдік бағалардың 15 долларға дейін құлаған жылдары мұнайдан түсетін табыстар мөлшері жедел төмендеген, ал елдің ақшалай басшылықтары мемлекеттің бюджеттік міндеттерін толық көлемде орындай алмау жағдайына ұшыраған, ал бағалардың барреліне 19 доллардан жоғары болғанында мұнайдан түсетін табыстардың мөлшерінің артқандығы соншалық, елде инфляцияның өсу қауіпі және макроэкономикалық тұрақсыздық қауіпін тудыратын ұлттық валюта бағамының тұрақтануы орнаған.

 

2.3 Мұнайға ішкі және әлемдік бағалар,  мұнай экспорты

 

     Экономиканың мұнайгаз секторын 2002 жылы дамыту 2000-2001 жж. қалыптасқан мұнай және мұнайөнімдерін өндірудің өсу темпін сақтаумен сипатталады. Мұнай өндірудің жалпы көлемі қаңтар-тамыз айлары арасында өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 8,3% артқан, ал мұнайды бірінші ретті өңдеу көлемі 1,7% артқан. Соңғы жылдарда алғаш рет табиғи газды өндіру темпінің өсуі байқалады (9 кесте). Сонымен бірге ішкі нарықтың жабдықталуы мен мұнайға әлемдік бағалардың құлауы салдарынан 2001  жылдың соңы мен 2002 жылдың басында (2001 жылдың IV тоқсаны мен 2002  жылдың қаңтар-ақпан айларында ресей мұ найының әлемдік нарықтағы орташа  бағасы   18-19  долл./барр.   құраған)  инвестициялық  белсенділіктің біршама төмендегені байқалады: мұнайды эксплуатациялық бұрғылау көлемі қаңтар-шілде айлары аралығында 2002 жылы өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 16,5% қысқарды, ал барлаулық бұрғылау 39,1% қысқарған, жаңа   мұнай   ұңғыларын    іске    қосу    13,1%    қысқарған.    Мұнай   өңдеу өнеркәсібінде мұнай шикізатын өңдеу тереңдігі 2001 жылдың қаңтар-шілде айлары аралығында тіркелген 70,9%-дан ағымдағы жылдың сәйкес кезеңінде 69,9%  дейін төмендеген.   Автомобильдік  бензиннің  жылпы  өндірісіндегі октан саны жоғары бензиннің үлесі 2001 жылдың қаңтар-шілде айларында тіркелген 44,5%-дан ағымдағы жылда 48,3% артқан.

Кесте 9 —   Мұнай, мұнайөнімдері мен табиғи газды өндіру (алдағы жылдың сәйкес кезеңіне % — бен)

	1999 жыл	2000 жыл	2001 жыл	2002 жыл қаңтар-тамыз
Мұнай	100,3	105,9	107,7	108,3
Газ конденсаты	104,7	103,8	106,7	111,0
Мұнайды бірінші ретті өңдеу	102,9	102,7	103,2	101,7
Автомобильді бензін	102,2	103,6	100,6	102,0
Мұнайлы газ, млрд.куб.м	103,2	102,5	105,0	105,7
Дизельдік отын	104,2	104,9	102,0	103,5
Отындық мазут	94,8	98,3	104,2	105,2

 

2001 жыл мен 2002 жылдың басында орын алған мұнай мен мұнайөнімдеріне ішкі бағаның төмендеу кезеңінен кейін соңғы айларда өндірістің күннен күнге өсіп отыратын шығындары және әлемдік бағалардың артуы әсерінен ішкі нарықта мұнай мен мұнайөнімдеріне баға динамикасының өзгерісі орнады. Сәуір айынан бастап мұнайға деген, ал мамыр айынан автомобильдік бензинге ішкі баға тұрақты түрде (теңгемен де,  доллармен  де)  өсіп  отырғаны  байқалып  отыр.  Газ  бағасы  соңғы  айларда  девальвация  алды  деңгейіне  де  жетіп  қалды.

Кесте  10  —  Мұнай,  мұнайөнімдері  мен  табиғи  газға  ішкі  баға,  долл./т

	1999жыл желтоқсан	2000жыл желтоқсан	2001жыл желтоқсан	2002жыл наурыз	2002жыл маусым	2002жыл шілде	2002жыл тамыз
Мұнай	37,0	54,9	49,9	39,4	49,4	57,0	61,2
Автомобильді Бензин	171,9	199,3	151,5	113,2	166,7	180,6	185,5
Дизельдік отын	125,0	185,0	158,5	119,3	171,4	167,4	159,1
Отындық  мазут	46,1	79,7	47,1	33,8	75,9	75,9	74,8
Газ,  долл./мың  куб. м	2,2	3,1	4,8	6,3	6,3	6,1	6,2

Өндіруші  елдер  үшін  қолайлы  мұнайға  әлемдік  баға  деңгейін  қалпына  келтіру  бойынша  ОПЕК  істерін  қолдау  мақсатымен  әлемдік  нарыққа  мұнайды  шығаруды  қысқарту  жөнінен  міндеттемелерді  қабылдаумен  байланысты  2002  жылдың  І  жарты  жылдығында   мұнай  экспортын  шектеуге  қарамастан жалпы  2001  жылдың  І  жарты  жылдығымен салыстырғанда 2002 жылдың І жарты жылдығында  мұнай  мен мұнай өнімдерінің экспорты  14,3%  артты  (кесте 3). Дизельдік  отынның  тауарлық  ресурстардағы  экспорт  үлесі  І жарты  жылдығында  53,9%  құрады,  отындық  мазут  — 45,0% ,  автомобильдік  бензин — 13,3%.  Экспорттың  физикалық  көлемінің  өсуі  өткен  жылмен  салыстырғанда  алдыңғы  жылдың  басында  мұнайдың  әлемдік  бағасының  төмендеуінің  орнын  толтыра  алмады.  Мұнай  экспорты  мен  мұнайөнімдерінің  негізгі  түрлері  экспортының  жалпы  құны  2002  жылдың  І  жарты  жылдығында  15,9  млрд.  долларды  құрады,  ол  алдағы  жылдың  І  жарты  жылдығы  деңгейінен  6,0% -ға  төмен.  Мұнайөнімдерінің  импорты  да  біршама  қысқарды.  Осылайша,  автомобиль  бензині  импорты  2002  жылдың  І  жарты  жылдығында  өткен  жылдың  сәйкес  кезеңі  деңгейінен  тек  18,5%    құрады,  ал  бензин  ресурстарындағы  импорттың  үлесі  2001  жылдың  І  жарты  жылдығында  тіркелген  0,6%  -дан ағымдағы  жылда   0,1%  -ға  дейін  қысқарған.  2002  жылдың  басында  ОПЕК  елдерімен  және  бұл  ұйымға  кірмейтін  басқа  да  кейбір  елдермен  алдын  алынған  мұнай  өндірісі  мен  экспортын  қысқарту  нәтижесінде  әлемдік  нарықта  мұнай  бағасы  І  тоқсан  соңына  22-24  долл./барр.  деңгейіне  жетті,    ал  сәуір – шілде  айлары  аралығында  ОПЕК  мүше  елдерінің  мұнай  кәрзеңкесінің  бағасы  24-25  долл./барр.  деңгейінде  тұрақтанды, яғни  ОПЕК  ұстанатын  22-28  долл./барр.  бағалық  диапазонының  ортасына  жақын болды  (кесте 4).  Тамыз  айында  әлемдік  мұнай  өндірудің,  ең  алдымен  Иракта  және  Солтүстік  мұхитының  кен  орындарында,  қысқаруы  әсерінен  мұнайға  әлемдік  бағалар  өсе  бастады,  ал  қыркүйек  айында  27-29  долл./барр.  деңгейіне  жетті.

Кесте  11-1999-2002жж.  Мұнайға  әлемдік  бағалар,  долл./барр.

	1999ж	2000ж	2001ж	2001ж 4 тоқсан	2002ж 1тоқсан	2002ж 2тоқсан	2002ж 3тоқсан	2002ж 4 тоқсан
Brent мұнайы бағасы, Ұлыбритания	17,97	28,50	24,44	19,42	21,09	25,07	25,81	26,66
Urals мұнайы бағасы, Ресей	17,30	26,63	22,97	18,78	19,72	23,60	24,83	25,68
ОПЕК мүше елдерінің мұнай кәрзеңке-  сінің бағасы	17,47	27,60	23,12	18,33	19,92	24,42	25,15	25,87

Қайнар  көз:  ОЕСД   International  Energy   Agency

          Қазақстандық  экспортта  статистикалық  мәліметтер  көрсетіп  отырғандай  мұнай  көшбасшы,  оның  республикалық  экспорттағы  үлесі  48% құрайды.  Бұл  маңызды  шикізаттың  дәлелденген  қоры  2003  жылға  4  млрд.  тоннаға  жеткен.  Қазіргі  таңда  жүзеге  асырылып  отырған  масштабты  геологиялық  барлаулардан  кейін  бұл  көрсеткіштің  артатыны  айдан  анық.  2003  жылдың  басына  мұнайдың  әлемдік  қоры  «Mineral  Оil   Wirtschaftsberband»   (МОW)  неміс  салалық  бірлестігінің  мәліметтері  бойынша  рекордтық  деңгей  2002  жылғы  140  млрд.  тонна  көрсеткішімен  салыстырғанда  165  млрд.  тоннаға  жетті.

                 Алдыңғы  қатардағы  әлемдік  мұнай  өндіруші  елдерде  мұнай  қоры  2003  жылдың  басына  келесідей  болды  (млрд.тонна).  Мұнай  өндіру  көлемі  бойынша  Қазақстан  әлемде  он екінші  орынды  иелене  отырып,  2010  жылдан   2015  жылдарда  мұнай  өндіруші  елдердің  алдыңғы  ондығына  ене  алады.  33  мұнай  компанияларының  есебі  бойынша  Қазақстандағы  2002  жылы  47  млн.  тоннадан  астамды  құраған   жалпы  мұнай  өндіру 2003  жылы  50-52,  2005  жылы  — 60,  2010  жылы  — 100,  2015  жылы  — 150-170,  соның  ішінде  Каспий  шельфі  есебінен  — 100  млн.  тоннаға  жетеді.

                  Алдағы  жылдарда  шығындардың  әрі  қарай  өсуі  Канадалық  кенорындарында  мұнай  өндірумен  айналысып  жатқан  фирмалардың  бәсекеге  қабілеттілігін  арттыра  түседі.  Алдағы  болашақта  Атлантика  мен  Каспийдің  мұнай  кеніштерін  игеру  үлкен  рольге  ие  болады.  Мұнай  мен  газды  барлау  және  өндіруге  мұнай  компанияларының  инвестициялары  ағымдағы  және  келесі  жылдарда  біршама  артатын  болады.

                   2002  жылы  мұнайды  тік  өңдеу  бойынша  әлемдік  өндірістік  қуаттылықтар  артып,  4095,8  млн.  тоннаны  құрады,  Солтүстік  Америкада —  930,4;  Еуропада —  829,2;   Таяу  және  Орта  Шығыста  —  314,7;  Африкада  — 161;  Азияда,  Австралияда  және  Мұхитта  — 1010,3  млн.тонна.

                   Соңғы  жылдарда  шикі  мұнайдың  әлемдік  нарығында  бағалық  жарылыс  байқалып  отыр.  1998  жылдан – мұнай  нарығындағы  локальды  минимум  уақытынан  2005  жылға  — шикі  мұнайдың  орта  жылдық  бағасы  ағымдағы  бағалардан  50  долл./барр.  артқан  уақытқа  дейінгі  аралықта  шикі  мұнайдың  сортына  байланысты  бір  баррельдің  бағасы  кем  дегенде  4  есе  артты.  Ағымдағы  жылда  өсу  байқалды:  Urals  маркалы ресей  мұнайының  құны  орта  есеппен  қаңтар – сәуір  айлары  аралығында  59,5  долл./барр.  құрады (жылдан  жылға  35%  өскен),  ал  мамырдың  бірінші  жартысында  — 65  долл./барр. құраған.  Мұнай  нарығындағы  жарылыстың  фундаменталды  себептері  болып   бір  жағынан  көмірсутекті  шикізатқа  сұраныстың  артуы,  екінші  жағынан  мұнайды  өндіру  мен  өңдеуде  қуаттылықтардың  шектелгендігі  табылды.  Мұнайды  өндіру  мен өңдеуде  резервті  қуаттылықтардың  біршама  қоры табылғанда  сұраныс  пен  спекулятивтік  факторлардың  мұнай  бағасына   әсері  қазіргіге  қарағанда  біршама  төмен  болады.  Біздің  ойымызша,  қазіргі  уақытта  дәл  осындай  сценарийдің  қалыптасуына  алғы  шарттар  пайда  болуда,  ондайда  алдағы  болашақта  мұнай  бағасының  төмендеуін   күтуге  болады.  Мұндай  жағдайда  біз  Ирактағы   тұрақтандыру  жағдайы  мен  Иранның  ядролық  бағдарламасының  аясындағы  кикілжіңдерді  тоқтату  жағдайларына  сүйенеміз.

             Кесте   12 – 2000 – 2001 – 2002жж.   Мұнай  компанияларының  мұнайды  экспортқа  шығаруы  (млн.т)

	2000 жыл	2001 жыл	2002 жыл (7ай)
Экспорт,барлығы	1,347	1,271	1,733
Мұнайөнімдерінің транзитаі Атырау –Самара	1,264	0,788	1,223
Қиыр шетел	0,371	0,475	1,223
Таяу шетел	0,893	0,313
Ресейге,МӨЗ	0,030	0,237	0,335
Теңіз арқылы	0,013	0,246	0,175
Қиыр шетел	0,013	0,217	0,175
Таяу шетел		0,029
Иранға теңіз арқылы	0,040

 

 

2001-2005  жж.  Ресейлік  компаниялардың  мұнай  өндіруі.  Мұнай  саласының  жағдайын  тек  күрделі  деп  қана  қарастыруға  болады.  1998  жылы  әлемдік  нарықта  мұнай  бағасының  барреліне  8-20  доллардан  10-12  долларға  құлауы  әлемдік  мұнай  секторының  тарихына  алтын  әріптермен  жазылады.  Қазіргі  бағалық  қасірет  көптеген  сарапшылардың  ойынша  70  жылдардың  басы  мен  80  жылдардың  ортасындағы  дағдарыстармен  салыстыруға  келеді.  Мұнайға  әлемдік  бағаның  төмендеуінің  басты  факторларына  экспорттаушы  елдердің  квоталарды  арттыруы,  Ирак  мұнайының  экспортының  артуы  және  сәйкесінше  мұнай  ұсынысының  артуы,  жаһандық  сипатқа ие  азиялық  экономикалық  дағдарыс,  кез  келген  экспорттаушы  елдегі  мұнай  қоры  мен  өндірісін  арттырудың  технологиялық  мүмкіндіктерінің  өсуі,  климаттың  жылуы  жатады.  Мұнайдың  әлемдік  бағасы  —  Ресей  мен  Қазақстан  үшін  негізгі  макроэкономикалық  көрсеткіштердің  бірі.  Себебі  мұнай  мен  мұнайөнімдері  әлі  ұзақ  уақыт  бойына  ресейлік  экспорттың  негізі  болып  қала  бермек.  1997  жылы  оларға  ел  экспортының  шамамен  25%  сәйкес  келген.  Сыртқы  нарықтағы  жағдай  ресейлік  мұнай  компаниялардың  қаржылық  жағдайын  да  анықтайды.  Мұнайға  әлемдік  бағалардың  дағдарысы  тек  қана  мұнай  өнеркәсібіне  емес,  сондай-ақ  Ресейдің  экономикасының  барлық  саласына  айтарлықтай  қауіп  тудырып  отыр.  Қорларды  қайтарымсыз  жоғалтумен  байланысты  ұңғыларды  істен  шығару орын  алуда.  Оған  себеп —  бюджетке  түсімнің  азаюы,  жұмыс  орындарының  жойылуы,  аралас  аймақтарда  өндірістің  жабылуы,  экономиканың  барлық  салаларында  салық  жарнасының  күшеюі.  Мұнай  мен  мұнай өнімдеріне  әлемдік  бағаның  төмендеуі  Ресейдегі  қаржы – экономикалық  дағдарыстың  әсерімен сәйкес  ішкі бағалардың  төмендеуінің  қуатты  факторы  болып  қалыптасты.  Нәтижесінде  мұнайдың  ішкі  бағасы  1998  жылы  30%  төмендеген.  Мұнай  бағасының  төмендеуіне  ресейлік  факторлардың  әсері  мұнайөнімдеріне   деген ішкі  сұраныстың  жыл  сайынғы  5-7%  төмендеуінде де  байқалды.  Дәл  осындай  жағдайларда  көптеген  мұнай  компаниялары  банкротқа  ұшырды.

            Мұнай  мен  мұнай өнімдеріне  әлемдік  бағаның  төмендеуі  Ресейдегі  қаржы – экономикалық  дағдарыстың  әсерімен  сәйкес  ішкі  бағалардың  төмендеуінің   қуатты  факторы  болып  қалыптасты.  Батыстың  көптеген  елдері  үшін  мұнай  бағасының  құлауы  экспорттаушы  елдерге,  Ресейді  қоса  алғанда,  қарағанда  ешбір  қауіпті  салдарға  әкеп  соқтырмайды.  Ресейде  залалсыздық  нүктесі  1998  жылдың  басына  11-12  долларды  құрады.  Ресейлік  мұнай  компанияларының  шығындарының  одан  әрі  төмендеуі  технологиялық  жаңару  бағдарламасын  жасауды  қажет  етеді.  Реформа  темпі  мен  басқарудың  ескі  стилін  нарық  талаптарына   сай  бағытталған,  икемді  стильге  ауыстыру үрдісі мемлекеттік мұнай компанияларында да жеделдеп келеді. ТМД елдерінде де түрлендіруге деген қажеттіліктер байқалып келеді. Шетел капитал салымдарының ағыны Қазақстанға, Әзірбайжанға және біршама аз мөлшерде Түрікменстанға да енді.

 

Кесте – 13 Мемлекеттердің мұнай өндіру көлемі

мемлекеттер	Млрд.тонна
Сауд Арабиясы	35,4
Канада	24,2
Ирак	15,1
Кувейт	13
ОАЭ	12,9
Иран	12,3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет – 9 Мемлеттердің мұнай өндіру көлемі

 

Кесте – 14 мемлекеттердің мұнай өндіру көлемі

мемлекеттер	Млрд.тонна
Венесуэла	10,9
Ресей	8,2
Қазақстан	4
Ливия	3,9
Мексика	3,7
Нигерия	3,3
Қытай	2,5

    

Сурет – 10 мемлекеттердің мұнай өндіру көлемі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3   МҰНАЙГАЗ  СЕКТОРЫНДА  БАҒА  ҚҰРУҒА  САЛЫҚ  ЖҮЙЕСІНІҢ  ӘСЕРІ

 

             3.1   Жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салу

 

             Салық  дегеніміз  мемлекет  біржақты  тәртіппен  заң  жүзінде  белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,  қайтарымсыз  және  өтеусіз  сипатта  болатын  бюджетке  төленетін  міндетті  ақшалай  төлемдер.

             Жалпы  орнатылған  және  арнайы  салық  режимдері  бар.  Салық  заңдылығына  сәйкес  Қазақстан  Республикасында  мемлекеттік  бюджеттің  реттеуші  көздері  болып  табылатын  салықтар,  жинақтар,  төлемдер,  республикалық  және  жергілікті    бюджеттердің  көздері  болып  табылатын  мемлекеттік  баждар  және  кеден  баждары  алынады.

             Қазақстан  Республикасының  шикізат  ресурстарына  деген  ішкі  нарықтың  қажеттіліктерді  қанағаттандыруға  бағытталған  және  бюджеттік  түсімдердің  біршама  бөлігін  қамтамасыз  ететін  жер  қойнауын  пайдалану  жүйесі  әр  түрлі  қатынастарды:  экономикалық,  саяси,  әлеуметтік,  табиғатты  қорғау  және  тағы  да  басқаларды  қамтиды.  Осыған  байланысты  осы  саланы  құқықтық  реттеу  маңызды  мәнге  ие  болады.

             Қазіргі  таңда  жер  қойнауын  пайдаланушылардан  салық  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  бюджетінің  негізгі  табыстық  бөлігі  болып  табылады.  Қазақстанның  жер  қойнауында  минералды  шикізаттың  ірі  көлемінің  болуы,  ең  алдымен  мұнай  мен  газ  қорының  болуы  біздің  мемлекет  экономикасының  тұрақты  дамуының  кепілі  болып  табылады.  Энергетикалық  ресурсқа  кенде  бұрынғы  кеңестік  республикалардың  (Украина,  Грузия, Молдова,  Армения,  Қырғызстан)  ауыр  экономикалық  және  тұрақсыз  саяси  жағдайына  қарағанда  біздің  елдің  байлығы  болашақтан  мол  үміт  күттіреді.  Сол  себепті  Қазақстанда  әрқашан  мемлекеттік  бюджетке  максималды  түсім  алу  мақсатымен  жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салуға  үлкен  көңіл  бөлінген.  Бұл  өз  кезегінде  жер  қойнауын  пайдаланушы  үшін  табыстың  қолайлы  деңгейін  қамтамасыз  етеді,  оған  өз  құралдарын  Қазақстанда  салу  тиімді  болуына  жағдай  жасалған.  Себебі  шетел  мнвесторларынсыз  Қазақстан  өз  құралдарын  ірі  масштабты  жобаларды  қаржыландыруға  сала  алмайды.  Алайда  жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салу  жүйесін  жасау  белгілі  бір  уақыт  пен  біршама  жұмыстарды  қажет  етті.  Жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салудың  бұрын  болған  жүйесінен  қазіргі  жүйеге  көшу  үрдісі  қарапайым  болмады,  қателіктер  мен  күдіктерден  айырылған  жоқ.

            Жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салу – Қазақстан  территориясындағы  инвесторлардың  өзекті  мәселелерінің  бірі.  Егемен  Қазақстанның  құрылу  кезеңдерінде  мұнай  келісім  шарттарын  жасап,  салық  заңдылықтарының  тұрақтылығына  кепілдік  бере  отырып,  шетел  инвесторлары  Қазақстанның  ірі  мұнай  кен орындарын  игерді.

             Шикі  мұнайға  бағаны  болжау.  Шикі  мұнайға  тепе – теңдік  баға  ретінде  нақты  бағаның  орташа  мәнін  пайдалану  ұзақ  уақыт  бойынша  проблемаларға  соқтырды.  Осылайша,  1861  жылдан  мұнайдың  бір  баррелінің  орташа  бағасы  әлемдік  нарықта  (2004  жыл  бағасында)  шамамен  24  долл./барр.  құрайды.  1970  жылдан  бастап  — 35 долл./барр.,  ал  соңғы  он  жылдықта  — 30 долл./барр. біздің  ойымызша,  40  долл./барр.  артық  орта  жылдық  бағалар  ұзақ  уақыт  болашақта  тепе – теңдік  жағдайын  бермейді,  алайда  ОПЕК  қолайлы  деп  40-50  долл.барр.  аралығын  қарастырып  отыр.  Бұл  өз  кезегінде  өндірушілер  мен  тұтынушыларды  қанағаттандыруы  керек.

              Жер  қойнауын  пайдаланушылар  үшін  төлем  түрлері.  Жер  қойнауын  пайдалану  бойынша  операцияларды,  мұнай  операциялары  мен  өндірумен  байланыссыз  жер  асты  құрылғыларын  салу  мен  тұтыну  жұмыстарын  жүргізу  жөнінен  қызметтерге  салық  салу  жер  қойнауын  пайдаланушылардың  салықтары  мен  арнайы  төлемдерін:

• үстеме пайдаға  салық;
• жер қойнауын  пайдаланушылардың  арнайы  төлемдері;
• бонустар (қол қойылатын,  коммерциялық  табу),
• роялти;
• өнімді бөлу  жөнінен   Қазақстан  Республикасының  үлесін  (өнімді  бөлу  туралы  келісімшарт  бойынша  қызметті  жүзеге  асыратын  қойнау  пайдаланушының  қосымша  төлемі)  төлеу  ретін  орнатады.  Жер  қойнауын  пайдалануға  келісімшартқа  отыруға  дейін  пайдалы  қазбаларды  өндіруді  жүзеге  асыратын  қойнау  пайдаланушылар  республикалық  бюджет  табысына  қойнау  пайдаланғаны  үшін  төлемдерді  Қазақстан  Республикасының  Үкіметімен  бекітілген  мөлшердегі   роялти  түрінде  төлейді.

             Жер  қойнауын  пайдаланушылар  үшін  салық  режимін  орнату  және  оның  модельдері.  Жер  қойнауын  пайдаланушылар  үшін  бекітілген  салық  режимі  жер  қойнауын  пайдалану  келісімшартында  анықталады.  Мұндайда  келісімшарт  сәйкес  мемлекеттік  органдарда  мемлекеттік  сараптама  мен  мемлекеттік  тіркелуден  өтуі  керек.

              —  Біріншісі  —  өнімді  бөлу  туралы  Қазақстан  Республикасының  үлесі  мен  басқа  да  міндетті  төлемдерді  есепке  алмағандағы  салықтарды  төлеуді  қарастырады.

              —   Екіншісі  —  тасымалданатын  шикі  мұнайға  ренталық  салықты,  шикі  мұнай  мен  газ  конденсатына  акциз,  үстеме  пайдаға  салықты,  жер  салығы  мен  мүлік салығын  есепке  алмағандағы  өнімді  бөлу  туралы  Қазақстан  Республикасының  үлесі  басқа  да  міндетті  төлемдерді  төлеуді  қарастырады.  Екінші  модель  өнімді  бөлу  туралы  келісімшарттарда  ғана  орнатылады.

               Бонустардың  түрлері,  оларды  төлеу  реті  және  декларацияларды  тапсыр.  Қол  қойылатын  бонус —  келісімшарттық  территорияда  жер  қойнауын  пайдалану  бойынша  қызметті  жүзеге  асыру  құқы  үшін  тіркелген  бір  реттік  төлем.  Қол  қойылатын  бонустардың  алғашқы  мөлшері  пайдалы  қазбалар  көлемі  мен  кенорынның  экономикалық  құндылығын  есепке  алу  негізінде  Қазақстан  Республикасының   өкіметімен  анықталады.  Бұл  бонус  бюджетке  келісімшартта  белгіленген  мерзімде,  бірақ  келісімшарт  күшіне  енген  күннен  бастап  күнтізбелік  отыз  күннен  кешіктірілмей  төленуі  тиіс.  Жер  қойнауын  пайдаланушы  қол  қойылатын  бонус  бойынша  декларацияны  тіркелген  жері  бойынша  салық  органына  төлеу  мерзімі  басталған  айдан  кейінгі  айдың  15-іне  дейін  табыс  етеді.  Коммерциялық  табу  бонусы  өндіруді  көздемейтін  пайдалы қазбалар  кенорнын  барлауды  жүргізу  келісімшартынан  басқа,  келісімшарттық  территорияда  әр  коммерциялық  табу  үшін  төленеді.  Салық  салу  объектісі  болып  келісімшарт  аумағы  шегінде  ашылған,  өндіру  үшін  экономикалық  жағынан  тиімді  пайдалы  қазбалардың  белгілі  түрінің  запастары,  төлемді  төлеу  базасы  болып  пайдалы  қазбалардың  бекітілген  өндірілетін  запастары  көлемінің  құны  табылады.  Коммерциялық  табу  бонусы  кенорында  пайдалы  қазбалардың  өндірілетін  запастарының  көлемін  мемлекеттік  органның  белгіленген  күнінен  бастап  90  күннен  кешіктірмей  төлем  базасынан  0,1%   мөлшерінде  төленеді.  Коммерциялық  табу  бонусы  жөнінен  декларацияны  жер  қойнауын  пайдаланушы  тіркелген  жері  бойынша  салық  органына  төлеу  мерзімі  басталған  айдан  кейінгі  айдың  15-іне  дейін  табыс  етеді.

              Жер  қойнауын  пайдаланушының  роялтиді  төлеу  тәртібі.  Роялти  мөлшері  салық  салу  объектісі,  төлем  базасы  және    мөлшерлемесіне  байланысты  анықталады.  Салық  салу  объектісі  болып  өндірілген  пайдалы  қазба  көлемі  немесе  іс  жүзінде  өндірілген  пайдалы  қазбадан  алынған  бірінші  тауарлық  өнімнің  көлемі  табылады.

               Роялти  төлеу  үшін  салық  базасы  болып  пайдалы  қазбалар  құны  табылады.  Роялти  пайдалы  қазбалардың  барлық  түрлері  бойынша  төленеді:  мұнай  бойынша  —  өндірілген  мұнай  көлеміне  байланысты  пайыз  түрінде  2-ден  6% -ға  дейінгі  аралықта  айнымалы  баған  бойынша  төленеді.  Қатты  пайдалы  қазбалар  бойынша,  соның  ішінде,  алтын,  күміс,  платина,  басқа  да  бағалы  металдар  мен  асыл  тастар  бойынша  —  Қазақстан  Республикасының  Үкіметінің  анықтаған  мөлшерлемесі  бойынша  төленеді.

               Роялтиді  төлеу  мерзімін  бекіту  және  декларацияны  ұсыну.  Пайдалы  қазбалардың  барлық  түрі  бойынша  роялти  салық  кезеңінен  кейінгі  айдың  15-інен  кешіктірілмей  төленеді.  Роялтиді  төлеу  бойынша  салық  кезеңі  болып  күнтізбелік  ай  табылады,  алайда  егер  роялти  бойынша  алдағы  тоқсанға  орта  айлық  төлемдер  мың  айлық  көрсеткіштен  кем  болса,  онда  салық  кезеңі  болып  тоқсан  табылады.  Роялти  бойынша  декларация  салықтық  кезеңінен  кейінгі  айдың  10  жұлдызынан  кешіктірілмей  жер  қойнауын  пайдаланушымен  ұсынылуы  керек.

               Үстеме  пайдаға  салықты  төлеу  тәртібі.  Үстеме  пайда  салығын  салу  объектісі  болып  салықтық  кезеңде  әрбір  жеке  келісімшарт  бойынша  жер  қойнауын  пайдаланушының  таза  табысының  бір  бөлігі  болып табылады.  Үстеме  пайда  салығы  салық  кезеңінің  соңына  пайданың  ішкі  нормасының  қол  жеткен  деңгейіне  байланысты  0-60%   мөлшерінде  салынады.  Салық  кезеңінен  кейінгі   жылдың  15  сәуірінен  кешіктірілмей  төленуі  тиіс.  Үстеме  пайда  салығы  бойынша  декларация  жер  қойнауын  пайдаланушымен  салық  кезеңінен  кейінгі  жылдың  10  сәуірінен  кешіктірілмей  ұсынылуы  тиіс.

                 Жерге  заттық  құқық  —  меншік  құқығы,  жер  пайдалану  құқығы,  жеке  меншіктегі  жер  учаскесін  уақытша  пайдалану  құқығы,  міндеттілік  және  өзге  де  заттық  құқықтар.  Жерге  заттық  құқық  —  меншік  құқығы,  жер  пайдалану  құқығы,  жеке  меншіктегі  жер  учаскесін  уақытша  пайдалану  құқығы,  міндеттілік  (сервитут)  және  өзге  де    заттық  құқықтар.

                 Жер  учаскесінің  және  жер  пайдалану  құқығының  кепілі  —  жер  учаскесінің  меншік  иесі  немесе  жер  пайдаланушы  (кепіл  беруші)  кепілмен  қамтамасыз  етілген  міндеттемелерді  орындамаған  жағдайда,  кредитордың  (кепіл  ұстаушының)  кепілге  берілген  жер  учаскесінің  құнынан  немесе  жер  пайдалану  құқығынан  заң  актілерімен белгіленген шегерімдердің сыртында, басқа  кредиторлардан  артықшылығы  ретімен  шартына  негізделген  қайтарым  алудың  құқығы;  жер  үлесі – осы  жарлықпен  және  өзге  де  заңдармен  белгіленген  жағдайларда  және  шартпен  бөлініс  жасалуы  мүмкін  жер  учаскесіне  құқық  пен  міндеттерге  басқа  адамдармен  бірге  қатысудың  сан  жағынан  анықталған  үлесі;

                 Жер  құқығы  қатынастары – жер  ресурстарын  басқаруға,  жеке  субъектілерге  жер  учаскелерін  бекітіп  беруге,  жерге  меншік  құқығын  және    заттық  басқа  да  заттық  құқықтарды  жүзеге  асырумен  байланысты  жер  пайдалану  мен  қорғау  жөніндегі  құқықтық  қатынастар.  Жер  ресурстары  —  экономикалық  салаларда  пайдаланылатын  немесе  пайдалануы  мүмкін  жер;

               Жер  қойнауын  пайдаланушының  мыналарға  құқығы  бар:

                Өзіне  берілген  Контракт  аумағы  шегінде  Лицензия  мен  Контрактыда  бекітілген  шарттарға  сәйкес  жер  қойнауын  пайдаланудың  кез  келген  заңды  әрекеттерін  өз  еркімен  жүргізу;

                Контрактыда  басқа  жағдай  ескерілмеген  болса,  өзінің  әрекетінің  нәтижелерін,  соның  ішінде  Минералдық  шикізатты  өз  қалауынша  пайдалану.  Контракт  аумағында,  қажет  болған  жағдайларда,  Жер  қойнауын  пайдаланушыға  белгіленген  тәртіп  бойынша  бөлініп  берілген  басқа  жер  учаскелерінде,  жұмысты  жүргізуге  қажет  өндірістік  және  әлеуметтік  мақсаттағы  объектілерді  салуға,  сондай-ақ  Контракт  аумағы  шегінде  және  одан  тыс  аумақтарда  жалпы пайдаланылатын  коммуникациялар  және  объектілерді  келісу  арқылы  пайдалану;

                Жер  қойнауын  пайдалану  операцияларымен  байланысты  жекелеген  жұмыс  түрлерін  жүргізу  үшін  мердігерлерді  тарту,  осы  жарлықпен  белгіленген  шарттарды  сақтай  отырып,  өз  құқығын  немесе  оның  бөлігін  басқа  тұлғаларға  беру,  осы  жарлықта  және  контрактыда  белгіленген  шарттарға  сәйкес  өз  қызметін  тоқтату,  осы  жарлықта,  басқа  заңдарда,  лицензияда  және  (немесе)   контрактыда  көрсетілген  өзге  де  құқықтарды  пайдалану.

1. Жер қойнауын  пайдалану  Құқығы  мынадай  операцияларды  жүргізу  үшін  беріледі:

               а)  жер  қойнауын  Мемлекеттік  геологиялық  зерделеу;

               ә)   бағдарлау;

               б)   өндіру;

                в)  өндірумен  байланысты  емес  жер  асты  құрылыстарын  салу  және  пайдалану.

2. Жер пайдалану  құқығы  тұрақты  немесе  уақытша,  иеліктен  алынатын  немесе  алынбайтын,  өтемді  және  өтемсіз  болуы  мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 

 

    3.2.  Ұңғы  сағасынан  түпкі  тұтынушыға  дейінгі  бағаның  қалыптасу  ерекшеліктері

 

Баға  тағайындау-еркін  кәсіпкерлікте  жеке  меншікпен  қатар бәсекелестіктің  шаруашылық  механизмдерін  құраушы  элементтердің бірі.  Мұнай  бизнесі  дамуының  негізгі  тарихи  кезеңдері.  Мейджорлар  —  мұнай  өндіру  мен  мұнай өнімдері  нарығын  бақылайтын  интеграцияланған  мұнай компаниялары.

1. Мейджорлар ортақ  мақсатқа  ие;                4.  ОПЕК  билігі  жоқ;
2. Трейдерлік компаниялардың  жоқтығы;      5.  Бәсекелік  аз  немесе  жоқ;
3. Бағалар өсуде  немесе  тұрақты.

Өткен  ғасырдың  70-жылдарына  дейін  әлемде  мұнай  өндіру мен  мұнай  нарықтарын  «жеті  сіңлі» — Шелл,  Бритиш  Петролеум,  Эксон,  Тексако,  Мобил,  Шеврон  және  Галф  компаниялары  бақылады.  Бұл  компанияларға  заңдары  рұқсат  берген  тасымалдау,  өңдеу  және  өнімді  өткізу  жүйесі  жатты  немесе  бақыланды.  Бритиш  Петролеум  бағалауы  бойынша  «жеті  сіңлі»  бақылауында  әлемдік  мұнай  өндірудің  жартысы  болды.  Монополия  болып  табылатын  «Стандарт  ойл»  компаниясы  1911  жылы  антитресттік  заңдылықты  қабылдағаннан  кейін  33  жеке  бірлікке  бөлінді.  Американдық  мұнай  өнеркәсібі  әлемдікке  қарағанда  бәсекелігі  жоғары  нарық  базасында  құрылған,  алайда,  ол  кездерде  АҚШта  импортты  реттеу  мен  салық  салу  жүйесіне  байланысты  американдық  нарық  батыс  нарықтарында  интеграцияланған  жоқ.

 «Жеті  сіңлінің»  өндірістік  және  маркетингтік  саясатының  тактикасы  мыналарда  бекітілді:

 —  мұнай  шығында  болды,  сол  себепті  бәсекелестік  жоқ  болды  немесе  аз  көрінді;

                  — ұмтылысты экономикалық өсу отынға сұранысты  қамтамасыз  етті;

                  —   нарықтық  инфрақұрылымның  дамуы;

                  — Батыстың  өркендеуіне  негіз болған  мұнай  артықшылығын өткізу;

                  — 1973  жыл – ОПЕК әсерінің  өсуі;

                 — Мейджорлар  мұнай  жеткізудегі  бақылауын  жоғалтты;

                 —  ОПЕК  мұнай  ұсынысын  бақылайды;

                 —  Трейдерлік  компаниялардың  саны  күрт  артты;

                 —  Спот  нарықтары  қалыптасты;

                 —  Бәсекелестік  мейджорларға  қысым  көрсетуде.

1970  жылы  қандай  да  бір  себептерге  байланысты  ОПЕК  нарықта  билікті  қолына  алды.  Мұнайға  сұраныстың  күрт  өсуінен  оның  өндірісі  артты.  Нарықта  ливиялық  мұнайдың  пайда  болғанынан  кейін  мұнай  компаниялары  мұнай  өндіруші  елдерге  тәуелді  болып  қалды.  Бұл  факторлар  жеті  сіңлі  ролінің  әлсіреуіне  әкелді.  ОПЕК  баға  құрудың  тұтқаларын  ұстап  қалды.  ОПЕК  тез  арада  жеті  сіңліні,  сондай-ақ,  басқа  да  компанияларды, атап  айтқанда,  Тотал  мен  Аджипті  тығырыққа  таяды.  Нәтижесінде  мұнай  өнеркәсібіндегі  жағдай  өзгерді.  Жеті  сіңлі  ОПЕК  әсерінде  қалған  мұнай  өндіруші  аймақтардың  көбіне  бақылауын  жоғалтты.  Трейдерлер  мен  тәуелсіз  компаниялар  жеткізулерге  байланысты  жағдайды  пайдалана  отырып  және  ОПЕК  өндірушілерінің  нарыққа  жеткізулерін  алға  тарта  отырып,  өздерінің  мүмкіндіктерін  іздеуге  кірісті.  Осы  уақыттан  бері  мейджорлар  қатал  бәсекелестік  қысымында  қалды  және  мұнаймен  байланысы  жоқ  салада  бизнес  үшін  мүмкіндік  пайда  болды.  Барлау  және  өндірумен  айналысатын  тәуелсіз  компаниялар  нарығында  орынды  мейджорлар  қызметіне  қарағанда  үлкен  қосымша  пайдамен  қызмет  атқаратын  трейдерлер  иемденді.

               ОПЕКке  өздерінің  мүшелерінің  арасында  мұнай  өндіруге  квоталарды  бөлу  мен  пайда  табу  қиынға  түсті.  Мұнай  бағасы  1981 -85жж бірте-бірте  төмендеп,  1986  жылы  күрт  құлады.  Нарық  қатаң  бәсекелестік  жағдайында  жұмыс  істеді,  яғни  артық  мұнайдың  пайда  болуы  бағалардың  дереу  төмендеуіне  және  керісінше,  тапшылық  олардың  артуына  байланысты  болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 12-Мұнай технологиялық тізбек.

Мұнай технологиялық тізбектің негізгі кезеңдері сұлбада көрсетілген. Әр кезең белгілі бір қызмет атқаратын мұнай компаниясы көрсетеді. Барлық мұнай тізбегінде компаниялар не өндірушілер, не қызмет көрсетуші жұмыстарды атқарушы болып табылады.

Кесте – 15 Мұнай компанияларының қызмет ету саласы

Қызмет ету саласы	Мұнай компаниясы	Қызмет түрі	Дайын өнім
1.Геология	Геологиялық барлау кәсіпорны-ГБК	Сервис	Шоғыр
2.Барлау	Бұрғылау жұмыстарын басқару-БЖБ, Барлау бұрғылауды басқару-БББ	Сервис	«Кілттелген» ұңғы
3.Өндіру	Мұнайгаз өндіруші кәсіпорын-МГӨК, Мұнайгаз өндіруші мекеме –МГӨМ	Өндіруші	Шикі мұнай
4.Тасымалдау	Көлік компаниясы-«КазТрансОйл»,»КазТрансГаз»	Сервис	Айдау, жеткізу
5.Өңдеу	Мұнй өңдеу зауыты-МӨЗ Газ өңдеу зауыты-ГӨЗ	Өндіруші	Мұнай өнімі
6.Дистрибуция	Мұнай жабтықтау өткізу ұйымдары –МЖӨҰ: Мұнайбаза-МБ; Автозаправкалық станция-АЗС; Двтогазозаправкалық станция-АГЗС	Сервис	Сақтау және өткізу
7.Түпкі тұтынушы	Мұнай өнімдерін тұтынушы	—	Мұнай өнімдерін пайдалану

Мұнайды саудалау әр түрлі себептер бойынша жүруі мүмкін: өндірушілер қажеттілігін қамтамасыздандыру мақсатында өзінің мұнайын МӨЗге өткізеді; МӨЗ қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында лайықты  мұнайды табу және  өзінің мұнай өнімдерін өткізу; тәуелсіз трейдерлер кмиссия жағдайында немесе алып сату  мақсатында сатып алу-сату мәмілесін  жасай  отырып,  мұнай  және  мұнай  өнімдерін  өткізу  мен  сатып  алу  процестеріне  қатысады. Бағалық  тәуекелдерді  басқару  мұнайды  саудалау  сияқты  мақсаттарға  ие.

               Халықаралық  нарықтарда  бағалар  үздіксіз  өзгереді  немесе  басқа  сөзбен  айтқанда,  бағалар  тұрақсыздығы  орын  алады.  Алайда,  егер  өндіру  аймақтарынан  МӨЗге  мұнай  және  тұтынушыларға   мұнай  өнімдерін  жеткізу  үшін  уақыт  қажет  болса,  онда  сәйкесінше,  мұнайды  сатпастан  бұрын  оның  бағасы  мұнайды  сатып  алған  бағадан  төмен  құлауы  мүмкін.

 

	Мұнайдың сату бағасы $X		Сатып алынатын мұнай бағасы    $Z

 

 

 

 

Фрахт  құны   $Y

                                X + Y  < Z  пайда,       X + Y > Z  шығын                 (1)

 

              Мұнай  компаниялары  бағалар  түсуінің  шығынға  әкелетін  тәуекелдеріне  ұшырағысы  келмейді,  сол  себепті  бағалар  басқаруын  қажет  етеді.  Қазіргі  уақытта  бағалық  тәуекелдерді  басқаруға  мүмкіндік  беретін  форвардтық,  фьючерстік  және  опциондық  келісімшарттар  кеңінен  тарады.

              Кез – келген  баға  өзіне  нақты  элементтерді  қосады.  Проценттік  немесе  бірлік  үлестегі  көрсетілген  бағаның  жеке  элементтерінің  қатынасы  баға  құрылымын  көрсетеді.  Дайындаушы  кәсіпорындар  өз  өнімдерін  басқа  ұйымдарға  өткізудегі  көтерме  сауда  бағасы  былай  анықталады:

                Бдайын  = Өтол + П + ҚҚС  = Бесеп  + ҚҚС                                  (2)

мұндағы,   Өтол  —  өнімнің  толық  өзіндік  құны;

                   П  —  дайындаушы  кәсіпорынның  пайдасы;

                   ҚҚС – қосылған  құн  салығы.

                Егер,  тауар  арадағы  делдар  ұйымдар  арқылы  өтетін  болса,  онда  бағаға  оның  шығындары  мен  пайдасын  есептегендегі  делдал  үстеме  ақысы  және  өткізу  саласындағы   ҚҚС  қосылады.  Сонда:

                Бөткіз  =  Бдайын  + Ндел                                                                (3)    

мұндағы,    Ндел  —  делдал  үстеме  ақысы.

Бөлшек  сауда  бағасы – көтерме  бағаға  саудадағы  үстемені  қосумен  анықталады.

               Ббөлшек  =  Бжібер  + Нсауда                                                               (4)

мұндағы,  Нсауда  —  бөлшек  сауда  ұйымының  үстемесі. 

Өзіндік  құн  кәсіпорын  үшін  тауар  бағасының  құрамындағы  негізгі  элементтердің  бірі  болып  табылады.  Өзіндік  құн —  өнімді  өндіруге       кеткен  шығындар жиынтығы.

Кәсіпорындарда  шығындар  тұрақты  және  айнымалы  болып  бөлінеді.

               Тұрақты  шығындар  FC  —  өнім  көлеміне    тәуелді  емес  шығындар:  мотризациялық,  арендалық  төлемдер  және  т.б.

                Айнымалы  шығындар   VC  —  өнім  көлеміне  байланысты  өзгеретін  шығындар:  материалдар,  шикізаттар,  отын – энергетикасы,  транспорт  қызметі  және  т.б.

                Тұрақты  және  айнымалы  шығындар  жиынтығы  жалпы  шығындар  ТС  деп  аталады.

                 ТС =  FC  +  VC                                                                          (5)

                 Пайда  бағаның  міндетті  элементі  және  таза  табыс  түрі  болып  табылады.  Пайданың  салыстырмалы  шамасы  пайдалылық,  яғни  рентабельдік  деп  аталады.  Жеке  бұйым  пайдалылығы  былай  анықталады:

                  R= П*  100/ӨҚтол                                                                       (6)

Мұндағы,  П —  өнім  өткізуден  түскен  пайда;

                  ӨҚтол — өнімнің  толық  өзіндік  құны.

            Тауар  мен  қызметтерге  салынатын,  бағаға  қосылатын  немесе  тарифқа  енгізілетін  салықтар  жанама  салықтар  деп  аталады.  Жанама  салықтарға:  қосылған  құн  салығы; —  акциздер;  — баж  салықтары  жатады. 

Халық  тұтынуындағы  табысы  мол  жеке  тауарлар  үшін  акциз  салығы  салынады.  Акцизді  тауарлар:  спирт  ішімдіктерінің  барлық  түрлері  және  алкогольді  өнімдер,  темекі  бұйымдары,  лосось  балығы  мен  осетр  балығының  уылдырықтары,  алтын,  платина,  күмістен  жасалған  бұйымдар,  бензин,  дизельді  тындар,  жеңіл  автомобильдер,  өңделмеген  мұнай,  отты  және  газды  қарулар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  13 – Баға  құру  кезеңі

 

           Бәрінен  бұрын фирмаға  мынаны шешу қажет, яғни  нақты  тауар  көмегімен  анық  қындай  мақсаттарға  жетуге  ұмтылады.  Тәжірибеде  үш  негізгі  мақсат  қолданылады:

           —  Өміршеңдікті  қамтамасыздандыру.                                            Бұл  жағдайда  нарықта  көптеген  өндірушілер  мен  өз  тауарын  өткізу  жұмысын  ойдағыдай  жүргізу  үшін  бағаны  төмендетеді.  Яғни,  өмір  сүру  пайдадан  гөрі  маңыздырақ.

            —  Пайданы  ұлғайту  немесе  максималдау.

Пайданы  ұлғайтуға  көптеген  фирмалар  ұмтылады.  Мұндай  мақсат  нарықта  тұрақты  орын  алған  кәсіпорындарда  ғана  емес,  сондай-ақ  өз  болашақтарына  онша  сенімді  емес  фирмаларда  өздеріне  пайдалы  нарық  конъюктурасын  (шамасын)  максималды  пайдалануға  тырысады.

        — Лидерлікті  алу. Бұл жерде кейбір кәсіпорындар өз  мақсаттарына  жергілікті  нарық  бөлігі  бойынша  немесе  өнім  сапасы  бойынша  алады.  Бірінші  жағдайда,  олар  бар  мүмкіндігінше  максималды  төмендетеді;  екінші  жағдайда,  жеке  бағаны  тағайындайды.

              Сұранысты  анықтау  кәсіпорындардың  тағайындаған  әрбір  бағасы  тауарға  деген  сұраныспен  анықталады.

       Шығындарды  бағалау.  Шығындар  кәсіпорындарда  қолданылатын:

               * Айнымалы                                         *Тұрақты  болып  бөлінеді.

              Тұрақты  шығындар — өнім  көлеміне  байланысты  өзгермейді.  Оларды  FC  деп  белгілейді.

              Айнымалы  шығындар — өнім  көлеміне  байланысты  өзгереді.  Оларды   VC  деп  белгілейді.  Оларға:  шикізаттар,  материалдар,  отын,  энергия ,  транспорт  шығындары  жатады.

               Тұрақты  және  айнымалы  шығындардың  қосындысы  жалпы  шығындарды  береді.  Олар  ТС  болып  белгіленеді.  Шекті  шығындар — өндіріске  қосылған  тағы  бір  өнім  бірлігінің  қосымша  шығыны.  Ол   МС  деп  белгіленеді:

               МС  =       VC/   Q                                                                          (7)

                Максималды  бағаны  сұраныс,  ал  минималды  бағаны  шығындар  анықтаса,  орташа  баға  мөлшеріне  бәсекелестер  тауарларының  өтуі  үшін  олардың  сапасы  мен  бағасын  біліп  отыруы  қажет.  Ол  үшін:

• фирма өкілдері  бәсекелес  тауармен  танысу  үшін  оларды  сатып  алып  талдайды;
• фирма бәсекелестердің  прейскуранттарымен   танысуы  мүмкін;
• фирма бәсекелестері  қолданатын  өндіріс  құрал – жабдықтарын  сатып  алып,  оларды  талдап,  олардың  деңгейін  білуі  мүмкін;
• бәсекелестердің тауарлары  мен  бағалары  туралы  тұтынушылардың  пікірлерін  сұрап,  білуге  болады.

                Баға  құру  әдісін  таңдау.    Тауарлардың  нақты  бағасы  сұранысты,  шығындарды  және  нарықтағы  бәсекелестердің  жағдайларын  білуге  болады.  Осы  факторларды  есепке  ала  отырып,  маркетинг  тәжірибесінде  баламалы  баға  құру  әдістері  қалыптасқан:

• орта шығындар  +  пайда;
• залалсыздықты талдау  және  мақсатты  пайда  табу;
• тауар құндылығын  сезу;
• ағымдағы баға  негізінде  баға  құру;
• жабық сауда  негізінде  баға  құру.  Ең  соңғы  бағаны  тағайындау.  Осы  кезең  баға  белгілеу  процесінің  соңғы  сатысы  болып  табылады.  Жоғарыда  қарастырылған  әдістердің  біреуін  қолданып,  фирма  өз  бағасын  тағайындайды.  Алдыңғы  кезеңдер  мақсаты – баға  диапозонын    тарылтып,  соңғы  бағаны  белгілеу. Осы  кезде  сатып  алушылардың  психологиялық  қабылдауын есептеу  қажет.

                 Фирма  соңғы  бағаны  белгілеп,  оның  деңгейін  одан  кейін  маркетингтік  ортаның  факторларына  қарай  анықтайды.  Осы  жұмыста  келесі  баға  белгілеу  тәсілдері  қолданылады:

• жаңа тауарға  баға  белгілеу;
• тауар номенклатурасы  шеңберінде  баға  белгілеу;
• географиялық принцип  бойынша  баға  тағайындау;
• жеңілдіктерді қолдана  отырып,  баға  белгілеу;
• өтімді ынталандыру  үшін  баға  қою;
• баға арқылы  кемсітушілік;

     Сыртқы  сауда  бағасы.

      Мемлекеттің  сыртқы  сауда  саясаты  түрлі  нарықтарда  басқа  елдермен  негізгі  үлесі  үшін  күресте  бәсекелестік  қатты  жоғарылауына  байланысты  бағытталуы  тиіс.  Сауда  саясаты  көп  жоспарлы  құбылыс  ретінде  тауарлардың  экспортты  және  импорттық  ағымдарын  реттеуге  негізделген.

      Сауда  бағасы – деп  көтерме  сатушы  бөлшек  сатып  алушының  келешек  бағдарға   арналған  тауар  бағасын  айтады.  Өнеркәсіп  дамыған  елдерде  сыртқы  сауда  бағасының  деңгейі  ішкі  бағадан  көбірек.  Ал  дамушы  елдерде  керісінше  ішкі  баға  деңгейі  әлемдік  баға  деңгейінен  төменірек.  Қазіргі  кезде  сыртқы  сауда  бағасы  келесі  негізгі  талаптарды  қанағаттандырса,  онда  оны  әлемдік  баға  деп  қарастыруға  болады.

          — Бір – бірімен  байланыссыз  экспорттық  немесе  импорттық  операциялар  негізінде  жасалатын  ірі  коммерциялық  мәмілелерде  көрсетілетін  баға  болуы;

           —  Коммерциялық  операциялар  төлемдері  еркін  айналымдағы  валютамен  жасалуы  керек.

           —   Сыртқы  сауда  операцияларының  көлемі  бойынша  маңызды  әрқашан  халықаралық  басты  сайда  орталықтарында   жасалатын  кездейсоқ  емес  қалыпты  экспорттық  немесе  импорттық  коммерциялық  мәмілелерде  қолданылатын  баға  болу  керек.

            Кедендік  тариф —  мемлекет  шекарасы  арқылы  тасылған  тауарларға  салынатын  жүйелі  кедендік  салық  жинағы.  Кеден  салығы —  мемлекет  шекарасынан  өткізілетін  қазынаға,  бағалы  заттар  мен  мүліктерге  баж  мекемесі  арқылы  алынатын  мемлекеттік  ақшалай  алым.  Кедендік  құн – сыртқы  саудалық  келісім – шарт  қатысушымен  мәлімделетін  шекара  тұмындағы  тауар  бағасы.

               Халықаралық  тауарлардың  аукциондық  бағасы – көпшілікке  сатуда  алдын-ала  келісілген  нақты  орнында  нақты  мерзімде ұйымдастырылған  арнайы  баға.  Осындай  баға  негізінен  ауыл  шаруашылық  өніміне,  балық  аулау,  аңшылық,  бағалы  тастар,  өнер  туындыларына,  яғни стандартты  емес  бұйымдарға  жүргізіледі.

                Экспорттық  тауарларға  баға  тағайындау.  Сыртқы  нарықта  өз  өнімдерінің  бәсекелестік  қабілетін  арттыру  барысында  барлық  елдер  үкіметі  экспорттаушыларға  көмек  көрсетеді.  Яғни,  экспорттық  баж  салықтарын  төмендетеді  немесе  алып  тастайды.  Сондай – ақ,  экспорттаушыларға  барлық  жеңілдіктер  көрсетіледі.  Экспорт  кезіндегі  бағаның  төменгі  шегі  өндіріске  кеткен  шығындар  жиынтығы  және  өндірушінің  пайдасы,  сондай – ақ  келісімде  қарастырылған  тауарды  жеткізу  шығындары  оның  есептік  бағасы  болып  табылады.

               Экспорттаушы  үшін  жоғарғы  шекті  баға – мәміледегі  келісетін баға  деңгейі.  Экспорттаушы  мәмілеге  келе  алмайды,  егер  бағаның  жоғарғы  шегі  бағаның  төменгі  есептік  деңгейінен  жоғары  болса.

             Импортталатын  тауарларға  баға  тағайындау  ережелері.

Импорт  кезінде  бағаның  есептеу  деңгейі  мына  формуламен  анықталады:

Бесеп    =  Бк + Кбаж  + Кжию + А + Шішкі + ККС                                     (8)

Бк  —  тауардың  теңгеге  шаққандағы  келісім  бағасы;

Кбаж  —  импорттық   кеден  баж  салығы;

Кжию  —  кедендік  жию;

А —  акциз,  егер  тауар  акцизді  болса;

Шішкі – импорттаушының  ішкі  нарықта  тауар  қозғалысымен  байланысты  ішкі  шығындары;

ҚҚС – қосылған  құн  салығы.

            Импорттаушы  үшін  бағаның  жоғарғы  шегі —  импортталатын  тауарды  ішкі  нарықта  сатудың  мүмкін  бағасы.  Мәміле  мәңгі  ие  болады,  егер  ішкі  сату  мүмкіндігі  есептік  бағадан  жоғары  болса.  Яғни,  жоғарғы  баға  шегі  төменгі  баға  шегінен  жоғары  болса.

            Ұңғы  сағасынан  түпкі  тұтынушыға  дейін  мұнай  және  мұнай  өнімдеріне  баға  құрылуы.

• Мұнай – газ табу  компания  «Қаламқасмұнайгаз»

а)   1 т.мұнайдың  өзіндік  құны  —  58

б)   1  баррельдің  өзіндік  құны  —  7,5  (58  7,7)

в)   пайда  мөлшері  — 99 %

г)   1 т.мұнайдың  бағасы

д)  баға = пайда + өзіндік  құн

ӨП1т   = 58*0,99 =57,42  дол/т

Баға1т = 58+ 57,42 =115,42  дол/т

ӨП 1б =7,5 +0,99 = 7,4 дол/б

Баға 1б =7,5 + 7,4 =14,9  дол/б

14,9 * 7,7 = 114,7 дол

ҚҚС  — бағадан  алынады   

 

                                  Бөндіру  = ӨҚ + П

                                  Бөткізу =(ӨҚ + П) * 1,15

                                  Бөткізу  = (57,42 +58) * 1,15 =132,7 дол/т

1) КТО – құбыр  өткізгіш  компания

Тасымалдаудың  тарифы – 14

1 Бтас     = Бсату     + тариф  = 132,7 + 14 = 146,7 дол/т                             (9)

1КТО _сату  = Б_өтк

                     2Б_өтк =Б_тас 8*1,15=146,7*1,15дол/т

Мұнай өнімдердің шығуы: бензин-23%,дизотын -34%,керосин – 19%, мазут-19%, жоғалту-5%.

• Мұнай өңдеу зауыты

Б _{мөз са}  = Б _өтк ^кто

Мұнай тығыздығы                 p_m= 0, 833 гр/см³

1 т  мұнайда = 1200л

1т дизотында = 1300л            p_до= 0,769 гр/см³

1 бензин  = 1370 л                  p _бензин = 0,73 = 0,729

1т  керосин = 1250л                p_кер = 0,8 гр/см₃

1т  мұнай – 1200 л – 168,7 дол/т

1200 л — 100%

 

Ш_б — 23%                   Бензиннің шығуы

23% =1200* 23 / 100 =276 л                 Ш _б= 276 л   276 л – Б_б

Б_б= 276*168,7 / 1200 = 38,8д / 276 л

1т мұнай – 1200 л – 168,74 дол/л

1200 л — 100%

Ш _д — 34%

34% = 1200*34 / 100 = 408 л

1т мұнай – 1200л – 168,7 дол/т

1200 л — 100%

Ш_к — 19%                                 19%   = 1200* 19/100 = 228 л

Б _к  = 228 * 168,7/1200 = 32 дол/288 л

1т мұнай – 1200л -168,7 дол/т

1200л -100%

Ш_т  — 19%                                 19%   = 1200* 19/100 = 228 л

Б_т = 228 * 168,7/1200 = 32 дол/288 л

Мұнай өңдеу зауыты 1 т шикі мұнайды өңдеуге кеткен шығын МӨЗ – дің өзіндік құны

— ШНОС – 21 дол/т

— АНПЗ – 21 дол/т

-ПНХЗ -20 дол/ т

 Бензинді өңдеуге кеткен шығын —  15дол/т

Д/о —  4дол/т,Керосин – 1дол/т

ҚР – да мұнай өнімдеріне міндетті түрде салынады акциз:

         — бензинге – 1тоннаға – 4500 т/т

         — д/о – 600 т/т

         50% / 4 =12.5%

Б_б^мөз = (38,8дол / 276 л + 15 дол /т ) * 1,125 * 1,15+ [4500 / 135 / 1370] * 276= 76,3 дол / 276 л

Б_б^1т = 76,3 * [1370 / 276 ] =378,7 дол / т

Б_до^мөз  =(57,3дол / 408 л + 4 дол / т ) * 1,125 * 1,15 + [600 / 135 / 1300 ] * 408 k = 80,3дол / 408 л

Б_до^1т = 80,3 дол / 408 л * [1300 / 408 ] = 255,8дол/т

Б_к^мөз= (32дол/228л + 1дол/т)*1,15=42,6 дол/228л

Б_м ^1т = 42,6 дол/228л * [1250/ 278] = 33,5 дол / т

 2)Мұнай базаның сатып алу бағасы МӨЗ дің сату бағасына тең болады.

Б_с.а^мб=Б_с^мөз                                                                                                                                                                                     
Мұнай база мен АЗС тың ӨҚ (қызмет көрсетудің құны) – дол / т  

Сақтау компаниялардың пайдасы – 15-25%

Б_б^мб = (378,7 дол/т + 5 дол/т + (5 дол/т * 20) * 1,15=442,4 дол/т

Б_до^мб = (255,8 дол/т + 5дол/т + 1 дол/т) * 1,15 = 301,07 дол/т

Б_до^азс = 301,07 дол/т + 5 дол/т + 1 дол/т) * 1,15 * [135/1300] = 36,3 дол/т

Б_к^мб = (233,5 дол/т + 5 дол/т + 1 дол/т) * 1,15 * [135/1250] = 29,7 дол/т

Б_м^мб = (196,1 дол/т + 5 дол/т + 1 дол/т) * 1,15 * [135/1050] =27,8 дол/т

Мұнай технологиялық тізбекте 3 стадия кезеңдері бойынша баға құруды есептеу.

МГТК ӨҚ-70$/т. Пайда мөлшері — 100% тасымалдаудың тарифы — 18$/т

• МГТК 1 т мұнай өндіруге (көтеруге) кеткен шығын –
• 1т мұнайды жинау және дайындау жүйесінен өткізуге кеткен шығын – 5 дол/т
• Б_1т^мгтк =(70+5)+75=75*2,0=150$/т. (75$/т немесе коэффицент — 2,01т мұнайға қосылған пайда мөлшері)
• Б_сату^мгтк  = 150* 1,15 (ҚҚС) =  172,5 дол/т      [150+150* 0,15]

 

Тасымалдау компаниясы

• ТК мен мұнайды сатып алу бағасы

                                   Б_са^тк =  172,5 дол/т     

ТК – ның 1 т мұнайды айдауға кеткен шығын мен пайдасы тарифтің ішіне қосылады, сондықтан

                                  Тариф ^тк =  18 дол/т      

• ТК баға келесі жолдармен құрылады

Б_1т^тк =172,5+18=190,5 дол/т

• ТК – ның мұнайды сату бағасы

Б_сату^1т  = 190,5* 1,15 (ҚҚС) = 219 дол/т 

                             Мұнай — өңдеу зауыты   

• Мұнай өңдеу зауыт пен мұнайды сату бағасы

Б_с^1т  = 219 дол/т 

МӨЗ де 1 т мұнайды өндіруге кеткен шығын 20-21 дол.

МӨЗ де 1т шикі мұнайдан шыққан мұнай өнімдерінің негізгі 4 түрін қарастырамыз: бензин, керосин, мазут, дизель отыны.

1 т мұнайдан шығу көлемі әртүрлі болады, ло мұнайдың тығыздығына немесе сапасына байланысты. Орта тығыздық мұнайдан мұнай өнімдерінің шығуы келесі пайызбен берілген:

Бензин – 26, дизель отыны – 21, керосин -18, мазут- 30, жоғалту-5.

МӨЗ де шикі мұнайды өндіруге әрқашанда жоғалтылған 5% мөлшерінде жоғалтулар пайда болады.

• 1 т шикі мұнайдан мұнай өнімдерінің шығу көлемі (пайызына сәйкес)

                                     1 т мұнайда = 1200 л 

1200 л — 100%                                Q _б =1200*0,26 =312 л

Q _б -26%

1200 л -100%                                 Q _до =1200*0,21 =252 л

Q _до — 21%

1200 л — 100%                                Q _к =1200*0,18 =216 л

Q _к — 18%

1200 л -100%                                 Q _м =1200*0,30 =360 л

Q _м — 30%

3) 1 т шикі мұнайдың сатып алу бағасына сәйкес мұнай өнімдерінің шыққан көлемі бойынша бағасын анықтаймыз.

1200 л – 219 дол/т          312 л -Б_б

Б_б = 312*219/1200 =56,9 дол/ 312 л

1200 л – 219 дол/т 252 л –Б_до

Б_до = 252*219/1200 =45,9 дол/ 252 л

1200 л – 219 дол/т

360 л — Б_м

Б_м = 360*219/1200 =65,7 дол/ 360 л

21 дол – 1 т мұнайды өңдеуге кеткен ӨҚ. Мұнай өңдеуге сәйкес келесі түрге бөлеміз.

Бензин -15 дол, Дизель отыны – 4 дол, Керосин – 1 дол, Мазут – 1 дол

• 1 т мұнайды өңдеуге жалпы шығындарды есептейміз

Ш^мөз_б = (56,9 + 15) = 72 дол /312 л

Ш^мөз_б = ( 45,9 + 4) = 49,9 дол / 252 л

Ш^мөз_б = (39,4 + 1) = 40,4 дол / 216л

Ш^мөз_б = ( 65,7 + 1) = 66,7 дол / 360 л

• ҚР да мұнай өнімдерінің 2 түріне акциз салынады: бензин 4500 т, диз отын – 600 т. МӨЗ дің пайда мөлшері 100% ке тең.

Б_б^мөз = {[ 72 * 1,25 ( пайда мөлшері)]+[4500/132/1370] * 312 л}*1,15 һ

112,4 дол / 312 л

Б_до^мөз= {[ 49,9 * 1,25] + [( 600 / 132 ) / 1300]*252}*1,15 = 73 дол / 252 л  

Б_к^мөз= [ 40,4 * 1,25] *1,15 = 58 дол / 216 л  

Б_к^мөз= [ 66,7 * 1,25] *1,15 = 95,8 дол / 360 л 

6) Б_1т^б = 112,4 * [ 1370/ 312] = 493,5 дол / т 

Б_1т^до = 73 * [ 1300/ 252] = 376,5 дол / т 

Б_1т^к = 58 * [ 1250/216] = 335,6 дол / т

Б_1т^м = 95,8 * [ 1050/360] = 279,4 дол / т

МБ ның мұнай өнімдерін сақтауға және өткізуге кеткен шығындар МБ өзіндік құнын құрайды. МБ мен  АЗС тың пайда мөлшері өзіндік құнынан 15 -20%  құрайды.

  Б_са^б = 493 дол / т

Б_са^б =(493 + 5 + 1)*1,15= 574 дол / т

Б_АЗС^б = (574 + 5 + 1) * 1,15= 667 дол / т       667 * 132 / 1370 = 64 теңге

 

          3.3 Әлемдік және ішкі нарықта бағаның құрылуына экономикалық және геосаяси факторларды бағалау 

 

 Әлемдік нарық бағасы — әлемдік саудаға түсетін тауарлардың интернационалдық құнының ақшалай көрінісі. Әлемдік нарық бағасы – еркін айналыстағы валютада қолма – қол төлемі бар ашық сауда –саяси режимінің шеңберінде жүзеге асырылатын тұрақты жәнеірі экспорт – импорт мәмілелері жағдайындағы әлемдік сауданың негізгі орталықтарының бағасы. Әлемдік бағалар ретінде халықаралық сыртқы сауда тәжірибесі үшін қарапайым бағалар қабылданады. Нақты әлемдік баға деңгейін дұрыс бағалау үшін сәйкес тауарларға экспорттық, импорттық бағаларды есепке алу қажет. Бөлек экспортерлер мен импортерлердің бағасы бола отырып әлемдік нарық бағасы әр  елдің  ішкі  бағасынан  ерекшеленеді.  Бұл  әлемдік  және  ішкі  нарықтардың  шарттары  мен  қызметінің айырмашылығымен,  баға  құру  факторларының  спецификасымен  байланысты.  Әдетте  әлемдік  нарық  бағасы   ішкі  бағадан  төмен  болады.  Себебі  ұлттық  экономикада  баға  деңгейін  жоғарылататын  экономикалық  құралдар  реті  (баждар,  салықтар  мен  жинақтар  және  т.б)  қолданылады. Нақты тауарларға әлемдік және  ішкі  бағалардың  деңгейлеріндегі  айырма  30%  жетуі  мүмкін.

               2010  жылға  мұнайдың  әлемдік  жеткізілуіндегі  Қазақстанның  үлесі  екі  пайыздан аз  ғана  асатын  болады.  Алайда  өндіру  деңгейі  бойынша  Қазақстан  мұнайды  өндіруші  және  экспорттаушы  елдер  қатарында  алдыңғы  орындарға  ие.  Ал  мұнай  экспортынан  түсетін  табыстар  Қазақстанға  одан  әрі  дамуға  мүмкіндік  береді.

                Шикі  мұнайға  баға  болжамы.  1861  жылы  әлемдік  нарықта  бір  баррель  мұнайдың  орташа  құны  (2004  жылдың  бағасында)  24  долл/барр.,  1970  жылдан  бастап  — 35  долл/барр.,  соңғы  он  жылда  —  30  долл./барр. құрайды.  Біздің  ойымызша  орта  жылдық  баға  40  долл./барр.  жоғары  болса,  онда  бұл  баға  алдағы  болашақта  тепе – теңдік  тудыра  алмайды,  алайда  ОПЕК 40-50  долл./барр.  диапазонын  өндірушілер  мен  тұтынушылар  үшін  қолайлы  деп  санайды.

              Мұнайға  әлемдік  бағаларды  болжау  бойынша  (Халықаралық  валюталық  қор,  АҚШ  энергетикалық  ақпаратының  Басқармасы,  сондай-ақ  Әлемдік  банк  пен т.б.), мұнайға  әлемдік  баға  динамикасының  базалық  сценарийі  олардың  2007  жылға  барреліне  52-56  долларға  дейін  түсуін  болжап  отыр.  2004  жылдың  қаңтар – сәуір  айларында  мұнайдың  орташа  бағасы  барреліне  59,8  долларды  құрады,  2006-2007жж.  Мұнай  бағасының  күтіліп  отырған  деңгейі  барреліне  8-9  долларға  арттырылған.  Мұнай  бағасын  жоғары  деңгейде  ұстап  тұруға  мынадай  фундаменталды  факторлар  себеп  болады:

          — әлемде  мұнайға  деген  сұраныстың  жоғары  деңгейін  сақтау,  ең алдымен  АТР  елдерінде,  бірінші кезекте  Қытайда.  МЭА  болжамы  бойынша 2006-2007 жж.  әлемдік  экономикада  мұнайды  тұтыну  2005  жылмен  салыстырғанда  шамамен  жылына  2%-ға  артады;

         — ОПЕК  мүше  елдердің  өндіру  қуаттылықтарын  жедел  дамыту  мүмкіндіктерінің  шектелгендігі;

         —   Ресей  және  басқа  да  тәуелсіз  мұнай  экспортерлерінің  мұнай  экспорты  өсу  темпін  төмендетуі;

        —   әлемдік  мұнай  өңдеу  қуаттылықтарының  тапшылығы;

        —   әлемдік  нарықтарда  бағаның  қаржы – спекулятивтік  құраушысы.

         Қазақстанның  саяси  тұрақтылық  дәрежесіне  қатысты  маңызды  факторлар. Факторлардың  кейбіреулері  республикадағы  «саяси  тұрақтылықты»  құрады,  сондықтан  саяси  таңдау  ішіндегі  қатынастардың  тұрақтылығын  ұсынады.  Шартты  түрде  бұл  факторларды  сыртқы  және  ішкі  деп  бөлуге  болады.

         Ішкі  факторлар:

         *  Саяси.  Топ  ішіндегі  тепе – теңдіктің  сақталуы.  Берілген  фактор  Қазақстандағы  саяси  жағдайлардың  ішіндегі  ең  маңыздылардың  бірі  болып  табылады.  Ол  біріншіден,  бәсекелескен  саясатшылардың  күшті  орналасуынан,  екіншіден,  президенттік  ситуацияны  қадағалау  қабілеттілігі және  де  басқа  бәсекелескен  топтар  саяси  және  экономикалық  қызығушылықтарын  күшейту  барысында  арыздаспауларына  жол  бермейді.

          *  Экономикалық.

           Ішкі  және  сыртқы  экономикалық  факторлар.

           Ішкі.   1)  Минералды  ресурстардың  тұрақты  өңдеу  және экспорттау

                       2)  «Көлеңкелі»  нарықпен  күрес

                       3)  Экономикалық  диверсификациясы

                        4)  Жемқорлықпен  күрес

           Сыртқы.  1)  Әлемдік  экономикалық  жоғарғы  даму  қарқыны  энергоресурстың  әлемдік  нарықтағы  жағымды  баға  конъюктурасы  сыртқы  геосаяси  факторлар.  1  Көрші  елдегі  саяси  тұрақтылық.  2  Орталық  Азиядағы  аймақтық  тұрақтылық.  Орталық  Азияның  барлық  өлкелерінде  саяси  қауіп — қатер  динамикасы  үш  түрлі  масштабта  көрсетуге  болады.

• өлке аралық қауіп–қатерлер (олар әртүрлі, бірақ кейбіреулері тұрақты);
• аймақтық қатерлер  (орталық  Азия  елдерінің  мемлекет  аралық  қатынастары,  олардың аймақтық  «үшінші»  ел  саясатына  және  аймақ  ішіндегі  проблемаларға  әсері.
• Маңызды қауіп – қатерлер  (глобалдық  салдары).

               Қазіргі  кезде  Орта  Азия  елдерінің  ішінде  тек  Қазақстанда  жартыдан  жоғары  қауіп – қатер  дәрежесі  бар.  Ол  инвесторлар  және  геосаясатшылар  үшін  біраз  қолайлы,  бірақ  саяси  болжамға  кепілдік  бермейді.  Аймақтағы  барлық  елдерді  тек  ғана  саяси  таңдаумен  билік  сабақтастылық  дәл  механизмнің  жоқтығы  сияқты  ең  маңызды  ауыспалы  саяси  қауіп – қатер  дәрежесін  бағалау  байланыстырады.  Қазақстанның  саяси   таңдауындағы  ерекшелігі  іштей  мономентті  болмағандығы,  сонымен  қатар  ол  әртүрлі  топтардан,  топшалардан  маңғаз  мырзалардан  тұрады  және  оларға  әсер  ету  дәрежесі  тікелей  мемлекет  президентінің  берген  саяси  шешімдерін  қабылдауына  тәуелді.  Қазіргі  кезде  президент  үшін  ең  қауіпті  мәселе – таңдау  бақылауының  әлсізденуі  және  ол  көптеген  бәсекелескен  таңдалған  топтар  ішіндегі  келісілген  қызығушылықтың  дәстүрлі  механизмдерінің  жаңылуына  әкеліп  соқтырады.  Сонымен  қатар  қоғамға  байланысты  ең  алдымен  оппозиция  билігі  соңғы  уақытқа  дейін  біркелкі  монолитті  болып  келді.  Саяси  таңдаудағы  жеңіліс  сол  кезде  көптеген  таңдаулы  топтардың,  сонымен  қатар  Қазақстанның  саяси  торабындағы  қатынастардың  қатаң  өзгеруіне  әкеліп  соқтырады.

              Осыдан  шығатын  қорытынды  жалпы  Қазақстанның  саяси  тұрақтылығына  осы  факторлардың,  соның  ішінде  экономикалық  бағытты  нұсқап  отырған   мәселелердің  көмегі  зор.  Бүгінгі  таңда  әлемдік  және  ішкі  нарықта  бағаның  құрылуына  экономикалық  және  геосаяси  факторларды  бағалаудың  маңызы  өте  зор.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

            Осы  дипломдық жұмыста  ғылыми  зерттеу  нәтижелеріне  сәйкес  мұнайгаз  секторында  баға  құруға  салық  жүйесінің  әсері,  Қазақстан  Республикасы  мұнайгаз  секторының  даму  ерекшеліктері,  Қазақстан  Республикасының    территориясындағы  шетелдік  және  отандық  жұмыс  істейтін  компаниялар:  шығындарды  қалыптастыру,  инвестициялық  жоба  масштабында  баға  қалыптасуының  теоретикалық  мәселелері,  кеңестік  дәуірден  кейінгі  кеңістікте  баға  құру  ерекшеліктері,  шағын  және  орта  бизнестегі  баға  құру,  мұнай  бағаларының  қалыптасу  динамикасы,  мұнайға  ішкі  және  әлемдік  бағалар,  мұнай  экспорты,  мұнай газ  секторында  баға  құруға  салық  жүйесінің  әсері,  жер  қойнауын  пайдаланушыларға  салық  салу,  ұңғы  сағасынан  түпкі  тұтынушыға  дейінгі  бағаны  қалыптастыру  ерекшеліктері,  әлемдік  және  ішкі  нарықта  баға  құрылуына  экономикалық  және  геосаяси  факторларды  бағалау  туралы  қысқаша  айтылып  өткен.  Мұнай  технологиялық  тізбекте  баға  құру  барлау,  бұрғылау,  өндіруден  бастап  түпкі  тұтынушыға  дейінгі  стадияларды  айтамыз.

              Бүгінгі  күні  мұнайға деген  сұраныс  артуда.  Көптеген  компаниялар  табиғи  монополист  болып  саналады  және  тиісінше  Қазақстан  Республикасындағы  Табиғи  монополияларды  реттеу  агенттігінің  объектісі  болып  табылады.  Көрсетілген  факторлардың  жиынтығын  есепке  ала  отырып,  болжауда  мұнайдың   Urals  маркасына  бағалар  өзгерісінің  келесі  нұсқалары  қабылданады:  2004  жылы  —  жыл  соңына  бірте – бірте  төмендету  арқылы  жоғары  бағаны  сақтау.  Орта жылдық  деңгей  мұнай  бағасы  туралы  соңғы  мәліметтерге  сүйене  отырып  алғанда  барреліне  29  АҚШ  долларын  құрайды  (мұнайдың  Urals  маркасының  орташа  бағасы  ағымдағы  жылдың  наурыз – мамыр  айларына  барреліне  32,1  долларды  құраған).

            Мұнай – газ  саласының  қарқынды  дамуы  ел  экономикасының  осы  секторында Қазақстан  Республикасының  мүдделерін  қорғау  қажеттілігіне  байланысты.  Компаниялардың  өнімін  жүктеуді    арттыруға  септігі  тиетін  тарифтердің  арнайы  түрлерін  енгізу  және  компаниялардың  бәсекеге  қабілеттілігін  арттыру  жөнінде  жоспарлы  жұмыс  жүргізіліп  келеді.  Оларды  айта  кететін  болсақ,  транзиттік  тарифтер  —  бұл  монополияға  қарсы  заңнамамен  реттелуге  тиісті  емес  транзитті  қамтамасыз  ету  үшін  барлық  қажетті  қуат  бар.  Транзиттік  тариф  жүйеге  қоғамның  кірістерін  ұлғайту  үшін  қосымша  көлемді  тартуға  мүмкіндік  береді.  Ал  ұзақ  мерзімді  активтер —  тарифтердің  тұрақтылығына  кепілдік  беру  үшін  үш  жылдан  астам  мерзімге  белгіленеді.  Бұл  жүк  жөнелтушілерге  кепілді  көлемді  арттыруға  және  тиісінше  қоғам  бойынша  тасымалдау  көлемін  ұлғайтуға  мүмкіндік  береді.  Балама  тарифтерге  келетін  болсақ,  құбыр  көлігінің  жекелеген  бағыттарының  мұнай  тасымалының  өзге  түрлеріне  қатысты  бәсеке  қабілетін  қамтамасыз  ету  үшін  белгіленеді.

            2002  жылдан  бастап  Қазақстандық  экономика  нарықтық  болып  есептелгеніне  қарамастан,  экономика  өтпелі  кезеңдегідей  сипат  алуда.  Өтпелі  кезеңнің  сипаттамалық  ерекшеліктеріне  соңғы  жылдар  ішіндегі  инфляцияның  жоғарғы  қарқынын,  капитал  нарығында  өтімділіктің жоқтығын,  сонымен  қатар  Қазақстанның  тыс  жерде  ұлттық  валютаның  өтімді  төлем  құралына  айналуына  мүмкіндік  бермейтін  валюталық  бақылауды  жатқызуға  болады.  Бірақ,  осындай  жағдайлардың  болуы  көптеген  компаниялардың  өз  қызметін  тиімді  әрі  нақты  жұмыс  жасап  алға  ұмтылуына  көмектеседі.  Қысқа  мерзімді  бағаның құбылуына  байланысты  сатып  алынған  арнайы  пайда  алу  мақсатындағы  инвестиициялар,  сатушылық  сияқты  жіктеледі  және  ағымдағы  активтерге  енгізіледі.  Мұнай  газ  секторында  баға  инвестициялық  құны  бойынша  бағаланады,  төленген  ақша  құны  олардың  әділ  құны  болып  саналады  және  келісімдер  жүргізуге  арналған  шығысқа  жатады.  Қорытындылай  айтқанда  мұнай  газ  саласында  баға  құру  ерекшеліктері  орасан  зор.  Оларды  тек  дұрыс  пайдалана  білу  қажет.  Сондай –ақ  магистралды  құбырлардың  іске  қосылуы  Қазақстан  мұнайын  экспорттайтын  жаңа  бағытқа  жетелейді.  Сондықтан  мұнай  және  мұнай  өнімдеріне  баға  құру  әрдайым  елімізге  үлкен  көлемде  табыс  әкелетіндей  жағдайда  болады  деген  сенімдемін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

• МӨЗ- Мұнай өңдеу зауыты

 

• КТК- каспий құбыр өткізгіш консорциумы

 

• БТД- Баку Тбилиси Джейхан

 

• ҚР- Қазақстан Республикасы

 

• ААҚ- ашық акционерлік қоғам

 

• ЖАҚ- жабық акционерлік қоғам

 

• ТШО- теңізшевройл

 

• ГПЗ- газды пластқа айдау

 

• ЕҰҒ- екінші ұрпақ жобасы

 

• КМГ- КазМұнайГаз

 

• БК- басқару компаниясы

 

• ҚАМ-Қуат Амлон Мұнай

 

• ЖІӨ-жалпы ішкі өнім

 

• ЖҰӨ-жалпы ұлттық өнім

 

• ТМД-тәуелсіз мемлекеттер достастығы

 

• ТШИ-тікелей инвестициялық жобалар

 

• ХЭА-халықаралық энергитикалық агенттік

 

• ҚҚС-қосылған құн салығы

 

• ӨҚ-өзіндік құн

 

• КТО-ҚазТранОйл

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

1 Алшанова Р.А. «Казахстан на мировом и минеральро-сырьевом рынке». –Алматы, 2004

 

 

2 Бердалиев К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері». –Алматы, Экономика, 2004

 

3 Даниэл Джонстан «Международный нефтяной бизнес». ЗАО «Олимп-Бизнес». Москва 2000

 

4 Дунаев В.Ф., Епихова Н.П., «Экономика преприятии нефтяной газовой промышленности». ЦентрЛидНефтиГаз, Москва 2004

 

5 Джиембаева Қ.І., Насибуллин Б.М. мұнай кен орындарында ұңғы өнімдерін жинау және дайындау  Алматы 2005

 

6 Махмутова С.Б. «Ценообразование». Алматы 2006

 

7 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы». Алматы, Экономика 2003

 

8 «Ммұнай және мұнай өнімдерінің нарығы». (дәріс жинақтары), ААлматы 2005

 

9 « Маңғыстау энциклопедиясы». 2000

 

10 Николас К.Сирополис «Управление малым бизнесом». Москва Дело 2003

 

11 «КазТрансОйл» журналы 2004

 

12 ҚР салық кодексі. Алматы:Юрист, 2006

 

13 Перзинь И.Э., Пукинова С.А., Совчанко Н.Н, Фалько С.Г. «Экономика предприятий» Дрофа, Москва 2003

 

14 Тайкулакова Г.С., Ускенбаева А.М., «Инвестициялық жобаларды басқару» А.М. Алматы 2006

 

15 Тайкулакова Г.С., Алшембаева Л.Т. «Кәсіпорын экономикасы». Алматы 2006

 

16 Трацевский И.П., Грекова И.М. «Ценообразование». Минск ООО «Новое знание» 2000

 

17 Черника Д.Г. «Налоги». Москва 2003

 

18 Орысша қазақша сөздік. Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы. Алматы 1998

 

19 Сырьямытников Е.С, Победоносцева Н.Н, Зубарева В.Д, Шпанов В.А. «Организация планирования и управление нефтегазового добывающими предприятиями».

Москва  Недро 1997

20 Сүлеймен Р.Т. «Толық экономикалық   орысша – қазақша сөздік». Алматы 1999

21 Сиго И.И. «Основы экономики и управления». Издательство Экономика Москва 1993

22 www.googel.ru

23 www.rambler.ru

24 о земле, о недрах и недропользовании. Алматы «Жеті жарғы» 1999

25 Черника Д.Г.Налоги, Москва 2006