Ежелгі түркілердің шығу тегі және Түркі қағанатының тарихы

Ежелгі түріктер – Орталық Азия мен Қытайда өмір сүрген тайпалар. Олар бірігіп Түрік қағанатын құрады. Осылайша өз тарихы мен мәдениеті бар алып мемлекет дүниеге келді. Түріктер кімдер? Ежелгі түріктердің шығу тегі туралы бірнеше нұсқалар бар.

Қытай жылнамаларына сүйене отырып, тарих ғылымдарының докторы Лев Гумилев «Ежелгі түркілер» кітабында оларды V ғасырда Ордостан (Қытайдың солтүстігінде орналасқан шөл дала) келген болашақ ақсүйектердің 500 ашина әулетінің қосылуынан қалыптасқан күрделі ұлт деп атайды. Қытай және Алтайдың оңтүстік беткейінде өмір сүрген түркі тілдес халық. 546 жылға қарай этникалық араласу нәтижесінде тұтас көне түркі халқы қалыптасты.

Бұл нұсқаны кейбір басқа зерттеушілер қолдайды. Аңыз бойынша, түріктердің арғы аталары  ғұндардың  ханзадасы мен қасқыр болған. Жаулар бүкіл тайпаны жойды. Қол-аяғы кесіліп, батпаққа батқан тоғыз жасар синну баласы ғана қалды. Одан бір қасқыр буаз болып, Алтайға қашып, сонда 10 ұл туады. Сонымен, тылсым жағынан алтай түріктері батыс ғұндарға ұқсайды.

Лев Гумилев бұл аңыз Ашина отбасыларының ерекше жағдайын ақтау үшін Алтайда пайда болды деп есептейді. Түріктер қайда өмір сүрді? Ашина Қытайдан Алтайға қоныс аудара салысымен оның оңтүстік жағына қоныстанды. VI ғасырдың аяғында Түрік қағанатының бақылауында болды: Маньчжурия, Моңғолия, Алтай, Шығыс және Батыс Түркістан, Қазақстан, Қырым, Солтүстік Кавказ. Түрік қағанаты – тарихтағы ең ірі мемлекеттердің бірі.

VI ғасырдың ортасына дейін түріктер темір өндіріліп, балқытылған жуан-жуанның қол астында болды, деп атап өтті археолог және тарих ғылымдарының докторы Дмитрий Савинов  «Ежелгі түркі дәуіріндегі Оңтүстік Сібір халықтары» мақаласында. 545 жылы телес тайпалары руандықтарға қарсы көтеріліс жасап, жеңіске жетті. Жаңа мемлекеттің басшысы ильхан – «халықтар билеушісі» атағын алған түрік Ашина — Бумын болды. Түрік қағанатының құрылған күні 552 жыл деп есептеледі. 552 жылы Бумын өлгеннен кейін билік оның ұлы Қара — Ыстық ханға өтіп, ақыры журандарды жеңді. 554 жылы Бумынның інісі Истеми-қаған батысқа жорық жасады. Жергілікті тайпалар бағындырылды, ал түріктер Еділ бойына өтіп, мемлекеттің аумағын кеңейтті.

561-567 жылдары олар Иранмен және Византиямен келісімге отырып, Ұлы Жібек жолының көп бөлігін бақылай бастады. Бірақ 575 жылы Иран мен Византия түріктерге қарсы бірігіп, олардың арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Қағанат Қырым мен Батыс Кавказдағы жаңа сәтті жорықтармен жауап берді. Ішкі соғыстар, көршілермен соғыстар, Қытайды алға жылжыту және әлеуметтік теңсіздік қағанат билігін әлсіретіп жіберді. Мұның бәрі 581 жылы Таспар-қаған қайтыс болғаннан кейін шиеленісе түсті. Түрік қағанаты қашан ыдырады? Түрік қағанаты Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаттарына 603 ж. Қазіргі Қазақстан аумағы Батыс Түрік қағанатының құрамына енді. VII ғасырдың басында мемлекет өз шекарасын солтүстік-батыс Үндістанға дейін кеңейте алды, бірақ 650 жылдары хандықтың жерлерін қытайлар басып алды.

Ежелгі түріктердің мәдениеті жоғары дамыған деп саналады, өйткені олар Ұлы Жібек жолын басқарған. Демек, олардың қалалары тек сауда орталықтары ғана емес, сонымен бірге мәдениеттің, қолөнер мен жаңа технологиялардың дамыған ошақтары болған. Түріктер не істеді? Араб әдебиеті ежелгі түріктердің көшпелі мал шаруашылығымен, егіншілікпен, балық аулаумен, аңшылықпен, қолөнермен, тіпті бау-бақшамен айналысқанын куәландырады. Түріктер темірді өнеркәсіптік өндірумен айналысты, оны шикі әдіспен алды, аңыз бойынша Тәңір құдайы оларға үйреткен.

Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мыс өндіруші фигуралар түріктердің тек темірді ғана емес, мыс пен алтынды да сәтті балқытқанын айғақтайды. Түркі халықтары әртүрлі тайпалардан құралған. Кейбіреулер отырықшы өмір салтын жүргізіп, қалалар салса, басқалары көшпелі мал шаруашылығымен айналысты, басқыншылық және қорғаныс жорықтарын жасады. Түркі адамы үшін ең үлкен құрмет – шайқаста өлу еді.

Түріктер басқа халықтарға қарамай, олардың отбасын құрушы Тәңір құдайы әлемді билейді деген идеяны дамытқан. Түрколог Ия Стеблева көне түркі құдайларының келесі деңгейлерін қарастыруды ұсынды: Тәңір – ең жоғарғы деңгейде құдай, екінші – Ұмай, үшінші – Ер-Су және ата-бабалар культі. Пұтқа табынушылық басым дін болды, бірақ ірі қалаларда буддизм мен христиандық кең тарады. Көне түркі ақыны әрі жазушысы Йоллығ-тегін Білге қаған мен оның інісі Күлтегін стелаларында олардың өмірі мен ерліктерін баяндайтын естелік жазбалар қалдырған.

Балбалдар – кейде өңделген тас бағаналар да түркі мәдениетінің ерекшелігі болған. Олар адамның бетін бейнелейтін тас мүсіндердің алдына орнатылды, деп жазады археолог, тарих ғылымдарының кандидаты Александр Грач «Батыс Туваның тас мүсіндері» мақаласында. Неғұрлым елеулі адам жерленсе, сонша балбалдар орнатылды. Мысалы, Білге-қаған мен Күлтегін маңында олар 2–3 шақырымға созылды. Түріктердің астрономия саласындағы білімдерінің биттері іс жүзінде қолданылды. Неліктен ежелгі түріктер Солтүстік жұлдызды қазық деп атаған?

Түріктер жердегі де, жұлдызды дүние де Поляр жұлдызының айналасында айналады деп сенген. Сондықтан түріктер жорықтардан кейін жол көрсетуші жұлдыздың бойымен атамекеніне қайтып оралатыны сияқты, кезбе жұлдыздар да Солтүстік Жұлдыздағы орнына қайтады. Ол оларға аттар байланған жерге соғылған темір қазықты еске түсірді. Олар оның айналасында жайылады, бірақ алысқа бармайды. Түрік қағанаты Батыс пен Шығысты байланыстыратын дәнекер болды. Оның мәдениеті, материалдық және рухани, адамзаттың одан әрі дамуында ізін қалдырды.

Түркі мемлекеті өзінің гүлденген шағында қала құрылысы мен қолөнерді дамыта отырып, басқа мемлекеттік бірлестіктерге көп жағынан үлгі болды. Қағанат өркениеттің негізгі сауда және мәдени артериясы Ұлы Жібек жолының қауіпсіздігін қамтамасыз етті.

Керімсал Жұбатқанов