ТҮРКІЛЕР НЕГЕ МҰСЫЛМАН БОЛДЫ? ИСЛАМ ТҮРКІ ҚАУЫМЫНА НЕ БЕРДІ?

40 (қырық) дәлел.

«Араб өркениеті күн тәрізді шығыс қалаларынан шығып, батыс елдерінің үстімен жылжып өтті»

(Освальд Шпенглер, Oswald Spengler, 1880-1936, әйгілі неміс ойшылы, тарих философиясының негізін қалаушы)

1-ші дәлел.

Ислам дінінің Орталық Азия түркі көшпенділеріне алып келген сыйларының ең асылы, ең маңыздысы  – ол Қасиетті Құран. Құран кітабы – адам жанының Мәңгілікте жарылқануына, сол сияқты дүние тіршілігіндегі аман-есендігіне жол ашатын (шипа болатын)  тылсым  дұғалар жинағы, бірегей киелі (сакралды) мәтін. Бұл Қасиетті Жазба адами ой мен тілден  шығарылған вербалдық-жазба туынды емес, адамның ой-санасынан тысқары жатқан ғайыптың кілті, ғарыштың үні іспеттес. Ислам дінінің таралу барысында көптеген ежелгі қауымдар сияқты түркі тайпалары да жаңа дінді көп жағдайда «Құран кереметтері» үшін таңдады. Олар Құран аяттарының дұшпан мен қаскөйлерден, түрлі пәледен қорғанудағы рухани құдыретіне көздері әбден жетіп, ал қирағаттап оқығандағы  аяттардың жанды баурап алатын ғажайып әуезіне, сол сияқты әріптерінің, өрнек-жазуының жоғары көркемдік бейнесіне (каллиграфия) еріксіз еліп, мұсылман болмысына құштар болуы себепті  Лә илләһа иллалла Мұхамед расулалла деп тілдерін кәлимаға келтіріп, Алланың хақ дініне топ-тобымен кіріп жатты…  Саяхатшы, ғалым Ибн Фадлан (Х ғ.) түркі-оғыз тайпалары арасында дінді насихаттап, Құран оқыған  сәтте бір оғыз азаматы оған:  «Өтінемін, тоқтамай оқи бер (Құранды)!» деп тебірене өтініш жасағаны тарихи дереккөзде жазылып сақталған.  

2-ші дәлел.

 Ата-бабаларымыздың Ислам дінін біреудің қыстап-зорлауымен емес, өз еркімен қабылдауы негізінде бүгінгі Қазақ ұлты өзінің 2 миллиардқа жуық  жаһандық Мұсылман Қауымдастығының бір парасы болып отырғанын мақтан тұтады, қиын-қыстау кезеңде өзіне медет санайды әрі сонысымен бақытты екенін ешкімнен жасырмайды. Шайқы Қожа Ахмет Ясауи бастаған тақуа-сопылар мен Әл-Фараби сынды данышпан-ғұламалардың батасымен мұсылмандық жолына түсуін Түркі жұрты тек таңдаулы қауымдардың маңдайына жазылған бақытты тағдыр, Алланың назарына ілініп, ұжымдық сананың рухани кодталуы (құрандық ақпарат негізінде мәдени кодының жаңаруы*); сүйікті Атамекенінің Құранның нұр сәулесіне, құт-берекеге бөленуі деп бағалады.  Сондықтан ғұлама Махмұд Қашқари өзінің XI ғасырда жазылған «Диуан-и лұғат ат-түрк» еңбегінде түркілер өздерін «Алланың шығыстағы әскеріміз!» деп мақтанышпен атайтынын жазып қалдырған. (*рухани код болып табылатын «Бисмилляхи рахмани рахим» сөзінің киесі мен берекесінің өзі неге тұрады!)

3-ші дәлел.

Ежелгі түркі қоғамы Исламның келуімен рухани ізденіс пен пікірталастар нәтижесінде Бір Құдайға деген сенімге (монотеизм/таухид) қол жеткізді (пұтқа табынушылықтан әлдеқайда бұрын прототүркілер біртәңіршілдік, яғни ханиф сенімін ұстанған болуы да мүмкін. Осыған орай Құранда пайғамбарлардың атасы  Ибрахим (ғ.с.) туралы «ол яхуди да, христиан да емес, ханиф дінінде  еді» деген аят еске түседі). Қалай десек те,  монотеизмге келу/немесе оралу/– ол Homo Sapiens, яғни адамзат жаратылысы эволюциясының ілгерінді кезеңін айқындайды, сол сияқты біртәңірлік  жер бетіндегі адамдардың біртұтастық құрайтынын түсінуге жол ашады («адамзат» сөзінің өзі тілімізге мұсылмандықпен енген). Монотеизмге сәйкес қоғамдық даму сатысы сана-сезімнің ғылыми тілмен айтқанда әмбебаптануын (универсализация), яғни адамның өзінің «менін» терең түсініп, төңірегіндегілерден ерекше, өзгеше сана-сезім иесі, асыл жаратылыс, жердегі Құдайдың халифасы (орынбасары) екенін біліп, табиғат болмысының, соның ішінде өзі нәпсісінің, қым-қиғаштығын билей алатынын, оған реттілік, тәртіп орната алатынын түсініп қабылдауын  айқындады. Сондықтан, Ислам даналығында «тыб», «нафс», «рух» (табиғи, нафсани, рухани; орысша: природное, психическое, духовное) сынды ұғымдар мен категориялар айқындалады. Ал мифологиялық архаикалық діндер аясында адам баласы табиғат, жан-жануарлармен біте қайнасып, өз рухын толық тануға мүмкіндігі болмайды. ХХ ғ. бас кезіндегі Ресейдің философы, Кембриджде теология докторы атағын алған Николай Бердяев мифтік санаға қатысты «алғашқы табиғи органикалық тұтастық – ол тек алдамшы «бақыт», ал шын мәнінде бұл саты – адам «мені»-нің табиғат құрсауындағы құлдықта қалып «ұйықтап» жатуы деп жақсы түсініктеме беріп кеткен.

4-ші дәлел.

Ислам діні ежелгі түркі қоғамы өкілінің сана-сезімінің өзіне айқындық берді. Бұл ойды тарқатып айтсақ, IX-X ғғ. уақыт талабына сай өз бетінше (ешқандай араб, парсылар келмей тұрып!) ыдырау мен күйреуге ұшырай бастаған көнетүркілік мифтік жүйесінің қалдықтары зороастризм, буддизм мен конфуцийлік сияқты Ұлы Жібек жолы бойында тараған наным-сенімдермен араласып кетіп эклектикалық, синкреттік «быламық» ілімге айналған болатын. Атақты исламтанушы Г.фон-Грюнебаум арабтар келмей тұрып-ақ көптеген ежелгі мәдениеттер объективті түрде «шаршап», қаусап, ыдырай бастаған еді, деген. Сөйтіп, көптеген діни ағымдардың қым-қиғаштығы түркі әлемі өкілдерінің бір-бірінен мәдени алшақтығының ғана емес, саяси ыдырауының да себебіне айналып, жанама түрде  әлеуметтік қайшылықтарды туындатқан (мысалы, түркі-несториан, түркі-буддист, түркі-манихей, т.с.с. жамағаттар болып бөліну). Ал жергілікті түркі қауымдарын көпдіндік фактормен байланысты хаос, ретсіздік пен кереғарлықтан құтқаруға бір ғана Аллаға сеніп, Құран қағидалары төңірегінде ынтымақпен бірігуге шақырған Ислам дінінің рухани-идеологиялық дәрмені жетті. Исламға дейін жергілікті діндер қайшылықсыз бейбіт қатар өмір сүрді дегеннің өзі — кеңестік (Совет) заманнан келе жатқан күмәнді тезис (ислам «фанатизмін» негіздеу үшін алға тартылған). Шын мәнінде VII-X ғғ. Орталық Азияда әжептәуір діни бәсекелестік, алауыздық белгілері болғаны аңғарылады. Мысалы, Сюань Цзянь жазбасы зороастрийлықтар(маджус) мен буддистер арасында жауластық болғанын растайды.  Интегративтік әлеуеті күшті Ислам діні келе сала ынтымаққа шақырып, осы қауіпті үрдісті  тоқтатқан.

5-ші дәлел.

Түркілердің көне мифологиялық, көптәңірлік* діні мазмұнында қамтылған Жаратушы (Көк Тәңірі) туралы алғашқы қауымдық санаға тән көмескі, үзік-үзік  қарабайыр ұғымның орнын одан гөрі әлдеқайда терең әрі бай ислами теологиялық тұжырымдама – Құдай Тағала мен рухани әлемдер туралы жаңа ұғым-түсініктер жүйесі басты. Ол тұжырымдама Исламның тәпсір, хадистану, ақида, тасаууф сынды жүйелері арқылы интеллектуалдық және мистикалық тұрғыда тереңдетіліп, ақыл мен сана-сезімге негізделіп түсіндіріле бастады. (*Исламға дейінгі түркілер кез-келген ғажайып табиғи нысанды «тәңір»деген, сол сияқты әйелдер мен нәрестелерді қорғаушы Ұмай ана-құдай, онымен қоса Жер-Суға да мәнажат етті; оғыздар 12 тәңірлерге сыйынған, т.с.с. Сол себепті Ислам қарсаңында «монотеизм болды» деуге толық негіз жоқ). Дегенмен, ғылыми әдебиетте Ұлы Түркі империясы кезінде Тәңіршілдік біртіндеп пұтшылдықтан монотеистік сипатына ұласып, сөйтіп, Исламды қабылдауға белгілі гносеологиялық алғышарттар қалыптасты деген пікір де айтылады. 

6-шы дәлел.

Исламдану барысында белгілі нәсіл, халықтарға ғана тиесілі деп танылған «түрк Көк Тәңірісі» немесе Қытай елін ғана қамқорлығына алған-мыс Аспан Иесі («Тәң») орнына бүкіл адамзатты сүйетін Жаратушы Хақ Тағалаға деген сенім орнап, бүгінгі күнгі интегралдық ғылыми әлем суреттемесіне  барынша жақын универсум (яғни әлем) туралы ұғым-түсінік пайда болды. Және де бұл жердегі аса маңызды мәселе – Құдай түркілердің көне мифологиясында айтылмаған, ежелгі түркі адамына беймәлім «Аса Қамқор», «Ерекше Мейірімді» («Рахман», «Рахим»),  «Кешірімшіл» («Ғафур») сынды сипаттарға ие болып қабылдана бастады. Жалпы, тек әлемдік универсалистік діндерде ғана Құдай «уахи» (откровение) арқылы Өзінің Сүюші сипатын ашады, делінген. Түркі тілдеріндегі «махаббат»/мухаббат» сөзі (хубб түбірінен) рухани мәдениетімізге Қасиетті Құранмен келгенін ұмытпаған жөн.

7-ші дәлел.

Көне түркілердің рухани әлеміндегі мифтік сана-сезім мен көптәңірлік-политеизмнің объективті белгісі болып табылатын Жақсы–Жаман /Ізгілік – Зұлымдық/ антиномиясы туралы көмескі ұғым-түсініктердің орнына Ислам діні даму үстіндегі ежелгі заманның этностарына «халал» мен «харам» ұғымдары жан-жақты әрі мұқият зерделенген толыққанды Этика және Құқық (фикх, шариғат) әкелді. Қазіргі кезде мұсылмандық шариғи үкімдердегі шектеулер мен тыйымдарда тек «соқыр» наным-сенім емес, ғылыми логика бар екенін жаратылыстанымдық ғылымдар, әсіресе, биология, медицина тұрғысынан жан-жақты зерттеліп, расталып, дәлелденуде. Бір ғана мысал: доңыз етінің зиянын қазіргі заманғы ғылыми зерттеулер толық растап берді.  

8-ші дәлел.

«Өлтірме!» – деген ұлы мәдени-гуманитарлық код (тыйым) Ұлы Далада  Исламмен толық орнады. Жазбаша дереккөздер мен археологиялық қазбалардан Исламға дейінгі ежелгі сақ, ғұн, түркі, моңғол тайпаларында адамдарды (құлдарды, әскери тұтқындарды, күң-кәнизактарды) құрбандыққа шалу рәсімі әртүрлі дәрежеде, азды-көпті кездескенін білеміз, бұл орайда  Исламның этикалық һәм әлемдік дін ретінде адамды діни құрбандыққа шалуға үзілді-кесілді тыйым салуы – адамзат эволюциясындағы баға жетпес орасан зор жетістік болғаны анық. Салыстырмалы түрде: Христиан дінінен бұрынғы орыстардың ата-бабаларында  адам құрбандығы рәсімдері кең тараған еді.

9-шы дәлел.

Адам өмірінің мәнін және, тереңірек алсақ, трансценденталдық (яғни адамның болмысынан тыс жатқан) ақиқатты түсіндіріп берген Ислам  «Кемел Адам» немесе «Мәрт» антропологиялық үлгісін де ұсынып («инсан камил», «жауанмарди»), яғни жүрегі ізгілікке толы Адамды сипаттап, сол арқылы түркілер мен ирандықтардың ғана емес, арабтардың өздерінің рухани деградациясын тоқтатты. Ислам көрсеткен бекзат болмысты Тұлға идеалы индивидті пұтқа табынушылықтың әсершілдігінен, нәпсіқұмарлық,  дүниеқоңыздық пен гедонизмнен (сауықшылдық) ада етті. Мәселен, ежелгі түркі қоғамында адам моделі көбінесе тек батырлық пен қайсарлықпен өлшенса (Күлтегін батыр), кейінгі мұсылман-түркі дүниетанымындағы «мәрттік/кісілік» кодексі каһармандықпен қоса білімге құштарлық, имандылық, эстетикалық талғам мәселелерін де қамтыды. Осыдан түркі ойшылдары дамытқан «Кәміл Адам» ілімі бастау алады.

10-шы дәлел.

Діни космогония, этностың әлем сүреттемесінің эволюциясы тұрғысынан қарасақ, Исламның  ата-бабаларымызға Қасиетті Құран мен одан бұрынғы түскен Таурат, Забур, Інжіл киелі жазбалары арқылы адамзатқа Жәннат пен Тозақ, О дүние (Ақирет), Қиямет Күні туралы толыққанды әрі байыпты діни-эсхатологиялық тұжырымдамаларды бергені аса маңызды. Осы жаңа тұжырымдамалар арқылы түркілердің сана-сезімінде «жақсы» мен «жаман» туралы ұғым-түсініктер толық айқындалды.  Мұсылман мифологиясына қатысты жын-перілер әлемі, періштелер жайлы наным-сенімдер толық қабылданып, ежелгі түркі демонологиясы мен иерологиясы (киелі жаралыстар түсінігі) тереңдей түсті. Мысалы, «жын» араб тіліндегі «джин», періште сөзі — парсы тіліндегі «фариште», т.с.с.

11-ші дәлел.

Исламды қабылдаған ежелгі түркі қоғамының өз тарихында алғашқы рет ұжымдық санасына әлемдік діндердің басты ұғымы болып табылатын «Күнә» (парсыша – гүнәһ) түсінігін толық сіңіргені халықтың моралдық (адамгершілік) тұрғыда сауығып, діни даму жолына түсуінің бастауы болды. Себебі әлемдік діни жүйелердің қай-қайсысын алсақ та, дәл осы зор тыйым(табу) адам баласының түпсанасындағы инстинкті дүлей «қара» күштермен күрестегі барынша тиімді тежеуші механизм ретінде қолданылғаны баршаға мәлім.

12-ші дәлел.

 Түркі әлемінің Ислам мистицизмі мен эзотериялық ілімдеріне,  әлемдік мистицизмнің беделді мектебі болып мойындалған Тасаввуфқа, яғни Сопылыққа бет бұрып, кірігуінің де маңызы зор болды. Түркі адамы тасаввуфтің терең илаһи іліміне (теософиясына) зер салып, ғажайып рухани тәжірибелері мен «нәпсітану»/психология практикасы арқылы өзін-өзі ашу («аруағын ашу»), интуициясын дамыту мүмкіндігіне ие болды. Түп-тамыры Құранның қасиетті аяттарында жатқан Cопылық ілімі ежелгі Шаманизмнен  әлдеқайда биік саты екенін қазіргі парапсихологиядағы «санадан жоғары» (сверхсознание/super-conscious) мен «санадан төменгі» (sub-conscious) мистикалық тәжірибелерінің айырмашылығы, тіпті бір-біріне кереғар келетіндігімен негіздей аламыз. Басқаша сөзбен айтсақ, ежелгі сиқыршылар мен шамандардың Түпсананың (бессознательное/unconscious) төменгі, «астралдық» қабаттарымен ғана байланыс орнатып, көбі қарапайым психизм мен медиумизм деңгейінде қалып қояды.  Сондықтан, түркі-мұсылман агиографиялық дереккөздерінде, халықтың сакралды аңыздарында әдетте ханның алдында сиқыршы-шамандар мен мұсылман әулиелері бір-бірімен ашық сайысқа түсіп, өздерінің «кереметтерімен» жарысады. Сонда Ясауи (нақшбанди, т.б.) жолындағы әулие-пірлер қашанда жеңіске жетуі заңдылық (мысалы, Мұхамед-Өзбек ханның сарайында болған диспуттар мен сайыс). Ал бақсы (бахши), шамандардың ең дарындылары, түркілер өзі «білге» деп атаған даналары міндетті түрде Исламды, Құранды мойындап, мұсылман сопы-бақсылары қатарына қосылып отырған. Осы жерде «аруақ» (аруах) сөзі – Құрандағы рух сөзінің көпше түрі ғана екенін атап өтсек артық болмайды.

13-ші дәлел.

Исламдағы мүмин мұсылманның дінге беріктігінің, игі жақсылығының мәні ақылға, ерікке («ирада»), сабыр мен ұстамдылыққа негізделген «парасаттылық» моделі түркі қоғамдарының қараңғы тағылыққа қарай кері шегіністен қорғап (құтқарып) қалды. Дәп сол кезеңде адамдардың иррационализм мен сиқырға әуестенуі үдеп кеткен еді, яғни магия мен «экстрасенстік» балгерлік практикалар; шараптар, «хаома» сынды мастандыратын, есірткіш сусындар пайдаланылатын жоралғыларды қолдану кең тараған өтпелі, тұрақсыз заман болатын. Жалпы, бұл құбылыс Ислам орныққанға дейін барлық ерте қоғамдарда орын алғаны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда, Ислам сезімге елітуді ауыздықтап, шектеп, ауыспалы мағынада ғана емес, тура мағынасында да түркілердің жан-тәніне сау-саламаттық, қажетті жігер мен рационализм әкелді десек, жаңсақ айтпайтынымыз анық.

14-ші дәлел.

Ислам VIII-X ғасырларда Орталық Азияға тек діни ілім, Қасиетті Құран арқылы берілген «уәхи» (ізгі хабар) ретінде ғана келген жоқ, Исламмен бірге біздің жерімізге сол тарихи кезеңдегі ілгері дамыған Бағдат халифатының гүлденген өркениеті әрі жаңашыл мәдениеті қатар келіп, түркі қоғамының өкілдері әлем туралы Жаңа Білімдер кеңістігіне кірікті. Табиғи «тәңіршілдік» дінін ұстанған түркілер өздеріне бұрын беймәлім болып келген жаратылыстанымдық, медициналық, гуманитарлық, филологиялық, тарихи, географиялық,т.б білімдерді толық меңгере бастады. Сол замандарда тіпті Қытай мен Үндістан, Батыс Еуропа халықтары да Ислам өркениетінің белгілі ықпалына түскен еді. (мысалға, қараңыз: ғалым-исламтанушы, өзі христиан қайраткері У. Монтгомеридің «The Influence of Islam on Medieval Europe» еңбегі(1972).

15-ші дәлел.

Түркі әлемі тарихының дәл осы исламдану кезеңінде ежелгі түркі мәдениеті өзгеріске, трансформацияға ұшырады, яғни құлдилап ыдырап бара жатқан (қытайлану қаупін де ескерген жөн) мәдени жүйенің «тәніне» Ислам рух «үрлеп» тірілткендей болып; сөйтіп, ендігі жерде жаңа сипатта қайта түлеген түркі-мұсылмандық өркениеті мазмұнында  Құран руханияты жүйеқұрғыш іргетасы, мағына беруші сакралды «ядросы» болып қызмет ете бастады. Және де бұл жердегі ең маңыздысы – түркі халықтарының этно-мәдени «мен»-і жай сақталып қана қоймай, шығармашылық ізденімпаздықпен жетіле дамуға, кемелденуге толық мүмкіндік алып, осы бағытқа бет бұрды. Түркілер енді мұсылман өркениеті аясында өзіндік мәдени жауһарларын (шедевр) шығара бастады.

16-шы дәлел.

Түркі қоғамының дәстүрлі ғалам бейнесіне (дүние суреттемесіне) «Алла Тағала» (Құдай және Тәңірі атаулары да қолданылды), «Адам Ата – Хауа Ана», «18 мың ғалам», «124 мың пайғамбар», «Топан Су», «Нұхтың ұрпақтары», «Ақыр Заман» сияқты жүйелік ұғым-түсініктер мен мифологемалар, жаһандық көлемдегі әфсаналық және тарихи кейіпкерлердің есімдері (мәселен, Иса пайғамбар, Ескендір Зұлқарнайын, Платон, Аристотель, т.с.с.), яғни бұрын естімеген ақпарат кірікті.

17-ші дәлел.

Дүниежүзілік әрі этикалық дін мәртебесіне ие болған Ислам, оның заңнамасы негізінде қалыптасқан өркениеттік өмір сүру нормалары, яғни әдет-ғұрып кешені түркілердің мәдени кодына жаңа этикет ережелерін,  жүріс-тұрыс үлгілерін енгізіп, бекітті. Ол мінез-құлық нормалары «әдеп» (адаб/тәртіптілік, этикет үлгілері), Хакім Абай айтқан «жауанмәртлік» (ар-намыс кодексі) атауларымен ата-бабаларымыз Ислам арқылы қабылдап, ұрпақтарына өсиет еткен қағидалар мен ережелерді қалыптастырды. Осы жерде ар, намыс (`ар, намус) сөздерінің өзі түркі тіліне Құран мен сопылық арқылы енгенін еске салу орынды.

18-ші дәлел.

Ислам көшпелі түркі қоғамының этнопсихологиясымен үндестік тапты, себебі құрандық мұсылман адамының идеалы іс жүзінде ежелгі араб-бәдәуилердің «мурувва» (немесе «футувва»), яғни каһарман ер кодексі мен Пайғамбар Сүннетінің синтезіне негізделген болатын. Алайда мұсылмандық-сопылық «футувва» (мәрттік) тұжырымдамасы архаикалық эталондардан әлдеқайда терең болғандықтан және әулиелердің аруағының құдыреттілігі себебінен түркі-моңғол нәсілінің табиғи жауынгершілік мінез бен жойқын күш-қуатын психологиялық  тұрғыда реттеп, құқық тәртіп шеңберінде ұстап, номадтардың бойындағы энергиясын  игеріп (сублимация) жасампаздыққа қарай бет бұрғызып отыруға Ислам діннің қауқары жетті.

19-шы дәлел.

Ислам түркі қоғамдарының (кейіннен Алтын Орда моңғолдарының да) жауынгершілігінің озбырлыққа, анархизмге, деспотизм мен соғысқұмарлыққа айналып кетуінен сақтап, ұлттық ділін сауықтыруға, ұжымдық мінез-құлқын ізгілендіріп, көркейтуге орасан зор үлес қосты. Бес уақыт намаз оқу*, «әдеп» ережелерімен жүру, әділеттілікке мойынсұну  бағытындағы жүйелі тәлім-тәрбие жауынгершілік пен руханиятты, қаталдық пен мейірімділікті, ұлтшылдық пен адамгершілікті қатар алып жүруді үйретті. (* жазба деректер бойынша, Алтын Ордада Берке ханның тұсында қыпшақ әскері бес уақыт намазды қаза етпей, сарбаздар «жайнамаз» төсенішін өзімен бірге алып жүру міндеттелді). 

20-шы дәлел.

Исламның рушылдықпен және этноцентризммен күрестегі рөлі, оған қосқан үлесі теңдессіз. Пайғамбардың «асабия», яғни рушылдықты жақтаушылар менің үмбетімнен емес» деген атақты хадисі рушылдыққа, үргедектікке, нәсілшілдікке, өз ұлтын асыра жақтаушылықты мұсылман бауырластығынан жоғары қоюға мықты тосқауыл болды. Кім білсін, егер сол ежелгі дәуірде біздің тарихымызға адамдарды өркениетке, бірігуге бағыттайтын, гуманизмге тәрбиелейтін Исламның рухани фактор ретінде кірікпегенінде, әлі күнге шейін Ұлы Далада Африка жұрты немесе Америка үндістері арасындағыдай қатыгез тайпааралық ұрыс-қақтығыстар толастамауы мүмкін бе еді…Сөйте тұра, дәстүрлі Ислам қоғамдағы туысқандық қарым-қатынастарға зор көңіл бөліп, орынды жерде тектілік пен бекзаттықты бағалауға да шақырды (тайпа/тайфа, шежіре /шаджара сөздері — соның айғағы).

21-ші дәлел.

Исламның арқасында біздің ата-бабаларымыздың ой-санасында жоғары этикалық ұғым-түсініктер, аристократиялық мәдениет қалыптасып, отбасы-неке қатынастарында реттілік, үй-жай мен киім киюде тазалық орнады (ұлы түрколог В. Радлов мұсылмандық факторының қазақтарға ықпалы туралы айтқанда, дәл осылай сипаттаған). Бұл орайда Исламның тән тазалығын сақтау мәселесін бірінші орынға қойып, дәрет алу, жиі қол жуу, ауыз шаю сынды  гигиеналық дағдыларын айтпай кетпеуге болмайды.  «Сабын» сөзі (сабун), яғни мұсылман Шығысымен араласу арқылы тараған заттың атауы осыны аңғартады.

22-ші дәлел.

Әйгілі британдық философ А. Дж. Тойнби Ислам дінінің ішімдікке тыйым салғанын және расизмнен (нәсілшілдіктен) ашық бас тартқанын адамзат дамуына қосқан «екі зор үлесі» деп бағалаған. Исламды қабылдау арқылы ата-бабаларымыз тәннің тазалығы және саулығын сақтаудың бірден-бір жолы ретінде тамақ түрлеріне шектеулерді, атап айтқанда, ішімдік (арақ-шарап), доңыз еті, өлексе,  қан, жыртқыш аңдардың, т.б. етін жеуге тыйым салуды, ораза тұтуды, сонымен қатар ер балаларды сүндетке отырғызуды («хатна қылу») қабылдаған болатын, және ол біздің ұлттық дәстүрімізге айналды. Ал бүгінде Құран мен Сүннеттің осы тыйым-ережелерінің дұрыстығы  арнайы зерттеулер арқылы дәлелденіп отыр.

23-ші дәлел.

Әлемдік діндерде адам баласынының өз-өзіне қол жұмсауы мен гомосексуализмге (тәләуут) үзілді-кесілді тыйым салынуы мұсылмандықты қабылдаған түркілердің генетикалық жадына жазылып қойылған оңтайлы код болып, қоғамдық пікіріндегі қалыптасқан мықты айыптау ретінде халықтың кейінгі ғасырларда моральдық, генетикалық тұрғыда өзін-өзі сақтап қалуда үлкен рөл атқарды деуге негіз бар. Егер түркілер сонау тарихи кезеңде (X-XIV ғғ.) Ислам дінін қабылдамаған болса, онда, кейіннен Қазақ халқының басына келген XIX-ХХ ғасырлардағы нәубеттерді ескерсек, өзін-өзі мерт қылу мен ішімдікті күнә деп білмейтін  шығыс азиялық мәдениеттер іспетті (мысалы, жапондық), тәні мен жаны құрдымға кеткендер саны қаншалық болар еді, елестете беріңіздер…   

24-ші дәлел.

Ислам түркі халықтарының әйелдерге деген көзқарасын өзгертіп, оларды жоғары дәрежеге көтеріп, нәзік жанды жаратылысты терең түсінуді үйретті. Ананың махаббаты мен киесі туралы ілім тарады (әсіресе сопы-хакімдердің, Шығыстың философтары мен ақындарының шығармалары арқылы). Ислам әйелдердің заңды, мүліктік құқықтарын негіздеп, бекітіп берді. Исламға дейінгі заманда барлық ежелгі қоғамдарда (парсылардан моңғолдарға дейін) әйелдер қауымының еш құқықтары болмаған, іс жүзінде олар ер адамның жеке меншік заты сынды бағаланған, тек билеуші ақсүйек таптар ішінде ғана текті әйелдердің белгілі мәртебелері сақталды. Ханафи құқығына негізделген шариғат әйел адамның ар-ожданының қорғалуын қамтамасыз етті (кейінгі дәуірлерде надан молдалар дінді бұзғаны – ол басқа мәселе), сондай-ақ түркілер мен барлық ежелгі халықтарға (тіпті ежелгі славяндардарға да) ортақ полигамия/көпнекелілік институтына Ислам белгілі шектеулер қойып, реттеді; қыз балаларға білім алуға құқық берді, сөйтіп, жалпы алғанда, ер мен әйелдің әлеуметтік теңдігі проблемасында ерте замандық Ислам діні салыстырмалы түрде үлкен өзгерістер әкелді.  

25-ші дәлел.

Ежелгі ру-тайпалардың барлығында, соның ішінде түркілер қоғамында да патриархалдық құлдық болғаны белгілі. Ислам жаһандық сипатты иеленген көпнекелілік сияқты ортағасырлық құлдар институтын да «революциялық» көзқараспен бірден жоюға кіріскен жоқ, алайда Қасиетті Құран құлдарға қатысты біршама гуманизация, демократизация орнатты, яғни құл иеленушілік пен құлдар саудасының мазмұны өзгерді, құл мен күңнің адам құқықтарына лайықты екендігі негізделіп, оларға қатыгездік таныту, жәбірлеу, таңба салу, гладиаторлық ойындарға (төбелестерге) пайдалану секілді теріс қылықтарға тыйым салынды, ең бастысы – мұсылмандық санада басыбайлы адамдарды құлдықтан өз еркімен босату (немесе қожайынынан сатып алып бостандық әперу) ең жоғарғы дәрежедегі қайырымдылық әрі Алла Тағала сүйетін амал деп жарияланды, сол арқылы келешекте құлдықтың біржолата жойылуының тарихи алғышарттары жасалды. Сөйтіп, мұсылман шариғаты құлдар мен үй қызметкерлеріне, әскери тұтқындарға адамгершілікпен қарауды ата-бабаларымыздың санасына сіңірді.

26-шы дәлел.

Ислам түркі әлемін қытайланудан, буддалық-қытай өркениетіне сіңіп кетуден сақтады, мұны беделді классик ғалымдар дәлелдеп берген (мысал ретінде А. Гиббтің «The Arab conquests in Central Asia»/«Арабтардың Орталық Азиядағы жорықтары» деген классикалық еңбегін келтіруге болады). Бізде Исламның келуі қарсаңында  түркілер өзіндік толыққанды дәстүрге ие болып отырған деген жаңсақ пікір қалыптасқан. Шындығында, кез келген дәстүрді тарихи динамикада қарастырған жөн: бір кездері, Ұлы империя тұсында әдемі мәдениеті болған түркілерге енді (шамамен  VIII-IX ғғ.) хаос, эклектика, рухани вакуум жағдайында өмір сүруге тура келді, және де сол вакуумды Қытай өз пайдасына қарай бейімдеуге тырысып бақты. Хань мәдениетінің ықпалы түркі халықтарын Көк аспанға (Тянь-ди) табынушылықтан бастап империяның будда-конфуцийлік мектептеріне оқуға тартуға, әулет аралық некелерге дейін жан-жақты болды. Атақты Тоныкөк Білге жыраудың өзі  8-ші ғасырда «мен өзім табғаш /яғни қытай/ мәдениеті ықпалында тәрбие алған едім» деп ағынан жарылып Түркі елін осы ықпалдан құтқару жолын іздеген. Түркештер мен қарлұқтар ішінара этникалық ассимиляцияға ұшырап жатты. Осындай жағдайда Ислам дінін қабылдау Қытай тарапынан келе жатқан өркениеттік және геосаяси қауіптерге тосқауыл қойып, буддизмнің тарауын тоқтатты.

27-ші дәлел.

Тіпті күмәншіл зерттеушілердің өзі сол тарихи кезеңде түркілер үшін Ислам мәдени тұрғыда да, саяси тұрғыда да «екі жамандықтың кішісі» болғанымен келіседі деп ойлаймыз. Себебі ассимиляциялау әлеуеті (синоцентризм) өте мықты және түркі жерлерімен шекаралас орналасқан ортағасырлық Қытай империясымен салыстырғанда, Ислам космополиттік, әмбебап, демократиялық дін болды (әсіресе ханафи мазһабындағы араб емес, «ажам» халықтардың құқықтарын толық негізделгенін ескерсек), оның үстіне, Халифаттың өзі сол кезде босаңсыған мемлекетке айналып барып, көп ұзамай ыдырап та кетті. Сондықтан түркі ата-бабаларымыз ақыл-ой елегіне салып, келешек тарихи кезеңдерде халықтың түпнегізін, этностық «мені»-ін, саяси дербестігін сақтап қалудың бірден-бір объективті факторы әрі кепілдігі болар деп, Ислам дінін таңдаған.

28-ші дәлел.

Исламды қабылдау арқылы түркі халықтары қытай экспансиясына қарсы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан күресінде сенімді саяси одақтастар тапты, ол – Саманилер Әмірлігі мен олардың артында тұрған Бағдат Халифаты еді. Бұл сол дәуірде орын алған геосаяси ақиқат. Кеңестік тарихнамада «арабтардың түркі жерлерін жаулап алу қатері» деген қисынсыз тезис тарады. Іс жүзінде арабтар Мәуераннахрдан ары қарай солтүстікке жорық жасау жоспарын тіпті құрмаған, себебі олардың бар ойы – өнер бағы жайқалған Соғды өлкесін жайластыру, толық игеру стратегиясы болған еді. Оның үстіне, арабтар шын мәнінде жауынгершілікпен аты шыққан Еуразия түркі тайпаларынан  именушілік танытқан (келешекте түркілермен жауласып,соғысуға тыйым салған әлдебір «Пайғамбар хадистері» тараған да болатын). Әмудария бойына  қорғаныс бекеттер салып, арабтар хорасандық парсылармен бірге «қайын жұрты» Қытайдың айдап салуымен Араб Халифатына қарсы тұрған түркештерден қорғанып бақты, Сұлұқ қағанның бір әйелі қытай императорының қызы болғаны белгілі (бұл жайында Л. Гумилевтің т.б. ғалымдардың еңбектерінде жазылған).

29-шы дәлел.

Ислам діні Ұлы Жібек жолындағы сауда-экономикалық байланыстарды сапа тұрғысынан жаңа деңгейге көтеріп, урбанизацияға (қалалардың өсуі) серпін беріп, түркі әлемінің жаңа жаһандық экономика жүйесіне кірігуін қамтамасыз етті. Маркетингтің тиімді үлгілері, сауда және бизнес жүргізудің  жаңа этикасы қабылданды. Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Орта Азия, Шығыс Түркістандағы қалалардың өркендеуі, ондағы экономика, қолөнердің дамуы шартты түрде «самани-қарахандық» дәуір деп аталатын исламдық кезеңге сәйкес келді (IX-XIIғғ. ). Бұқар шәріп (Бұхара қаласы) өңірдің басты ислами орталығына айналды. Белгілі қазақстандық ғалым-археолог, профессор К.Байпақов соңғы жылдары  ортағасырлық қала мәдениетіндегі Исламның жетекші рөлін мойындап «Исламдық археологиялық сәулет өнері және Қазақстан археологиясы» атты құнды еңбек жазды (2012 ж.).

30-шы дәлел.

Мұсылман заңдары негізінде толыққанды мемлекеттік-құқықтық нормалар, сыртқы саясат туралы ілімдер туындап, озық салт-дәстүрлер мен әлеуметтік практикалар, соның ішінде меймандық этикеті мен әдебі тарап, бекіді (оның негізіне Пайғамбардың «Қонақты қадірле!» деген хадисі, сол сияқты «құдайы қонақ» Қызырға  деген сенім жатты). Сонымен қатар түркілер қайыр-садақа беру, жесір-жетімдерді қорғау, қарызға ақша беру сияқты моральдық әдеттерді де көбінесе исламият арқылы қабылдаған («жетім»/йатим, «жесір»/йасир, «қарыз», «қайыр» сөздері Құран-Хадис арқылы жеткен). Исламнан кейін түркілер және басқа халықтар көршімен тату болу, «достық» ұғымына қатты көңіл бөлуге тәрбиеленді, себебі ежелгі тайпалардың барлығы, пұтқа табынушылық сенімге байланысты діни-идеологиялық «үмбет» идеалынан гөрі қан туыстығын ерекше  қадірлеп, рулық қарым-қатынастарды асыра бағалаған.

31-ші дәлел.

Ислам соғыс ережелерін жетілдіріп, әскери және халықарлық қатынастар, дипломатия, елшілік қызмет, бейбіт бітімге келу сияқты мәселелерге қатысты жаңа доктриналарды негіздеп берді. Ислам өркениеті қолға түскен әскери тұтқындарға адамгершілік қағидаларына сай қарау ережелерін орнатты, сонымен қатар қару-жарақ пен әскери істі жетілдіруге оң ықпалын тигізді. Алайда соңғы мәселеде Еуразия түркі-моңғол халықтарының тәжірибесі мол екендігін арабтар мен парсылардың өздері әділетті түрде әрқашан атап өткен және түркілерді әскери қызметке тартуға тырысқан (әл-Жахиз, Ибн Хассуль сияқты авторлар түркілердің жауынгерлік қасиеттерін дәріптеген). «Исламды қабылдау нәтижесінде түркілердің жауынгершілік қабілеті кеміді» деген жаңсақ пікірге қарсы айтарымыз: керісінше, айбарлы Ислам діні жауынгер түркілердің  ділімен оңай үйлесіп, Құран аяттары оларды жаңа ерліктерге ынталандырды, Аллаға деген иман (сенім) түркі  батырларының мінезіндегі тәуекелшілдік, қайсарлық пен  қаһармандық сипаттарын одан әрі арттырды (осы заңдылықты, мәселен, орыс шығыстанушы В. Гордлевский атап өткен). Екінші жағынан, ежелгі түркілер мен моңғолдар үшін Исламның  ішімдікке тыйым салып, салауаттылықты насихаттап, уақытша әлсіреп кеткен әскери-саяси тәртібін күшейту, және де қорғаныс сипатындағы әділетті, қасиетті  соғыс пен пәни дүние құндылықтары үшін жүргізілетін әскери агрессияның (соңғысы Құдай алдында зор күнә деп түсіндірілді) айырмашылығын ашып көрсетуі, сол сияқты мұсылмандық майдангерлік кодекс, түркі-мұсылмандық бауырмалдық, мәрттіктің жетілген моделін ұсынуы аса маңызды болған. Орта ғасырларда Ұлы Далада «исфахани» қылыштар (қазақ эпосындағы «аспахани»), дамаск болатынан жасалған әйгілі қанжарлар мен сауыт-саймандар жоғары бағаланып, олардың көптеген түрлері ислам орталықтарынан осы аймаққа импортталып отырған. Қилы замандарда қазақтардың мұсылман қауымы ретінде өзге өркениет өкілдерінің басқыншылығына қарсы күресте мұсылман бірлігі идеясына жүгінгені де – тарихи шындық (бұған кезінде қазақ хандарының Осман империясының билеушілеріне жазған хаттары, аймақта Қытай экспансиясы дендеген 18 ғ. 60-шы жылдары ауғандық Ахмад-шахтан көмек сұрауы, т.с.с. фактілер дәлел бола алады).

32-ші дәлел.

Ислам дәстүрлі шаруашылықтың барлық түрлерін (мал шаруашылығы, егіншілік, сауда) оңтайландыру, кемеліне келтіру мен салық салу ережелері мен үлгілеріне айтарлықтай озық өзгерістерін ала келді: адамның еңбегі мен мүлкіне (әлеуметтік әділеттілік тұрғыда қайта қаралып) жаңаша көзқарас енгізілді, адамдарды ысырапшылдықтан,  дүниеқоңыздықтан ада болуға шақырып, қоғамда мүлік теңсіздігіне байланысты туындайтын әлеуметтік  алшақтықты әлсірету бағытындағы батыл іс-әрекеттер жасалды. Осыдан келіп, көшпелі түркілер үшін мызғымас құқықтық нормаға айналған «зекет» («тазарту» деген сөзден шығады), яғни жарлы-жақыбайларға үлестірілетін, дәулеттілерге салынатын салық қабылданып, ата-бабаларымыз ғасырлар бойы тапқан мал-мүлкін осы жолмен тазартып отырған, яғни әлеуметтік үйлесімдікке қол жеткізу тетіктерін олар мұсылман шариғатынан іздеп тапқан.

33-ші дәлел.

Бүгінде ғылыми зерттеулер нәтижесінде артықшылығы дәлелденіп отырған  малды шариғат жолымен «халал» бауыздау, яғни мойын күре тамырын өткір пышақпен кесіп, қанын шығарып сою әдісін ата-бабаларымыз Исламмен бірге қабылдағаны белгілі. Осыншама тиімді әрі адамгершілік тұрғысынан мейлінше жұмсақ (жануардың жаны тез және қиналмай шығуы үшін) мал сою әдісінен ежелгі түркілер мен моңғолдар, әрине, бейхабар болған. Олар жануарларды, мәселен, басынан соққы беріп өлтірген, сол сияқты арам қатқан мал етін де жей берген (бұл жайында Ибн Фадлан сияқты авторлар өз еңбектерінде деректер келтірген). Кезінде моңғол империясында 13 ғ. осы мәселе бойынша айтыс-тартыс болып, Жошы хан бастаған ханзадалар қойды мұсылманша союды мақұлдауға бір табан жақындаса, Шағатай бастаған нояндар оған үнемі қарсы шығып отырған (қараңыз: Рашид ад Дин. «Жәмиг ат-тауарих»). Сонымен қатар Исламды қабылдағаннан кейін түркілер және түркіленген моңғолдар ұрпақтары малдың жыныс мүшелерін, бездерін, қанын тамаққа пайдалануды доғарды, ал әлемнің көптеген халықтары күні бүгінге дейін жануарлардың өнімдерін толығымен, еш қалдықсыз  пайдаланатыны белгілі.

34-ші дәлел.

Шариғат үй жануарларына және аңшылық пен саятшылық кезінде жабайы хайуандарға, құстарға қатысты іс-әрекеттер жөніндегі көптеген жаңа құптарлық ережелер енгізді. Нақты айтқанда, мұсылмандыққа өту дәуірінде дәстүрлі аңшылық ережелері толығымен қайта қаралып, бұл мәселенің этикалық (ең бастысы – хайуандарды ойын-сауық үшін өлтіруге тыйым), жабайы аң-құстардың етінің адалдығы (оқ ату мезетінде «бісміллә»деу., т.с.с.), жалпы экологиялық тепе-теңдікті сақтау (ағаштарды жөнсіз шабуға, суды ластауға, т.б. тыйым салу) жағына баса назар аударылды. Біздің мұсылман ата-бабаларымыз осы «обал,сауап» ереже-қағидаларын Кеңес өкіметі орнаған тұсқа дейін бұлжытпай сақтап келді. Қазіргі пәнаралық зерттеулер көрсетіп отырғандай, түркілердің экологиялық мәдениеті мен табиғатсүйгіштігі тек ежелгі шаманизм емес (сөзсіз, тәңіршілдікте табиғатпен етене болу жақсы көрініс тапты), мұсылмандықтың да, әсіресе Сопылықтың ықпалымен де жетілген (күн, планеталар, от, су, өсімдіктер, жануарлар мен құстарды айтпағанда, –  бәрі тірі, «жан иелері», олардың періштелері, киесі болады деген сенім негізінде).

35-ші дәлел.

Исламды қабылдаған түркілік қоғамдар (қағанаттар) араб жазуын өз дәуірінің озық графикалық жүйесі деп бағалап, өз еркімен қабылдады, бұл қадам олардың зияткерлік әлеуетін күшейтіп, орта ғасырлардағы жаһандық ақпараттық-мәдени үдерістерге кірігуіне зор мүмкіндік туғызды. Ол кезеңде (Ислам қарсаңында) ежелгі түркілік руна жазуының қолданыс аясы объективті түрде тарыла басталған сыңайлы (бұл орайда қытай басқыншылығымен күресіп, үнемі соғыс жағдайында жүрген көшпенділер қауымдары арасында уақытша рухани дағдарыс себебінен сауатты адамдар тапшылығы пайда болды деген гипотеза жасауға болады); оның үстіне руникалық алфавит негізінен тасқа қашап жазуға арналған яғни «монументалдық» жазу болатын, одан гөрі күнделікі өмірде курсивті көнеұйғыр жазбасы белсендірек қолданылған. Қалай да болса, көне алфавиттердің барлығы сол заманда көп жағынан қасиетті Құран Кәрімнің арқасында беделі артып тұрған араб жазуымен бәсекелесе алмағаны анық. Түркі мәдениетінің исламдануы нәтижесінде кітап пен қалам культы орнап, халықтың көпшілігі ғылым-білімге талпынып, саяхатшылыққа да құмарта бастады (оған итермелеген бірден-бір себеп – мұсылмандық бес парыздың бірі –  қажылық болған).

36-шы дәлел.

Түркі әлемінің Исламмен танысуы араб-парсы синтезі кезеңіне, Иран мен Мәуерранахрда IX-XI ғғ. орын алған «жаңа парсылық ренессанс» дәуіріне келген, ендеше шындығында түркілер Исламды «артта қалған» немесе «фанатик» араб-бәдәуилер арқылы емес, ежелден дамыған иран-соғды әлемі дәнекерлігі арқылы қабылдаған еді, сондықтан да мәдениет және өркениет тұрғысында жоғары серпінді оқиғалардың келешекте ғажайып нәтижелер тудырғаны кездейсоқтық емес, заңдылық. Ғылымда парсылардың Ислам мәдениетіне зор үлес қосқаны аксиома ретінде қабылданады. (Өкінішке орай, біздің отандық тарихнамада, гуманитарлық ғылымдарда ирандық мәдени ықпалды теріске шығару үрдісі байқалады).

37-ші дәлел.

Исламды қабылдағаннан кейін түркілер тарихында алғаш рет зиялы топтары  (олардың ішінде Еуразияның отырықшыланбаған қоғамдарының дарынды өкілдері де) шет тілдерін – араб, парсы, кейбіреулері тіпті грек, латын, санскрит сияқты тілдерді оқып-үйрене бастаған. Бұл оған дейін көрініс таппаған бірегей құбылыс  болды. Тіпті түркілер мен Қытай арасы белгілі мөлшерде алшақтағанымен, классикалық Исламның гуманистік ұстанымы мұсылмандарды ксенофобия мен синофобиядан (яғни қытай мәдениетін жек көру) сақтандырып, дұшпандықты өршітуге жол бермеген. Сондықтан Дар әл-Исламның қиыр шығысындағы түркі-мұсылман халықтары өз пайдасы үшін кейде қытай, моңғол тілдерін оқып-үйренуге әрдайым талпынған.

38-ші дәлел.

Мұсылмандықты жаппай қабылдау дәуірінде  Орталық Азиядағы түркі тілі (диалекттері) еш нұқсансыз сақталған, себебі Ислам ешқашан өзге халықтардың тілдерін құрту, мәдени алуантүрлілікті жою мақсатын алдына қоймаған. Керісінше, ол кезеңде түркі тілі байып, өркендеп дамып, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік алды (ең тамаша мысал: Махмұд Қашқаридің әйгілі «Диуан лұғат ат түрк» сөздігі нағыз түркі-мұсылман эталоны болып әлемге танылды). Түркі халықтарының тілдері араб және парсы тілдерінен, қасиетті Құран Кәрімнен кірген рухани мағыналы сөздердің, ғылыми-философиялық терминдердің арқасында лексикалық тұрғыда байытылды. Сонымен қатар Исламды қабылдау нәтижесінде барлық халықтардың сөйлеу мәдениеті артып, көркем сөз, бата-тілек, т.с.с. үлгілері тарады, және тыйым-табулар пайда болды (бейәдеп, дөрекі сөздердің таралуына этикалық тосқауыл қойылды), эвфемизмдер* (дөрекі сөздердің орнына айтылатын сыпайы сөздер) мен астарлап сөйлеу мәдениеті  насихатталды. Қазақ тілінде жалпы саны 20 мыңдай қазақыланған арабизмдер, соның ішінде 3000 сөз бүгінгі күнге шейін белсенді қолданыстағы аса маңызды лексикалық топты құрайтынын айта кеткен жөн. (*Көрнекі эвфемизмдер мысалы: «соқыр» дегенің орнына «зағип» немесе «етеккірді» (феминизм өкілдері бүгінде оған қарсылық білдірген тұрпайы естілетін сөз) мұсылманша «хайыз» деу, т.с.с. Бұл жерде барлық мұсылман халықтары, біздің ата-бабаларымыз да, араб тілін кей жағдайда «сыпайыландыру» үшін пайдаланғаны Еуропа халықтарының медицина, анатомия, фармакологияда ежелгі латын лексикасына жүгіну дәстүріне ұқсайды.

39-ші дәлел.

 Ислам арқылы түркі әлемі құқық ғылымы мен жаңа заң жүйесін, саяси білімдер мен жаңа әлеуметтану жүйесін қабылдады; озық  идеялар мен модельдер қоғамның этносаяси, идеологиялық интеграциясы мен мемлекеттің біртұтастығын қамтамасыз етуге қызмет ете бастады. Қазақ және басқа да түркі тілдеріне «Отан» (араб. «уатан»), «мемлекет» (мамләкәт), «үкімет» (хукума), «мәжіліс» (маджлис), «маслихат», «қауым» (қаум), тайпа (тайфа), «үмбет» (уммат),  құқық (хуқұқ), т.с.с. сөздер — мұсылмандықпен бірге енген терминдер екені белгілі. Яғни сол ертедегі исламдану заманында жүзеге асырылған әкімшілік-саяси реформалар мен пікірталастардың жаңғырығы іспеттес. Тіпті қазақтың үш жүзге бөлінуі мәселесі бойынша атақты тарихшы Құрбанғали Халиди өзінің шежірелер негізінде жазылған «Тауарих хамса» еңбегінде «жүз» сөзін «джуз» (арабша: бөлік, бөлшек) термині арқылы мұсылмандық Алтын Орда дәуіріндегі әскери-әкімшілік реформалармен байланыстыра талдаған. 

40-шы дәлел.

Сопылық рухымен өрленген Ислам діні, Шығыстың араб-парсы поэзиясы жауһарларының түркі халықтарының эстетикалық тәрбиесіндегі ерекше орны мен орасан рөлі ғалымдар тарапынан бұрыннан мойындалған. Әдебиетте фольклорлық және авторлық поэзия мен проза жанрлары көбейді (қисса, дастан, хикаят, мүшайра-айтыс, т.б.), музыкада жаңа мақамдар туындап, саз аспаптары қатары байыды (қазақтың домбырасы шығыстық тамбураның бір түрі ретінде дамыды); сонымен қатар сәулет өнері, кітап ісі мен каллиграфия, киім стилі мен сән үлгілері  (шапан, сәлде, тақия, кимешек, тб.), «ориенталдық»  маталар мен парсы кілемдеріне деген сұраныс (мәселен, Бұхара жақтан сауда керуендерімен әкелінетін дүрия, мақпал, торқа, қамқа сияқты жібек-барқыт маталары), косметика (опа-далап: сүрме, қына, т.б.) – осының барлығы бір кездері (мейлі, қазіргі қазақ сенсін-сенбесін) жайқалып, гүлденіп, дамыған Мұсылман Шығысы жағынан келген ықпал, ислам моделіндегі дәстүрдің көріністері екені – бұлтартпас тарихи шындық.

           Nazira Dautbekqyzy , Facebook-парақшасынан