Мен бір кездегі алыс са?ымдай к?рінген алпысты? ас?аралы ?ыр?асынан аттап, жетпіс деген жас?а жа?ындап отыр?ан жанмын. ?мірімні? жазы кетіп, к?зі мен ?ысы ?ал?анын мойындау парыз. Зейнеткер атанды?, немере с?йдік, ой то?татты?. К??іл ?р н?рсеге ала?…
?мірді? жа?сысын да, жаманын да к?рдік. ?ариялы? жас?а жеткеніме т?убе деймін.
??дайшылы? жолымен ?мір с?рдім. Имандылы??а сендім. Шынды?ты айтамын деп жекк?рінішті бол?ан к?ндерім де аз емес. ?йткені а?и?атты бетке айт?ан адамны? ешкімге жа?пайтыны белгілі ?ой.
Осы ??мырымда к?п елге бардым, к?п жерді? д?мін таттым. Алашты? арда?ты адамдарымен кездескенімді де ма?танышпен айта аламын. Соларды? ішіндегі ерекше есте ?ал?ан жанны? бірі – Дінм?хаммед Ахмет?лы ?онаев дер едім.
…Елуінші жылдарды? ая?ында Алматыда?ы жо?ары о?у орнын бітіргеннен кейін ту?ан елім – Ар?а т?сіне келдім де бірден ж?мыс?а араластым. Арада он ?ш жылдай уа?ыт ?ткен со? облысты? партия комитетіні? сол кездегі басшысы Н.Е.Кручина мені Ерейментау ауданды? партия комитетіні? бірінші хатшылы?ы ?ызметіне ?сынатынын айтты. Беку ?шін Алматы?а барып, Орталы? партия комитетіні? бірінші хатшысы Д.А.?онаевты? ?абылдауында болу керек еді. Жетпісінші жылдарды? басында?ы жаз айларыны? бірінде, міне, осы шаруамен астана?а ат басын тіредім. Талды?ор?ан облысынан тап осындай ?ызметке бекітілуге келген ?алым Т?р?анбаев екеуміз Орталы? Комитет ?йіне ?атар кірдік. Димеке? жылы шыраймен ?арсы алды. К??ілге ?онымды а?ылымен, партия жолыны? жі?ішке екенін екеумізге айта отырып, со?ында жанымда?ы ?алым?а б?рылып: “Сен елі?ні? ортасындасы?, – деді. – Са?ан ?ызмет ат?ару, ж?мыс істеу ?иын?а со?пайды. ?иыншылы? к?ретін, тая?ты к?п жейтін мына ?асым ?ой. Солт?стікте ?зге ?лт ?кілдеріні? басым боп кеткеніне ?арап айтып отырмын. Олармен ж?мыс істеу о?ай емес”, – деді ойланып. С?йтті де екеумізді? ар?амыздан ?а?ып, есігіні? табалдыры?ына дейін шы?арып салды. Ол кісіні? осы бір айт?ан с?зіне ?ара?анда, облыста болып жат?ан к?п м?селелерді б?ге-шігесіне дейін біліп, сезіп отыратын кеме?гер адам болды-ау деп к?пке дейін та??алып ж?рдім.
Содан кейін Димеке?мен ?р жылдары егін ал?аптарында, облыс орталы?ында?ы жиналыстарда ж?здесіп ж?рдік. Ол кісімен та?ы да бетпе-бет жолы?ып ??гімелесуім 1985 жылдан кейін жиірек бол?анын айтар едім. Соларды? ішіндегі екі о?и?а есімнен кетер емес. Біріншісі 1985 жыл?ы ?ырк?йекті? басында СОКП Орталы? комитетіні? Бас хатшысы М.С.Горбачевті? Сібір жа?тан бірден Целиноград?а келу сапарына байланысты болды. Ол уа?ытта мен облысты? ат?ару комитетіні? т?ра?асы едім. Бас хатшы Целиноград аэропортында ?арсы алынды. Келген бетте ол Димеке?мен сел?ос, сал?ын амандасты да шаруашылы? жайын онша к?п с?рамастан ?аланы? ішіндегі ?зіне деп арнайы ?зірленген резиденциясына тартып отырды. Ал Димеке? мен сол кездегі Министрлер Ке?есіні? т?ра?асы Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаев, Ода?ты? Министрлер ке?есіні? орынбасарлары Нуриев пен Архипов ?аланы? сыртында?ы ?ызылжар резиденциясына жай?асты. Б?л кісілерді к?тіп, ?ас-?аба?ына ?арау ма?ан тапсырылды. Димаш Ахмет?лы аэропорт пен ?ала ішіндегі Горбачевті? ?зіне к?рсеткен ?ырынан ?нжыр?асы т?сіп, ренжі?кіреп отырды. Бір кезде т?скі ас?а отырар алдында: “Осы ?ызметті 75 жас?а тол?ан со? ?оятын шы?армын”, – деп ?алды.
КСРО Министрлер ке?есі т?ра?асыны? орынбасары Зия Н?ри?лы Н?риев ?араторы, орта бойлы келген, с?зге ашы?, а??ылда? адам екен. Мына с?зді естігенде сал?ан беттен Димаш Ахмет?лына: “Олай деме?із. Неге ?йтіп айтасыз? Горбачев ?оры??анын сыйлайтын адам. Оны? шаруашылы?ты онша білмейтінін ?мытпа?ыз. Соны пайдалана отырып ?амшыны басы?ыз о?ан. Пікірі?ізді д?лелмен айтса?ыз тай?а?сиды. Ал о?ан т?жірибе?із жетеді. Сізден ?аймы?атын болады. ?зі?із бізге ?лі керексіз. Т?ркілерді? лидері екені?ізді ?мытпа?ыз”, – деді.
Мына с?зді естіп отыр?ан мен ішім жылып, Зия Н?ри?лына м?ндай риза болмаспын. Есімі ?лкен ?ріппен жазылатын б?л азаматты? дастархан ?стінде айт?ан сол бір жігерлі с?зіне Димеке? ?жепт?уір к?теріліп ?алды. Содан Целиноградтан кетер кеткенше к??ілді, жайдары отыратын болды.
Хал?ымызды? орта? тарихынан сыр шертіп, ??гімелескен с?ттерден а??ар?аным, Зия Н?ри?лы ?зімізді? бауырымыз – баш??рт хал?ыны? перзенті болып шы?ты. “Жа?сыда жатты? жо?”,– деген ?ой. Кетерінде ма?ан телефонын жазып беріп, М?скеуге жолы? т?се ?алса ?йге со?, келмесе? ?кпелеймін деп ке? ?олты?ты?ын а??артты. Алысты? ?зінен де а?айын тауып ж?рген “?ар?а тамырлы ?аза?пыз” ?ой. Зия Н?ри?лы кейін республика к?лемінде шеше алмай ж?рген к?птеген м?селелерімді алдына бар?анымда бірден с?зге келмей реттеп беріп отырды.
Димаш Ахмет?лымен жо?арыда?ы Горбачев сапарынан кейінгі кездесуім 1986 жылды? к?ктемінде болды. Б?л бізді? со??ы ж?здесуіміз еді. Содан бірер ай б?рын, я?ни 13 наурызда облысты? партия комитетіні? бірінші хатшысы Н.Е.Морозов пен облысты? ат?ару комитетіні? т?ра?асы мені? арамда принципті м?селеге байланысты принципті ??гіме болды. Жабы? бюрода?ы б?л айтыс неден шы?ты дейсіздер ?ой? Облыста ?аза? кадрларын кемсіту, оларды жауапты орындар?а ?ою?а кедергі келтіру, ?андастарымызды? с?зі мен ж?ріс-т?рысынан ілік іздеу ?бден шегіне жеткен еді. Аудандар мен ?алада?ы онсыз да аз басшы ?аза? жігіттері к?мек к?ткендей ма?ан ?арайды. Ал мен жерге ?араймын. ?стіп ж?ріп а?ыры 1986 жылды? 13 наурызында?ы облысты? партия комитетіні? жабы? бюросында шыдамымны? шегі ?бден шегіне жеткен мен б?р? етіп атылдым да Н.Е.Морозовпен жал?ыз ?зім ай?ас?а т?стім де кеттім. Бір жарым са?атты? шай?ас кезіндегі мені? д?лелді, у?жді с?зімнен со? ол “жедел ж?рдем” м?шинесімен ауруханадан бір-а? шы?ты. Облыс басшысы содан табаны к?ректей бір ай бойы д?рігерге ?аралып, емханада жатып алды. Оны? б?л ?рекетіні? ?рине, ?зінше себебі, ішкі есебі бар еді. Ол – елге ?йгілі болып ?ал?ан жабы? бюрода?ы айтысты уа?ыт ?ткізе келіп ?мыттырып жіберу болатын.
К?п ?замай Алматыда ?аза?стан Компартиясы Орталы? комитетіні? пленумы болып, мен со?ан ?атынастым. Пленумны? алдында ?р облысты? басшылары Д.А.?онаевты? д?ст?рлі ?абылдауына барып, ж?п-ж?бымен кіріп жатты. Н.Е.Морозов “ауырып” жат?анды?тан мен бірінші басшы?а жал?ыз ?зім кірдім. Димаш Ахмет?лы кездескен сайын ма?ан: “?асым!”– деп ар?амнан ?а?а ?арсы алып, жылы ілтипат к?рсетіп ж?ретін. Б?л жолы: “?й, Т?укенов… Сенбісі?”,– деп сал?ын ж?збен ?арсы алды. Мына с?зіне ?ара?анда бізді? облыста ?ткен жабы? бюродан б?л кісіге д?рыс ма?л?мат берілмегендігі а??арылып ?алды.
– Димаш Ахмет?лы, е? алдымен мені ты?дап алы?ыз. Содан кейін кін?лі деп есептесе?із ?з еркі?із білсін. Ескертетінім: мен мансап ?уып ж?рген адам емеспін, – деп іштегі у мен запыранны? б?рін жасырмай, т?гелдей баян еттім. Оларды? мына ?ылы?тарына тос?ауыл ?ойылмаса, келешекте елімізде бас к?терер ел азаматтарыны? ?алмайтынын жасырмадым.
?анша уа?ыт ?ткенін білмеймін, с?зімді б?лмей т?гел ты?да?ан Димаш Ахмет?лы барма?тарымен ?стелді ты?ылдата басын шай?ап, біраз отырды да с????ла мінезімен: “?асым, сені? б?гін ма?ан кіргені? ?андай жа?сы бол?ан. Мен к?п н?рселерден бейхабар екенмін ?ой”, – деп ал?аш?ы кірген беттегідей емес, биязы ?н ?атып, телефон ар?ылы ?йымдастыру б?ліміні? ме?герушісімен с?йлесе бастады.
– Целиноград облысты? партия комитетіндегі Тимошенко мен ат?ару комитетіндегі Шендрикті? тайра?дауы жеткен жо? па?.. Со??ысын дереу зейнеткерлікке жіберіп, ал ананы бас?а ж?мыс?а ауыстыру керек,– деп табан астынан н?с?ау берді. Морозов ж?ніндегі пікірін білдірмеді. Біра? к?п ?замай ол да орнын босатып, ?з ж?нін тапты.
…Димеке?ні? 90 жылды?ы ?арса?ында газеттерде естеліктер шы?а бастады. Соларды о?и отырып, мен де ол кісі туралы ?зімні? білгенімді ?а?аз?а т?сірдім. Жо?арыда?ы ж?йттер еш?андай да ?оспасы жо? бол?ан о?и?алар. Оны ?лкен адамны? ?мірбаянын толы?тырар ша?ын деталь, штрих ретінде жазып отыр?анымды естері?ізге саламын.
?асым Т?УКЕНОВ,
зейнеткер.
http://www.egemen.kz/2013/01/13/353592/
